Class. Book-±_ C 4 V 4- ., ^ t«#« CHASE AND STUART'S CLASSICAL SEEIES. Tu^o THE AENEID OF VIRGIL f&&\U& r with WxplmvAttty $ntts f l I 1 > I » D ) ) ) 3 . v o a» 5 S "> "> 1 3 > > 3 3 J B'? * THOMAS CHASE, ^ M. A. OF HARVARD UNIVERSITY, PRESIDENT OF HAVERFORD COLLEGE, MEMBER OF THE AMERICAN ORIENTAL AND AMERICAN PHILOSOPHICAL SOCIETIES, ETU. I DELPHIA: ELDIv.lv & BROTHER, No. 17 M Seventh Street. 1884. ' Chase & Stuart's Classical Series — COMPRISES — A FIRST LATIN BOOK, A LATIN READER, A LATIN GRAMMAR, And Editions of all the Latin Authors usually read in Schools and Colleges. • Etrtered-aecty-dhig fa jict of .qqa^re^s, in the year 1868, by A T> ELDREDGE & BROTHER, . ,iq tbe« elect's QS^e> of ;th9' District Cout t of the United States for the J , ,' « , \ jEoSterh District of Pennsylvania. >>>Q 4 -^ u - " :; ;V '' ; ' ' '•' o^^er-^-^- *Wl lUj^* J- FAOAN k SON, H ' / ^<5L*, STBREOTTPERS, PHILAD'A. ^ t> <^ , \K "&^. 0.^4, -^< Thb text of the Aeneid here presented is based upon a careful collation of the editions of Hejne, Wagner, Coning- ton, Ladewig, and Ribbeck, with frequent reference to other standard a .horities, and with constant and especial regard to the testimony of the best manuscripts, — for knowledge of which testimony I am indebted, above all other sources, to Ribbeck's faithful labors. In the preparation of the Notes, the endeavor has been made to meet the actual wants of students in our schools. Frequent references are made to the grammars most in use in this country, and explanations are furnished of passages difficult of interpretation, of peculiarities of syntax, and of such points of history, geography, mythology, and antiqui- ties as require elucidation. In all cases, however, where sufficient information is given in the ordinary dictionaries, (as Andrews's Lexicon,) I have felt at liberty to omit making a note. A Metrical Index has been added, in which the chief difficulties in scanning are solved. One thing is presumed throughout, — that the student will make a faithful use of his grammar and his dictionary ; the only way in which true scholars are made. Nor can I too earnestly advise the learner to seek, habitually, for more minute information upon points of history, antiquities, etc. ? in special dictionaries and other standard works. It will be seen that, in addition to the results of my owr investigations, I have availed myself of the rich stores which have been accumulated by successive generations of able commentators upon Virgil. In all cases where I am indebted to any one for information, or for felicity of expression, care has been taken to give credit. None but those who have done similar work themselves, can form any adequate idea (iii) IV PREFACE. of the laLvr with which I have compared conflicting opinions, and, weighing each case upon its own merits, formed a judg- ment of my own. The result of hours of study is sometimes embodied in a single line, credited to some commentator. The Arguments of the different Books have been taken from Bryce, with occasional additions from other sources. The Life of Yirgil is in the main a compilation from Lade- wig, Wagner, Thompson, and Long. Madvig, Zumpt, and Wagner are my chief authorities for the Remarks appended to the Metrical Index. As in all similar editions designed for text-books, in Great Britain and America, the necessity has been felt of retaining the orthography of the dictionaries and grammars. But even were the edition of such a kind as to justify my entering into questions of antiquarian scholarship, — questions in which I confess a peculiar fascination, — I should be embarrassed by the unsettled state in which the true Virgilian orthography still remains. The uniformity of Wagner is in many cases arbi- trary, and some of his conclusions have already been shaken ; the varying and inconsistent orthography of Ribbeck repre- sents to be sure the condition of the manuscripts, but cannot be supposed to be the orthography of Virgil ; and the attempts of Paldamus and Conington to pursue a middle course, while not without commendable features, can never be satisfactory to scholars. Careful study of inscriptions, manuscripts, and grammarians is still needed, before we can be confident that we are writing words as Virgil wrote them. I congratulate those who shall study this volume upon their introduction to one of the most charming of poets, who will delight them in their youth, and still more, if possible, when they read him anew in after-days. Let them dwell long and lovingly upon his graceful verses, committing some of his cnoicest passages to memory, and they will find on every perusal old beauties that never pall, and new beauties con- rvnually presented from an exhaustless store. THOMAS CHASE. LIFE OP VIRGIL. Publius Vergilius Maro (for so, and not Virgilius, the best MSS. give his name) was born at Andes, a little village about three miles below Mantua, on the 15th Oct., B. C. 70. His father, a comfortable farmer, spared no pains to give his son a liberal Greek and Latin education, sending him to school at Cremona, and, after he had assumed the manly gown at the beginning of his sixteenth year, to Milan, and finally to Naples, where he was instructed by the poet and philosopher Parthe- nius. After several years' residence at Naples, Virgil betook himself to Rome (B. C. 47), where he took lessons of the Epicu- rean Syron, the friend of Cicero, in philosophy, mathematics, and physics. His love of letters and of a country-life, as well as his feeble health, ill adapted for the strifes of the forum, or the hardships of military service, prevented his indulging an ambition for a public career, and caused him to withdraw to his farm at Andes, where he occupied himself with husbandry, and with the study of the Greek poets, especially Theocritus. In this period he wrote a number of short poems, some of which may have descended to our times; although the authenticity of the minor poems ascribed to Virgil is doubtful. In the year 42 he began to write his Bucolics, to which the name Eclogues was afterwards given by the critics. These are short pastoral poems, ten in number, and were probably all written before the year 37. They at once attracted attention and gained him fame and friends. Some lines from them being recited on the stage, when Virgil happened once to be in the theatre, the whole audience rose to do him honor. Their merit consists in their versification, which was smoother and more polished than the hexameters which the Romans had yet seen, and in many nat- ural and simple touches. John Dryden, in the Dedication of his translation of the " Pastorals," says: "[Virgil] found the strength of his genius betimes, and was, even in his youth, pre- luding to his Georgics and his Aene'is. He could not forbear to try his wings, though his pinions were not hardened to main- tain a long laborious flight. Yet sometimes they bore him to a pitch as lofty as ever he was able to reach afterwards. But when he was admonished by his subject to descend, he came (V) Vi LIFE OF VIKGIL. down gently, circling in the air, and singing, to the ground; like a lark, melodious in her mounting, and continuing hei song till she alights, still preparing for a higher flight at her next sally, and tuning her voice to better music." After the battle of Philippi (B. C.42) Octavianus assigned to his soldiers lands in various parts of Italy ; and the neighbor- hood of Cremona and Mantua (which had adhered to the cause of Brutus and Cassius) was one of the districts in which the sol- diers were planted, and from which the former possessors were dislodged. Virgil was thus deprived of his property. It is said that it was seized by a veteran named Claudius or Clodius ; that Asinius Pollio, who was then governor of Gallia Transpa- dana, advised Virgil to apply to Octavianus at Rome for the restitution of his land, and that Octavianus granted his request. It is supposed that Virgil wrote the Eclogue which stands first in our editions (but was fourth in the order of composition) to ex- press his gratitude to Octavianus Caesar. There is an uncertain tradition of a subsequent dispossession from his estate, when he was obliged to flee before the sword of an angry soldier, and of a final restoration of his property after the peace of Brundusium* Virgil gained early the friendship of Maecenas, the confiden- tial friend and counsellor of Augustus, and the munificent patron of men of letters, "whose house, whose table, and whose gar- dens, were the resort of all the wits, virtuosi, actors, joyous spirits, and agreeable idlers of Rome." * With the Emperor himself, with Maecenas and Pollio, and with all the members of the brilliant coterie of men of genius who surrounded the court of Augustus, he lived on terms of cordial intimacy. The successful productions of others afforded him as much pleasure as if they were his own. His large library was open to all men of learning ; and he often quoted the saying of Euripides that "the property of friends is a common good," (ra t&v 0iAo>i/ Koiva.) The most finished work of Virgil, his Georgica, an agricultu- ral poem, was undertaken at the suggestion of Maecenas. Its object was "to recommend the principles of the ancient Romans, their love of home, of labor, of piety, and order; to magnify their domestic happiness and greatness; to make men proud of their country on better grounds than the. mere glory of its arms and extent of its conquests. ... To comprehend the moral grandeur of the Georgics, in point of style the most per- fect piece of Roman literature, we must regard it as the glori- fication of Labor." j* While writing this poem, Virgil composed many verses in the morning, but by evening reduced them to a very few; so that he used to compare himself to a bear, which licks its shapeless offspring into form. * Wieland (quoted by Dean Milman, in his Life of Horace.) t Men vale's Hist, of the Romans under the Empire. ^ LIFE OF VIRGIL. VI! His epic poem, the Aeneid, had long been m?ditated. To its 3omposition he gave the last eleven years of his life ; he pur- posed devoting three years more to polishing and elaborating the poem ; but he died without having given it his final touches. On this account, it is said, he wished, in his last illness, to burn it; but his friends would not allow him, and it was pre- served and published, without alteration, by Varius and Plotius. While composing his epic, Virgil occasionally recited passages from it to his companions, and the highest expectations were raised of the greatness of the work. (Cf. Propert. Eleg. II. 34, 65.) In the year 23 B. C. died Marcellus, the son of the Emperor's sister, Octavia, by her first husband ; and as Virgil lost no opportunity of gratifying his patron, he introduced into the sixth book of the Aeneid (861-887) the well-known allusion to the virtues of this youth, who was cut off by a premature death. Octavia is said to have been present with the Emperor, when the poet was reciting this allusion to her son, and to have fainted from her emotions. She rewarded the poet munificently.* " The fortunes of a man, who, fleeing from a burning city and a kingdom overthrown, and borne by the fates over boundless and unknown seas, founds, on a foreign soil, held by men the most warlike, and most fiercely defended, a new realm, — that realm destined to become the greatest and the most enduring empire which the world has seen," — what grander argument could poet have ? Nor is the execution of the task unworthy of the theme. In language always elegant, often grand and sub- lime, in feeling sweet, pure, and noble, — it is to no happy acci- dent, but to its own intrinsic perfections, that the Aeneid owes the immortality of its fame. Needless complaint has been made that Virgil imitates Homer. Dry den gallantly denies that the Roman poet copies his master, and says "the Grecian had only the advantage of writing first." As Seneca well puts it, Virgil never stole, but only openly imitated. Whatever he took, he wrought over and made his own; it is the unmistakable air of Rome that breathes from every page ; the stamp of Virgil is on the whole work. Again ; had Homer himself no models ? Nay, was he not a magnificent freebooter in the domain of the ballad- makers who preceded him? Is Dante any the less original, in that he confesses to our Virgil, "Thou art my master, and my author thou"? "Virgil imitated Homer, but imitated him as a rival, not as a disciple." f Next to Homer, his mind was powerfully influenced by the study of the Athenian drama, "which was in fact the only instance of a genius and culture commensurate with his own, operating in a sphere analogous to his." f * It is said that Octavia sent Virgil ten sestertia for each of the lines referring to Marcellus, making a sum of at )ut ten thousand dollars. f Conington. V131 LIFE OF VIRGIL. After finishing the first draft of his epic, Virgil contemplated a tour in Greece and Asia, that he might perfect it among the scenes in which many of its incidents are laid. With a dread almost prophetic, Horace prays for his safe return, in the beau tiful ode addressed to the ship which bore his departing friend on his way. At Athens the poet met with Augustus, who was returning from Samos to Rome. Changing his former intention, Virgil determined to accompany his patron. On a visit to Me- gara, he was seized with a sudden indisposition, which his voy- age increased, and he died a few days after his arrival at Brun- dusium, on the 22d of Sept., B. C. 19, in his fifty-first year. In accordance with his request his body was conveyed for burial to Naples, which had been his favorite place of residence, both on account of the extreme beauty of the scenery, and the mild- ness of the climate, congenial to his delicate health. His tomb still stands on the hill of Posilipo, and is visited by pilgrims from every land. In person, Virgil is said to have been tall, and stoutly made, of dark complexion, and with the appearance of a farmer. He was slow in speech, and his manners were shy and of almost fem- inine modesty. We are told that he read with great sweetness, and imparted even to dull matter a charm which gave it a life not its own. From his asthmatic tendency, and the weak eyes of Horace, arose the saying attributed to Augustus, that, with these poets on either hand, he was sitting between sighs and tears. His parents lived long enough to enable him to show his affec- tion and gratitude by maintaining them in affluence, his father having become blind. Donatus rates his fortune at about ten thousand sestertia, (nearly four hundred thousand dollars,) and states that his house at Rome stood on the Esquiline Hill, near the gardens of Maecenas and the house of Horace. His fame, which was established in his life-time, was cher- ished after his death, as an inheritance in which every Roman had a share ; and his works became school-books even before the death of Augustus, and have continued such ever since. In the Middle Ages, the belief was prevalent that he had been a great magician ; and of his feats most wonderful things were re- lated. But it needs not fiction to attest his powers of enchant- ment ; for till civilization is no more, successive generations oi readers shall confess a genuine magic in the spell of that " Spirit of Mantua, Of whom the fame still in the world endures, And shall endure, long-lasting as the world." P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER PRIMUS. Me ego, qui quondam gracili modulatus avena Carmen, et, egressus silvis, vicina coegi Ut quamvis avido parerent arva colono, Gratum opus agHcolis, at nunc horrentia Martis. <*>5*<«K„| a g US tassent Trojae Xanthumque bibissent. alia fugiens amissis Troilus armis, x puer atque impar congressus Achilli, 475 r equis, curruque haeret resupinus inani, xjkjlcu tenens tamen ; huic cervixque comaeqne tra- huntur Per terram, et versa pulvis inscribitur hasta. Interea ad templum non aequae Palladis ibant Crinibus Iliades passis, peplumque ferebant, 480 Suppliciter tristes et tunsae pectora palmis ; Diva solo fixos oculos aversa tenebat. Ter eircum Iliacos raj)taverat Hectora muros, Exanimumque auro corpus vendebat Achilles. Turn vero ingentem gemitum dat pectore ab imo, 485 Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici, Tendentemque manus Priamum conspexit inermes. Se quoque principibus permixtum agnovit Achivis, Eoasque acies et nigri Memnonis arma. Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 490 Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet, Aurea subnectens exsertae cingula mammae, Bellatrix, audetque viris concurrere virgo. Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur, Dum stupet, obtutuque haeret defixus in uno, 495 Regina ad templum, forma pulcherrima DidD, Incessit, magna juvenum stipante caterva. Qualis in Eurotae ripis aut per juga Cynthi Exercet Diana choros, quam mille secutae Hinc atque hinc glomerantur Oreades ; illapharetram 500 Fert huinero, gradiensque deas supereminet omnes ; (Latonae taciturn pertentant gaudia pectus ;) VERGILI AENEIS I. 23 Talis erat Dido, talem se laeta ferebat Per naedios, instans operi regnisque futuris. Tum foribus divae, media testudine tenipli, 505 Septa armis, solioque alte subnixa, resedit. Jura dabat legesque viris, operumque laborem Partibus aequabat justis aut sorte trahebat : Quum subito Aeneas coneursu accedere magno Anthea Sergestuinque videt fortemque Cloanthum 510 Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo Dispulerat penitusque alias avexerat oras. Obstupuit simul ipse, simul percussus Achates Laetitiaque metuque : avidi conjungere dextras Ardebant ; sed res animos incognita turbat. 515 Dissimulant, et nube cava speculantur amicti, Quae fortuna viris, classem quo litore linquant, Quid veniant : cunctis nam lecti navibus ibant, Orantes veniam, et templum clamore petebant. Postquam introgressi et coram data copia fandi, 520 Maximus Ilioneus placido sic pectore coepit : " regina, novam cui condere Jupiter urbem Justitiaque dedit gentes frenare superbas, Troes te miseri, ventis maria omnia vecti, Oramus : prohibe infandos a navibus ignes, 525 Parce pio generi, et propius res aspice nostras. Non nos aut ferro Libycos populare Penates Yenimus, aut raptas ad litora vertere praedas ; Non ea vis animo, nee tanta superbia victis. Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt, 530 Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae ; Oenotri coluere viri ; nunc fama, minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem : Hie cursus fuit, Quum subito assurgens fluctu nimbosus Orion 535 In vada caeca tulit, penitusque procacibus Austris Perque undas, superante salo, perque invia saxa Dispulit : hue pauci vestris annavimus oris. Quod genus hoc hominum ? quaeve hunc tarn barb^a morem 24 VERGTLI AENEIS I. Permittit patria ? Hospitio prohibemur arenae ; 540 Bella cient, primaque vetant consistere terra ! Si genus humanum et mortalia temnitis arma, At sperate deos meniores fandi atque nefandi. Rex erat Aeneas nobis, quo justior alter Nee pietate fuit nee bello major et armis : 545 Quern si fata virum servant, si vescitur aura Aetheria neque adhuc crudelibus occubat umbris, Non metus. Officio nee te certasse priorem Poeniteat : sunt et Siculis regionibus urbes Armaque, Trojanoque a sanguine clarus Acestes. 550 Quassatam ventis liceat subducere classem, Et silvis aptare trabes et stringere renios, Si datur Italiam, sociis et rege recepto, Tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus ; Sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum, 555 Pontus habet Libyae, nee spes jam restat Iuli, At freta Sicaniae saltern sedesque paratas, Unde hue advecti, regemque petamus Acesten." Talibus Ilioneus ; cuncti simul ore fremebant Dardanidae. 5G0 Turn breviter Dido, vultum demissa, profatur : " Solvite corde metum, Teucri, secludite curas. Res dura et regni novitas me talia cogunt Moliri, et late fines custode tueri. Quis genus Aeneadum, quis Trojae nesciat urbem 565 Virtutesque virosque, aut tanti incendia belli ? Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni, Nee tarn aversus equos Tyria Sol jungit ab urbe. Seu vos Hesperian) magnam Saturniaque arva, Sive Erycis fines regemque optatis Acesten, 570 Auxilio tutos dimittam, opibusque juvabo. Yultis et his mecum pariter considere regnis : Urbem quam statuo, vestra est : subducite naves ; Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur. Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem 575 Afforet Aeneas ! Equidem per litora certos DJmittam et Libyae lustrare extrema jubebo, Si quibus ejectus silvis aut urbibus errat." VERGILI AENEIS I. 25 His animum arrecti dictis, et fortis Achates Et pater Aeneas jamdudum erumpere nubem 580 Ardebant. Prior Aenean compellat Achates: M Nate dea, quae nunc aninio sententia surgit ? Omnia tuta vides, classem sociosque receptos ; Unus abest, medio in fluctu quern vidimus ipsi Submersum ; dictis respondent cetera niatris." 585 Yix ea fatus erat, quum circumfusa repente Scindit se nubes et in aethera purgat apertum. Restitit Aeneas, claraque in luce refulsit, Os humerosque deo similis ; namque ipsa decoram Caesariem nato genetrix lumenque juventae 590 Purpureum et laetos oculis afflarat honores : Quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo Argentum Pariusve lapis circumdatur auro. Turn sic reginam alloquitur, cunctisque repente Improvisus ait : " Coram, quern quaeritis, adsum, 595 Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis. O sola infandos Trojae miserata labores, Quae noSj reliquias Danaum, terraeque marisque Omnibus exhaustis jam casibus, omnium egenos, Urbe, domo, socias : grates persolvere dignas 600 Non opis est nostrae, Dido, nee quidquid ubique est Gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem. Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid Usquam justitia est et mens sibi conscia recti, Praemia digna ferant. Quae te tarn laeta tulerunt 605 Saecula ? qui tanti talem genuere parentes ? In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet, Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt, Quae me cumque vocant terrae." Sic fatus, amicum 610 Tlionea petit dextra, laevaque Serestum, Post alios, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum. Obstupuit primo aspectu Sidonia^Dido, Casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est: " Quis te, nate dea, per tanta pericula casus 615 Insequitur? quae vis immanibus applicat oris? 26 VERGILI AENEIS I. Tune ille Aeneas, quern Dardanio Anchisae Alma Yenus Phrygii genuit Simoentis ad undam ? Atque equidem Teucrum memini Sidona venire Finibus expulsum patriis, nova regna petentem 620 Auxilio Beli ; genitor turn Belus opimam Vastabat Cyprum, et victor dicione tenebat. Tempore jam ex illo casus mihi cognitus urbis Trojanae, nomenque tuum, regesque Pelasgi. Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat, 625 Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat. Quare agite, o tectis juvenes succedite nostris. Me quoque per multos similis fortuna labores Jactatam hac demum voluit consistere terra : Non ignara mali miseris succurrere disco." 630 Sic memorat, simul Aenean in regia ducit Tecta, simul diviim templis indicit honorem. Nee minus interea sociis ad litora mittit Vlginti tauros, magnorum horrentia centum Terga suum, pingues centum cum matribus agnos, 635 Munera laetitiamque dii. At domus interior regali splendida luxu Instruitur, mediisque parant convivia tectis : Arte laboratae vestes ostroque superbo, Ingens argentum mensis, caelataque in auro 640 Fortia facta patrum, series longissima rerum Per tot ducta viros antiquae ab origine gentis. Aeneas (neque enim patrius consistere mentem Passus amor) rapidum ad naves praemittit Achaten, Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat ; 645 Omnis in Ascanio cari stat cura parentis. Munera praeterea Iliacis erepta ruinis Perre jubet, pallam signis auroque rigentem, Et circumtextum croceo velamen acantho, Ornatus Argivae Helenae, quos ilia Mycenis, 650 Pergama quum peteret inconcessosque hymenaeos, Extulerat, matris Ledae mirabile donum ; Praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim, Maxima natarum Prirmi, colloque monile VERGILI AENEib x. 27 Baccatuni, et duplicem gemmis auroque coronam. 655 Haec celerans iter ad naves tendebat Achates. At Cytherea novas artes, nova pectore versat Consilia, ut faciem niutatus et ora Cupido Pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem Incendat reginam, atque ossibus implicet ignem. 660 Quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilingues ; Urit atrox Juno, et sub noctem cura recursat. Ergo his aligeruni dictis affatur Anioreni : " Nate, meae vires, mea magna potentia solus, Nate, patris summi qui tela Typhoea temnis, 665 Ad te confugio, et supplex tua numina posco. Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum Litora jactetur odiis Junonis acerbae, Nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore. Nunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur 6T0 Yocibus ; et vereor, quo se Junonia vertant Hospitia : haud tanto cessabit cardine rerum. Quocirca capere ante dolis et cingere flamma Reginam meditor, ne quo se numine mutet, Sed magno Aeneae mecum teneatur amore. 615 Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem : Regius accitu cari genitoris ad urbem Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura, Dona ferens pelago et flammis restantia Trojae ; Hunc ego sopitum somno super alta Cythera 680 Aut super Idalium sacrata sede recondam, Ne qua scire dolos mediusve occurrere possit. Tu faciem illius noctem non amplius unam Falle dolo, et notos pueri puer indue vultus, Ut, quum te gremio accipiet laetissima Dido 685 Regales inter mensas laticemque Lyaeum, Quum dabit amplexus atque oscula dulcia figet, Occultum inspires ignem fallasque veneno." Paret Amor dictis carae genetrieis, et alas Exuit, et gressu gaudens incedit Iuli. 690 At Venus Ascanio placidam per membra quietem Irriga:, et fotum gremio dea tollit in altos 28 VERGILI AENEIS I. Idaliae lucos, ubi mollis amaracus ilium Floribus et dulci adspirans complectitur umbra. Jamque ibat, dicto parens, et dona Cupido 695 Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate. Quum venit, aulaeis jam se regina superbis Aurea composuit sponda mediamque locavit ; Jam pater Aeneas et jam Trojana juventus Conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. 700 Pant manibus famuli lymphas, Cereremque canistris Expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis. Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam Cura penum struere, et flammis adolere Penates ; Centum aliae totidemque pares aetate ministri, 705 Qui dapibus mensas onerent et poeula ponant. Nee non et Tyrii per limina laeta frequentes Convenere, toris jussi discumbere pictis. Mirantur dona Aeneae, mirantur Iuluni, Flagrantesque dei vultus simulataque verba 710 [Pallamque et pictum croceo velamen acantho.] Praecipue infelix, pesti devota futurae, Expleri mentem nequit ardescitque tuendo Phoenissa, et pariter puero donisque movetur. Ille ubi complexu Aeneae colloque pependit, 715 Et magnum falsi implevit genitoris amorem, Reginam petit. Haec oculis, haec pectore toto Haeret, et interdum gremio fovet, inscia Dido, Insidat quantus miserae deus. At memor ille Matris Acidaliae, paulatim abolere Sychaeum 120 Incipit, et vivo tentat praevertere amore Jam pridem resides animos desuetaque corda. Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae, Crateras magnos statuunt et vina coronant. It strepitus tectis, vocemque per ampla volutant 725 Atria; dependent lychni laquearibus aureis Incensi, et noctem flammis funalia vincunt. Hie regina gravem gemmis auroque poposcit Implevitque mero pateram, quam Belus et omnes A Belo soliti ; turn facta silentia tectis: 730 VERGILI AENEIS I. 29 "Jupiter, hospitibus nam te dare jura loquuntur, Hunc laetum Tyriisque diem Trojaque profectis Esse velis, nostrosque hujus meminisse minores ! Adsit laetitiae Bacchus dator, et bona Juno ! Et vos, o, coetum, Tyrii, celebrate faventes ! " 735 Dixit, et in mensam laticum libavit honorem, Primaque, libato, summo tenus attigit ore ; Turn Bitiae dedit increpitans ; ille impiger hausit Spumantem pateram, et pleno se proluit auro ; Post alii proceres. Cithara crinitus Iopas 740 Personat aurata, docuit quern maximus Atlas. Hie canit errantem lunam solisque labores, Unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes, Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones, Quid tantum oceano properent se tinguere soles 745 Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet. Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur. Nee non et vario noctem sermone trahebat Tnfelix Dido, longumque bibebat amorem, Multa super Priamo rogitans, super Hectore multa ; 750 Nunc, quibus Aurorae venisset Alius armis, Nunc, quales Diomedis equi, nunc, quantus Achilles. " Immo age, et a prima, die, hospes, origine nobis Insidias " inquit " Danaum, casusque tuorum, Erroresque tuos; nam te jam septima portat 755 Omnibus errantem terris et fluctibus aestas." P. VERGILI MARONIS AENEID0S LIBER SECUNDUS. Conticuere omnes, intentique ora tenebant. Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto : "Infandum, regina, jubes renovare dolorem. Trojanas ut opes et lamentabile regnum Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi, 5 Et quorum pars magna fui, quis talia fando Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi Temperet a lacrimis? et jam nox humida eaelo Praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos. Sed si tantus amor casus cognoscere nostros 10 Et breviter Trojae supremum audire laborem, Quamquam animus meminisse horret luctuque reft git, Incipiam. Fracti bello fatisque repulsi Ductores Danauni, tot jam labentibus annis, Instar montis equum divina Palladis arte 15 Aedificant, sectaque intexunt abiete costas : To turn pro reditu simulant, ea fama vagatur. Hue dele eta viriim sortiti corpora furtim Includunt caeco lateri, penitusque cavernas Ingentes uterumque armato milite complent. 20 Est in conspectu Tenedos, notissima fama Insula, dives opuni, Priami dum regna manebant, (30) VERGILI AENEIS II. 31 Nunc tantum sinus et statio male fida carinis : Hue se provecti deserto in litore condunt. Nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas: 25 Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu. Panduntur portae ; juvat ire et Dorica castra Desertosque videre locos litusque relictum. 1 Hie Dolopum nianus, hie saevus tendebat Achilles, Classibus hie locus, hie acie certare solebant.' 30 Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae, Et molem mirantur equi. Primusque Thymoetes Duci intra muros hortatur et arce loeari, Sive dolo, seu jam Trojae sic fata ferebant. At Capys, et quorum nielior sententia menti, 35 Aut pel ago Danaum insidias suspectaque dona Praecipitare jubent, subjectisque urere flam mis, Aut terebrare cavas uteri et tentare latebras. Scinditur incertum studia in contraria vulgus. Primus ibi ante ornnes, magna comitante caterva, 40 Laocobn ardens summa decurrit ab arce, Et procul : " O miseri, quae tanta insania, cives ? Creditis avectos hostes, aut ulla putatis Dona carere dolis Danaum ? sic notus Ulixes ? Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 45 Aut haec in nostros fabricata est machina muros, Inspectura domos venturaque desuper urbi, Aut aliquis latet error. Equo ne credite, Teucri. Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes." Sic fatus, validis ingentem viribus hastam 50 In latus inque feri curvam compagibus alvum Contorsit. Stetit ilia tremens, uteroque recusso Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae ; Et, si fata deiim, si mens non laeva fuisset, Impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55 Trojaque nunc staret, Priamique arx alta maneres ! Ecce, manus juvenem interea post terga revinctum Pastores magno ad regem elamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro, 82 VERGILI AENEIS XI. Hoc ipsuin at strueret Trojamque aperiret Achivis, 60 Obtulerat, fidens animi, atque in utrumque paratus, Seu versare dolos, seu certae occumbere niorti. Undique visendi studio Trojana juventus Circumfusa ruit, certantque illudere capto. Accipe nunc Danauni insidias. et crimine ab uno 65 Disce omnes. Namque at conspectu in medio turbatus, inermis, Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit, "Heu, quae nunc tellus," inquit, "quae me aequora possunt Accipere, aut quid jam misero mihi denique restat, 70 Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?" Quo gemitu conversi animi, compressus et omnis Impetus. Hortamur fari, quo sanguine cretus, Quidve ferat ; memoret, quae sit fiducia capto. 75 [Ille haec, deposita tandem formidine, fatur :] " Cuncta equidem tibi, rex, faerit quodcumque, fatebor Vera," inquit, " neque me Argolica de gente negabo : Hoc primum ; nee, si miserum Fortuna Sinonem Finxit, vanum etiam mendacemque improba finget. 80 Fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures Belidae nomen Palamedis et incluta fama Gloria, quern falsa sab proditione Pelasgi Insontem infando indicio, quia bella vetabat, Demisere neci, nunc cassum lumine lugent : 85 111! me comitem et consanguinitate propinquum Pauper in arma pater primis hue misit ab annis. Dum stabat regno incolumis regumque vigebat Conciliis, et nos aliquod nomenque decusque Gessimus. Invidia postquam pellacis Ulixi 90 (Haud ignota loquor) superis concessit ab oris, Afflictus vitam in tenebris luctuque trahebam, Et casum insontis mecum indignabar amici. Nee tacui demens, et me, fors si qua tulisset, Si patrios uinquam remeassem victor ad Argos, 95 Promisi ultorem, et verbis odia aspera movi. Hinc mihi prima mali labes ; hinc semper Ulixes VERGILI AENEIS II. 83 Criminibus terrere novis, hinc spargere voces In vulgum ambiguas, et quaerere conscius arma. Nee requievit enim, donee Calchante ministro — 100 Sed quid ego haec autem nequidquamingratarevolvo? Quidve moror, si omnes uno ordine habetis Achivos, Idque audire sat est ? Jamdudum sumite poenas : Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridae." Turn vero ardemus scitari et quaerere causas, 105 Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. Prosequitur pavitans, et ficto pectore fatur : "Saepe fugam Danai Troja cupiere relicta Moliri et longo fessi discedere bello ; Fecissentque utinam ! Saepe illos aspera ponti 110 Interclusit hiemps, etterruit Auster euntes ; Praecipue, quurn jam hie trabibus contextus acernis Staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi Mittimus; isque adytis haec tristia dicta reportat : 115 ' Sanguine placastis ventos et virgine caesa, Quum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras : Sanguine quaerendi reditus, animaque litandum Argolica.' Vulgi quae vox ut venit ad aures, Obstupuere animi, gelidusque per ima cucurrit 120 Ossa tremor, cui fata parent, quern poscat Apollo. Hie Ithacus vatem magno Calchanta tumultu Protrahit in medios ; quae sint ea numina diviim, Flagitat : et mihi jam multi crudele canebant Artificis scelus, et taciti ventura videbant. 125 Bis quinos silet ille dies, tectusque recusat Prodere voce sua quemquam aut opponere morti ; Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, Composito rumpit vocem, et me destinat arae. Assensere omnes, et, quae sibi quisque timebat, 130 Unius in miseri exitium conversa tulere. Jamque dies infanda aderat : mihi sacra p^trari, Et salsae fruges, et circum tempora vittae^ Eripui, fateor, leto me, et vincula rupi, 3 Vir. 34 VERGILI AENEIS II. Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva 135 Delitui, dum vela darent, si forte dedissent. Nee mihi jam patriam antiquam spes ulla videndi, Nee dulces natos exoptatunique parentem ; Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent Effugia, et culpam hanc miserorum naorte piabunt. 140 Quod te per superos et conscia numina veri, Per, si qua est, quae restet adhuc mortalibus usquam, Intemerata fides, oro, miserere laborum Tantorum ; miserere animi non digna ferentis." His lacrimis vitam damus, et miserescimus ultro. 145 Ipse viro primus manicas atque arta levari Vincla jubet Priamus, dictisque ita fatur amicis: " Quisquis es, amissos hinc jam obliviscere Graios : Noster eris : mihique haee edissere vera roganti ; Quo molemhancimmanis equi statuere ? quis auctor? 150 Quidve petunt ? quae religio, aut quae machina belli ? " Dixerat. Ille, dolis instructus et arte Pelasga, Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas ; " Yos, aeterni ignes, et non violabile vestrum Testor numen," ait, "vos, arae ensesque nefandi, 155 Quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi : Fas mihi Graiorum sacrata resolvere jura, Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras, Si qua tegunt ; teneor patriae nee legibus ullis. Tu modo promissis maneas, servataque serves, 1 60 Troja, fidem, si vera feram, si magna rependam. Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes Fatale aggressi sacrato avellere templo 165 Palladium, caesis summae custodibus arcis, Corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis Yirgineas ausi divae contingere vittas, Ex illo fluere ac retro sublapsa referri Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens. 170 Nee dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. Yix positum castris simulacrum, arsere coruscae VERGILI AENEIS II. 35 Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus Sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu) Emicuit, parmamque ferens hastamque trementem. 115 Extemplo tentanda fuga canit aequora Calchas, Nee posse Argolicis exscindi Pergama telis, Omina ni repetant Argis, numenque reducant, Quod pel ago et cur vis secum avexere carinis. Et nunc quod patrias vento petiere Mycenas, 180 Arma deosque parant comites, pelagoque remenso Improvisi aderunt : ita digerit omina Calchas. Hanc pro Palladio, moniti, pro numine laeso Effigiem statuere, nefas quae triste piaret. Hanc tanien immensam Calchas attollere molem 185 Roboribus textis caeloque educere jussit, Ne recipi portis aut duci in moenia posset, Neu populum antiqua sub religione tueri. Nam si vestra manus violasset dona Minervae, Turn magnum exitium (quod di prius omen in ipsum 190 Convertant !) Priami imperio Phrygibusque futurum ; Sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, TJltro Asiam magno Pelopea ad moenia bello Venturam, et nostros ea fata manere nepotes." Talibus insidiis perjurique arte Sinonis 195 Credita res, captique dolis lacrimisque coactis, Quos'neque Tydides, nee Larissaeus Achilles, Non anni domuere decern, non mille carinae. Hie aliud majus miseris multoque tremendum Objicitur magis, atque improvida pectora turbat. 200 Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, Sollemnes taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta (Horresco re ferens) immensis orbibus angues Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt ; 205 Pectora quorum inter fluctus arrecta jubaeque Sanguineae superant undas, pars cetera pontum Pone legit sinuatque immensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo. Jamque arva tenebajit, 36 VERGILI AENEIS II. Ardentesque oculos suffecti sanguine et igni 210 Sibila lambebant Unguis vibrantibus ora. Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo Laocoonta petunt, et primum parva duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque Irnplicat, et miseros morsu depascitur artus ; 215 Post ipsum auxilio subeunteni ac tela ferentem Corripiunt, spirisque ligant ingentibus, et jam Bis medium aniplexi, bis collo squamea circum Terga dati, superant capite et cervicibus altis. Ille simul manibus tendit divellere nodos, 220 Perfusus sanie vittas atroque veneno, Clamores simul horrendos ad sidera tollit: Quales mugitus, fugit quum saucius aram Taurus et incertam excussit cerviee securim. At gemini lapsu delubra ad summa dracones 225 Effugiunt, saevaeque petunt Tritonidis arcem, Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. Turn vero tremefacta novus per pectora cunctis Insinuat pavor ; et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur 230 Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum, orandaque divae Numina conclamant. Dividimus muros et moenia pandimus urbis. Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum 235 Subjiciunt lapsus, et stuppea vincula collo Intendunt. Scandit fatalis machina muros, Feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae Sacra canunt, funemque manu contingere gaudent. Ilia subit, mediaeque minans illabitur urbi. 240 O patria, o divum domus Ilium, et incluta bello Moenia Dardanidum I quater ipso in limine portae Substitit, atque utero sonitum quater arma dedere ; Instamus tamen immemores caecique furore, Et monstrum infelix sacrata sistimus arce. 245 Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris Ora, dei jussu non umquam credita Teucris. Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset Ille dies, festa velamus fronde per urbem. VERGILI AENEIS II. 87 Tertitur interea caelum, et ruit oceano nox, 250 Involvens umbra magna terramque poiumque Myrmidonumque dolos ; fusi per moenia Teucri Conticuere ; sopor fessos complectitur artus. Et jam Argiva phalanx instructis navibus ibat A Tenedo, tacitae per arnica silentia lunae 255 Litora nota petens, flammas quum regia puppis Extulerat, fatisque deum defensus iniquis Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras Reddit equus, laetique cavo se robore promunt 260 Thessandrus Sthenelusque duces et dims Ulixes, Demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque, Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon, Et Menelaus, et ipse doli fabricator Epeos. Invadunt urbem somno vinoque sepultam ; 265 Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnes Accipiunt socios atque agmina conscia jungunt. Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris Incipit, et dono divum gratissima serpit: In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector 270 Yisus adesse mihi, largosque effundere fletus, Raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento Pulvere, perque pedes trajectus lora tumentes. Hei mihi, qualis erat! quantum mutatus ab illo Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli, 275 Vel Danaum Phrygios jaculatus puppibus ignes ! Squalentem barbam et concretos sanguine crines, Vulneraque ilia gerens, quae circum plurima muros Accepit patrios. Ultro flens ipse videbar Compellare virum et maestas expromere voces : 280 " lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum, Quae tantae tenuere morae ? quibus Hector ab oris Exspectate venis ? ut te post multa tuorum Funera, post varios hominumque urbisque labores Defessi aspicimus ! quae causa indigna serenos 285 Foedavit vultus ? aut cur haec vulnera cerno ? n Die nihil, nee me quaerentem vana moratur, 38 VERGILI AENEIS II. Sed gravdter gemitus imo de pectore ducens, " Heufuge, nate dea, teque his" ait " eripe flammis. Hostis habet muros; ruit alta a culmine Troja. 29(1 Sat patriae Priamoque datum. Si Pergama dextra Defendi possent, etiani hac defensa fuissent. Sacra suosque tibi commendat Troja Penates : Hos cape fatorum comites, his moenia quaere, Magna pererrato statues quae denique ponto." 295 Sic ait, et manibus vittas Yestamque potentem Aeternumque adytis effert penetralibus ignem. Diverso interea miscentur moenia luctu, Et magis atque magis, quamquam secreta parentis Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 300 Clarescunt sonitus, armorumque ingruit horror. Excutior somno, et summi fastigia tecti Ascensu supero, atque arrejctis auribus adsto : In segetem veluti quum flamma furentibus Austris Incidit, aut rapidus montano flumine torrens 305 Sternit agros, sternit sata laeta boumque labores, Praecipitesque trahit silvas ; stupet inscius alto Accipiens sonitum saxi de vertice pastor. Turn vero manifesta fides, Danaumque patescunt Insidiae * jam Deiphobi dedit ampla ruinam 310 Vulcanc superante domus, jam proximus ardet Ucalegon, Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque viriim clangorque tubarum. Arma amens capio ; nee sat rationis in armis, Sed glomerare manum bello et concurrere in arcem 315 Cum sociis ardent animi ; furor iraque mentem Praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis. Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum, Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, Sacra manu victosque deos parvumque nepotem 320 Ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit. " Quo res summa loco, Panthu ? quam prendimus arcem ? " Vix ea fatus eram, gemitu quum talia reddit : VERGILI AENEIS II. 39 ," Venit summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae. Fuimus Troes, fuit Ilium et ingens 325 Gloria Teucrorum ; ferus omnia Jupiter Argos Transtulit, incensa Danai dominantur in urbe. Arduus armatos mediis in moenibus adstans Fundit equus, victorque Sinon incendia miscet Insultans. Portis alii bipatentibus adsunt, 330 Milia quot magnis umquam venere Mycenis ; Obsedere alii telis angusta viarum Oppositi ; stat ferri acies mucrone corusco Stricta, parata neci ; vix primi proelia tentant Portarum vigiles, et caeco Marte resistunt." 335 Talibus Othryadae dictis et numine divum In flammas et in arma feror, quo tristis Erinys, Quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor. Addunt se socios Ripheus et maximus armis Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque, 340 Et lateri agglomerant nostro, juvenisque Coroebus, Mygdonides : illis ad Trojam forte diebus Yenerat, insano Cassandrae incensus amore, Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat, Infelix, qui non sponsae praecepta furentis 345 Audierit. Quos ubi confertos audere in proelia vidi, Incipio super his : " Juvenes, fortissima frustra Pectora, si vobis audentem extrema cupido Certa sequi, quae sit rebus fortuna, videtis. 350 Excessere omnes, adytis arisque relictis, Di, quibus imperium hoe steterat ; succurritis urbi Incensae : moriamur, et in media arma ruamus. Una salus victis, null am sperare salutem." Sic animis juvenum furor additus. Inde, lupi ceu 355 Raptores atra in nebula, quos improba ventris Exegit caecos rabies, catulique relicti Faucibus exspectant siccis, per tela, per hostes Yadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemus Urbis iter ; nox atra cava circumvolat umbra. 360 Quis cladem illius noctis, quis funera fando 4.0 VERGILI AENEIS II. Explicet, aut possit lacrimis aequare labores ? TJrbs antiqua ruit, multos clominata per annos ; Plurima perque vias sternuntur inertia passim Corpora, perque domos et religiosa deorum 365 Limina. Nee soli poenas dant sanguine Teucri ; Quondam etiam victis redit in praecordia virtus, Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubique Luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago. Primus se Danaimi, magna comitante caterva, 3T0 Androgeos offert nobis, socia agmina credens, Inscius, atque ultro verbis compellat amicis : " Festinate, viri ! Nam quae tarn sera moratur Segnities ? Alii rapiunt incensa feruntque Pergama ; vos celsis nunc primum a navibus itis ? " 375 Dixit, et extemplo (neque enim responsa dabantur Fida satis) sensit medios delapsus in hostes. Obstupuit, retroque pedem cum voce repressit. Improvisum aspris veluti qui sentibus anguem Pressit humi nitens, trepidusque repente refugit 380 Attollentem iras et caerula colla tumentem ; Haud secus Androgeos visu tremefactus abibat. Irruimus, densis et circumfundimur armis, Ignarosque loci passim et formidine captos Sternimus : adspirat primo Fortuna labori. 385 Atque hie successu exsultans animisque Coroebus tl O socii, qua prima " inquit " fortuna salutis Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur : Mutemus clipeos, Danaumque insignia nobis Aptemus. Dolus, an virtus, quis in hoste requirat? 390 Anna dabunt ipsi." Sic fatus, deinde comantem Androgei galeam clipeique insigne decorum Induitur, laterique Argivum accommodat ensem. Hoc Ripheus, hoc ipse Dyinas omnisque juventus Laeta facit ; spoliis se quisque recentibus armat. 395 Yadimus immixti Danais haud numine nostro, Multaque per caecam congressi proelia noctem Conserimus, multos Danaum demittimus Oreo. Diffugiunt alii ad naves, et litora cursu VERGILI AENEIS II. 41 Fida petunt ; pars ingentem formidine turpi 400 Seandunt rursus equurn, et nota condimtur in alvo. Heii nihil invitis fas quemquam fidere divis ! Ecce trahebatur passis Prianieia virgo Crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae, Ad caelum tendens ardentia lumina frustra, 405 Lumina, nam teneras arcebant vincula palmas. Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus, Et sese medium injecit periturus in agmen. Consequimur cuncti et densis incurrimus armis. Hie primum ex alto delubri culmine telis 410 Nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes Armorum facie et Graiarum errore jubarum. Turn Danai gemitu atque ereptae virginis ira Undique collecti invadunt, acerrimus Ajax, Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis: 415 Adversi rupto ceu quondam turbine venti Confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois Eurus equis ; stridunt silvae, saevitque tridenti Spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram 420 Fudimus insidiis totaque agitavimus urbe, Apparent ; primi clipeos mentitaque tela Agnoscunt, atque ora sono discordia signant. Ilicet obruimur numero ; primusque Coroebus Penelei dextra divae armipotentis ad aram 425 Procumbit ; cadit et Ripheus, justissimus unus Qui fuit in Teucris et servantissimus aequi ; (Dis aliter visum ;) pereunt Hypanisque Dymasque, Confixi a sociis ; nee te tua plurima, Panthu, Labentem pietas nee Apollinis infula texit. 430 Iliaci cineres et flamma extrema meorum, Testor, in occasu vestro nee tela nee ullas Yitavisse vices Danaum, et, si fata fuissent, TJt caclerem, meruisse manu. Divellimur inde : Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo 435 Jam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi ; Protinus ad sedes Priami clamore vocati. 42 VEEGILI AENEIS II. Hie vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam Bella forent, nulli tota morerentur in urbe, Sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentes 440 Cernimus, obsessumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae, postesque sub ipsos Nituntur gradibus, clipeosque ad tela sinistris Protecti objiciunt, prensant fastigia dextris. Dardanidae contra turres ac tota domoruni 445 Culmina convellunt, (his se, quando ultima cernunt, Extrema jam in morte parant defendere telis,) Auratasque trabes, veterum decora alta parentum, Devolvunt ; alii strictis mucronibus imas Obsedere fores, has servant agmine denso. 450 Instaurati animi, regis succurrere tectis, Auxilioque levare viros, vimque addere victis. Limen erat caecaeque fores et pervius usus Tectorum inter se Priami, postesque relicti A tergo, infelix qua se, dum regna manebant, 455 Saepius Andromache ferre incomitata solebat Ad soceros, et avo puerum Astyanacta trahebat. Evado ad summi fastigia culminis, unde Tela manu miseri jactabant irrita Teucri. Turrim, in praecipiti stantem summisque sub astra 460 Eductam tectis, unde omnis Troja videri Et Danaiim solitae naves et Achaica castra, Aggressi ferro circum, qua summa labantes Juncturas tabulata dabant, convellimus altis Sedibus, impulimusque : ea lapsa repente ruinam 465 Cum sonitu trahit et Danaiim super agmina late Incidit. Ast alii subeunt, nee saxa nee ullum Telorum interea cessat genus. Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus Exsultat, telis et luce coruscus aena ; 470 Qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, Prigida sub terra tumidum quern bruma tegebat, Nunc positis novus exuviis nitidusque juventa, Lubrica convolvit sublato pectore terga, VERGILI AENEIS II. 43 Aiduus ad solera, et Unguis micat ore trisulcis. 415 Una ingens Periphas, et equorum agitator Achillis, Armiger Automedon, una omnis Scyria pubes Succedunt tecto, et flanimas ad culmina jactant. Ipse inter primos correpta dura bipenni Limina perrumpit, postesque a eardine vellit 480 Aeratos ; jamque excisa trabe firm a cavavit Robora, et ingentem lato dedit ore fenestram. Apparet domus intus, et atria longa patescunt, Apparent Priami et veterum penetralia regum, Armatosque vident stantes in limine primo. 485 At domus interior gemitu miseroque tumultu Miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes Femineis ululant ; ferit aurea sidera clamor. Turn pavidae tectis matres ingentibus erran»t, Amplexaeque tenent postes atque oscula figunt. 490 Instat vi patria Pyrrhus ; nee claustra neque ipsi Custodes sufferre valent ; labat ariete crebro Janua, et emoti procumbunt eardine postes ; Fit via vi : rumpunt aditus, primosque trucidant Immissi Danai, et late loca milite complent. 495 Non sic, aggeribus ruptis quum spumeus amnis Exiit oppositasque evicit gurgite moles, Fertur in arva furens cumulo, camposque per omnes Cum stabulis armenta trahit. Vidi ipse furentem Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas ; 500 Vidi Hecubam centumque nurus, Priamumque per aras Sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignes. Quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum, Barbarico postes auro spoliisque superbi, Procubuere ; tenent Danai, qua deficit ignis. 505 Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. TJrbis uti captae casum convulsaque vidit Limina tectorum et medium in penetralibus hostem, Arma diu senior desueta trementibus aevo Circumdat nequidquam humeris, et inutile ferrum 510 44 VERGILI AENEIS II. Cingitur, ac densos fertur moriturus in hostes. Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe Ingens ara fait, juxtaque veterrima laurus, Incumbens arae atque umbra complexa Penates : Hie Hecuba et natae nequidquam altaria circurn, 515 Praecipites atra ceu tempestate columbae, Condensae et divuni amplexae simulacra sedebant. Ipsum autem sumptis Priamum juvenalibus armis Ut vidit, " Quae mens tarn dira, miserrime conjunx, Impulit his cingi telis, aut quo ruis ? " inquit. 520 " Non tali auxilio nee defensoribus istis Tempus eget ; non, si ipse meus nunc afforet Hector. Hue tandem concede; haee ara tuebitur omnes, Aut moriere simul." Sic ore effata, recepit Ad sese et sacra longaevum in sede locavit. 525 Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, Unus natorum Priami, per tela, per hostes Porticibus longis fugit, et vacua atria lustrat Saucius ; ilium ardens infesto vulnere Pyrrhus Insequitur, jam jamque manu tenet et premit hasta ; 530 Ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, Concidit, ac multo vitam cum sanguine fudit. Hie Priamus, quamquam in media jam morte tenetur, Non tamen abstinuit, nee voci iraeque pepercit ; "At tibi pro scelere," exclamat, "pro talibus ausis, 535 Di, si qua est caelo pietas, quae talia curet, Persolvant grates dignas et praemia reddant Debita, qui nati coram me cernere letum Fecisti et patrios foedasti funere vultus. At non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540 Talis in hoste fuit Priamo ; sed jura fidemque Supplicis erubuit, corpusque exsangue sepulchro Reddidit Hectoreum, meque in mea regna remisit." Sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu Conjecit, rauco quod protinus aere repulsum 545 Et siimmo ^lipei nequidquam umbone pependit. Cui Pyrrhus : " Re feres ergo haee et nuntius ibis Pelidae genitori ; illi mea tristia facta VERGILI AENEIS II. 45 Degeneremque Neoptolemum narrare memento : Nunc morere." Hoc dicens, altaria ad ipsa tre- mentem 550 Traxit et in multo lapsantem sanguine nati, Implicuitque comam laeva, dextraque coruseum Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. Haec finis Priami; fatorum hie exitus ilium Sorte tulit, Trojam incensam et prolapsa videntem 555 Pergarua, tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae. Jacet ingens litore truncus, Avulsumque humeris caput, et sine nomine corpus. At me turn primum saevus circumstetit horror. Obstupui ; subiit cari genitoris imago, 560 Ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi Vitam exhalantem ; subiit deserta Creiisa, Et direpta domus, et parvi casus Iuli. Respicio, et, quae sit me circum copia, lustro. Deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565 Ad terram misere aut ignibus aegra dedere. [Jamque adeo super unuseram,quumliminaVestae Servantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio ; dant clara incendia lucem Erranti passimque oculos per cuncta ferenti. 5 TO Ilia sibi infestos eversa ob Pergama Teucros, Et poenas Danaum, et deserti conjugis iras Praemetuens, Trojae et patriae communis Erinys, Abdiderat sese atque aris invisa sedebat. Exarsere ignes animo ; subit ira cadentem 5T5 Ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. " Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas Aspiciet, partoque ibit regina triumpho, Conjugiumque domumque patres natosque videbit, Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris ? 580 Occident ferro Priamus ? Troja arserit igni ? Dardanium toties sudarit sanguine litus ? Non ita : namque etsi nullum memorabile nomen Feminea in poena est nee habet victoria laudem, 46 VERGILI AENEIS II. Exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis 585 Laudabor poenas, animumque explesse juvabit Ultricis flammae, et cineres satiasse meorum." Talia jactabam, et furiata mente ferebar,] Quum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam Obtulit et pura per noctem in luce refulsit 590 Alma parens, confessa deani, qualisque videri Caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum Continuit, roseoque haec insuper addidit ore : " Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras ? Quid furis ? aut quonam nostri tibi cura recessit? 595 Non prius aspicies, ubi fessum aetate parentem Liqueris Anchisen, superet conjunxne Creiisa Ascaniusque puer ? quos omnes undique Graiae* Cireum errant acies, et, ni mea cura resistat, Jam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 600 Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae Culpatusve Paris ; divum inclementia, divum, Has evertit opes sternitque a culmine Trojam. Aspice, (namque omnem, quae nunc obducta tuenti Mortales hebetat visus tibi et humida cireum 605 Caligat, nubem eripiam ; tu ne qua parentis Jussa time, neu praeceptis parere recusa !) Hie, ubi disjectas moles avulsaque saxis Saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumura, Neptunus muros magnoque emota tridenti 610 Fundamenta quatit, totamque a sedibus urbem Eruit ; hie Juno Scaeas saevissima portas Prima tenet, sociumque furens a navibus agmen Ferro accincta vocat. Jam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615 Insedit, limbo effulgens et Gorgone saeva ; Ipse Pater Danais animos viresque secundas Sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam, finemque impone labori. Nusquam abero, et tutum patrio te limine sistam." 620 Dixerat, et spissis noctis se condidit umbris ; Apparent dirae facies, inimicaque Trojae Numina magna deum. VERGILI AENEIS II. 47 Turn vero omne mihi visum considere in ignes Ilium, et ex imo verti JSeptunia Troja ; 625 Ac veluti summis antiquam in montibus ornum Quum ferro accisam crebrisque bipennibus instant Eruere agricolae certatim ; ilia usque minatur Et tremefacta com am concusso vertice nutat, Yulneribus donee paulatim evicta supremum 630 Congemuit traxitque jugis avulsa ruinam. Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostes Expedior : dant tela locum, flammaeque recedunt. Atque ubi jam patriae perventum ad limina sedis Antiquasque domos, genitor, quern tollere in altos 635 Optabam primum montes primumque petebam, Abnegat excisa vitam producere Troja Exsiliumque pati. " Yos o, quibus integer aevi Sanguis," ait, " solidaeque suo stant robore vires, Yos agitate fugam ; 640 Me si caelicolae voluissent ducere vitam, Has mihi servassent sedes. Satis una superque" Yidimus excidia et captae superavimus urbi. Sic o, sic positum affati discedite corpus. Ipse manu mortem inveniam ; miserebitur hostis 645 Exuviasque petet. Facilis jactura sepulchri. Jam pridem invisus divis et inutilis annos Demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex Fulminis afflavit ventis et contigit igni." Talia perstabat memorans, fixusque manebat ; 650 Nos contra effusi lacrimis conjunxque Creiisa Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum Cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet. Abnegat, inceptoque et sedibus haeret in isdem. Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto. 655 Nam quod consilium aut quae jam fortuna dabatur? " Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto Sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore ? Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, Et sedet hoc animo, perituraeque addere Trojae 660 48 VERGTLI AENEIS II. Teque tuosque juvat, patet isti janua leto, Jam.que aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, Gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignes Bripis, ut mediis hostem in penetralibus, utque 665 Ascanium patremque meum juxtaque Creiisam, Alterum in alterius mactatos sanguine cernam ? Arma, viri, ferte arma ; vocat lux ultima victos ! Reddite me Danais ! sinite instaurata revisam Proelia ! Numquam omnes hodie moriemur inulti." 6T0 Hinc ferro accingor rursus, clipeoque sinistram Insertabam aptans meque extra tecta ferebam ; Ecce autem complexa pedes in limine conjunx Haerebat, parvumque patri tendebat Iulum : " Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum ; 6? 5 Sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, Hanc primum tutare domum. Cui parvus lulus, Cui pater et conjunx quondam tua dicta relinquor? n Talia vociferans gemitu tectum omne replebat, Quum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680 Namque manus inter maestorumque ora parentum Ecce levis summo de vertice visus Iuli Fundere lumen apex, tactuque innoxia molles Lambere flamma comas et circum tempora pasci. Nos pavidi trepidare metu, crinemque flagrantem 685 Excutere et sanctos restinguere fontibus ignes. At pater Anchises oculos ad sidera laetus Extulit, et caelo palmas cum voce tetendit : " Jupiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, Aspice nos hoc tantum ; et, si pietate meremur, 690 Da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma." Yix ea fatus erat senior, subitoque fragore Intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras Stella facem ducens multa cum luce cucurrit. Illam, summa super labentem culmina tecti, 695 Cernimus Idaea claram se condere silva, Signantenique vias ; turn longo limite sulcus D-at lucem, et late circum loca sulfure fumant. VERGILI AENEIS II. 49 ITic vero victus genitor se tollit ad auras, Affaturque deos et sanctum sidus adorat. 700 " Jam jam nulla mora est ; sequor, et, qua ducitis, adsum. Di patrii, servate domum, servate nepotem ! Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troja est. Cedo equidern, nee, nate, tibi comes ire recuso." Dixerat ille, et jam per nioenia clarior ignis 705 Auditur, propiusque aestus incendia volvunt. " Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae ; Ipse subibo humeris, nee me labor iste gravabit. Quo res cumque cadent, unum et commune periclum, Una salus ambobus erit. Mihi parvus lulus 710 Sit comes, et longe servet vestigia conjunx. Vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris. Est urbe egressis tumulus templumque vetustum Desertae Cereris, juxtaque antiqua cupressus Religione patrum multos servata per annos ; 715 Hanc ex diverso sedem veniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penates ; Me, bello e tanto digressum et caede recenti, Attrectare nefas, donee me flumine vivo Abluero." 720 Haec fatus, latos humeros subjectaque colla Veste super fulvique insternor pelle leonis, Succedoque oneri ; dextrae se parvus lulus Implicuit, sequiturque patrem non passibus aequis ; Pone subit conjunx. Ferimur per opaca locorum ; 725 Et me, quern dudum non ulla injecta movebant Tela neque adverso glomerati ex agmine Grail, Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis Suspensum et pariter comitique onerique timentem. Jamque propinquabam portis, omnemque videbar 730 Evasisse viam, subito quum creber ad aures Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram Prospiciens " Nate," exclamat, " fuge, nate ; propin- quant. Ardentes clipeos atque aera micantia cerno." Hie mihi nescio quod trepido male numen amicum 735 4 Vir. 50 VERGILI AENEIS II. Confusam eripuit mentem : namque avia cursu Dum sequor et nota excedo regione viarum, Heu, misero conjunx fato mi erepta Creiisa. Substitit, erravitne via, seu lassa resedit, Incertum : nee post oculis est reddita nostris.. 740 Nee prius amissam respexi animumve reflexi, Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam Yenimus ; hie demum collectis omnibus una Defuit, et comites natumque virumque fefeliit. Quern non incusavi aniens hominumque deorumque, 745 Aut quid in eversa vidi crudelius urbe ? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penates Commendo sociis, et curva valle recondo ; [Ipse urbem repeto, et cingor fulgentibus armis :] Stat casus renovare omnes, omnemque reverti 750 Per Trojam, et rursus caput objectare periclis. Principio muros obscuraque limina portae, Qua gressum extuleram, repeto, et vestigia retro Observata sequor per noctem et lumine lustro. Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. 755 Inde domum, si forte pedem — si forte ! — tulisset, Me refero. Irruerant Danai, et tectum omne tenebant. Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento Yolvitur ; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. Procedo et Priami sedes arcemque reviso. 760 Et jam porticibus vacuis Junonis asylo Custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes Praedam asservabant : hue undique Tro'ia gaza Incensis erepta adytis, mensaeque deorum, Crateresque auro solidi, captivaque vestis 765 Congeritur ; pueri et pavidae longo ordine matres Stant circum. Ausus quin etiam voces jactare per umbram, Inplevi clamore vias, maestusque Creiisam Nequidquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.7 70 Quaerenti et tectis urbis sine fine ruenti, Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creiisae Y:sa mihi ante oculos et nota major imago. Obstupui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. VERGILI AENEIS II. 5J [Turn sic affari et curas his demere dictis:] ttfi 11 Quid tantum insano juvat indulgere dolori, dulcis conjunx? non haec sine numine divum Eveniunt ; nee te hinc comitem asportare Creusam Fas, aut'ille sinit superi regnator Olympi. Longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum : 780 Et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva Inter opima viriim leni fiuit agmine Thybris. Illic res laetae regnumque et regia conjunx Parta tibi : lacrimas dilectae pelle Creiisae. Non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas 785 Aspiciam, aut Graiis servitum matribus ibo, Dardanis, et divae Veneris nurus ; Sed me magna deiim genetrix his detinet oris. Jamque vale, et nati serva communis amorem." Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 790 Dicere deseruit, tenuesque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare brachia circum ; Ter frustra comprensa manus effugit imago, Par levibus ventis volucrique simillima somno. Sic demum socios consumpta nocte reviso. 795 Atque hie ingentem comitum affluxisse novorum Invenio admirans numerum, matresque virosque, Collectam exsilio pubem, miserabile vulgus. TJndique convenere, animis opibusque parati, In quascumque velim pel ago deducere terras. 800 Jamque jugis summae surgebat Lucifer Idae Ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant Limina portarum, nee spes opis ulla dabatur; Cessi et sublato montes genitore petivi" P. TERGILI MARONIS A E N E I 1) S LIBER TERTIUS. ' Postqxjam res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum superis, ceciditque superbum Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troja, Diversa exsilia et desertas quaerere terras Auguriis agimur divum, classemque sub ipsa 5 Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae, Incerti, quo fata ferant, ubi sistere detur, Contrahimusque viros. Yix prima inceperat aestas, Et pater Anchises dare fatis vela jubebat: Litora quum patriae lacrimans portusque relinquo 10 Et campos, ubi Troja fuit. Feror exsul in altum Cum sociis gnatoque Penatibus et magnis dis. Terra procul vastis colitur Mavortia campis, (Thraces arant,) acri quondam regnata Lycurgo, Hospitium antiquum Trojae, sociique Penates, 15 Dum fortuna fuit. Feror hue, et lit ore curvo Moenia prima loco, fatis ingressus iniquis, Aeneadasque meo nomen de nomine fingo. Sacra Dionaeae matri divisque ferebam Auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem 20 Caelicolum regi mactabam in litore taurum. Forte fuit juxta tumulus, quo cornea summo (52) VERGILI AENE1S III. 53 Virgulta et densis hastilibus horrida myrtus. Aecessi, viridemque ab humo convellere silvam Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, 25 Horrendum et dictu video mirabile monstrum,, Nam quae prima solo ruptis radicibus arbps Vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae, Et terram tabo maculant. Mihi frigidus horror Membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis. 30 Rursus et alterius lentum convellere vimen Insequor, et causas penitus tentare latentes ; Ater et alterius sequitur de cortice sanguis. Multa movens amnio, Nymphas venerabar agrestes Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis, 35 Rite secundarent visus omenque levarent. Tertia sed postquam majore hastilia nisu Aggredior genibusque adversae obluctor arenae, (Eloquar, an sileam ?) gemitus lacrimabilis imo Auditur tumulo, et vox reddita fertur ad aures : 40 " Quid miserum, Aenea, laceras ? Jam parce sepulto, Parce pias scelerare manus : non me tibi Troja Externum tulit, aut cruor hie de stipite manat, Heu fuge crudeles terras, fuge litus avarum : Nam Polydorus ego. Hie confixum ferrea texit 45 Telorum «eges et jaculis inerevit aeutis." Turn vero ancipiti mentem formidine pressus Obstupui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. Hunc Polydorum auri quondam cumponderemagno Infelix Priamus furtim mandarat alendum 50 Threicio regi, quum jam diffideret armis Dardaniae, cingique urbem obsidione videret. Ille, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit, Res Agamemnonias victriciaque arma secutus, Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat, et auro 55 Vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis, Auri sacra fames ! Postquam pavor ossa reliquit, Delectos populi ad proceres primumque parentem Monstra deum refero, et quae sit sententia posco. Omnibus idem animus, scelerata excedere terra, 60 54 VEKGILI AENE1S III. Linqui pollutum hospitium, et dare classibus austros. Ergo instauramus Polydoro funus, et ingens Aggeritur tuniulo tellus ; stant Manibus arae, Caeruleis maestae vittis atraque cupresso, Et circum Iliades crinem de more solutae ; 65 Inferimus tepido spumantia cymbia lacte Sanguinis et sacri pateras, animamque sepulchro Condimus, et magna supremum voce eiemus. Inde, ubi prima fides pelago, placataque venti Dant maria, et lenis crepitans vocat auster in altum, 70 Deducunt socii naves et litora complent. Provehimur portu, terraeque urbesque recedunt. - Sacra mari colitur medio gratissima tellus Nereidum matri et Neptuno Aegaeo, Quam pius Arcitenens, oras et litora circum 75 Errantem, Mycono e eels a Gyaroque revinxit, Immotamque coli dedit et contemnere ventos : Hue feror ; haec fessos tuto placidissima portu Accipit. Egressi veneramur Apollinis urbem. Rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos, 80 Yittis et sacra redimitus tempora lauro, Occurrit ; veterem Anchisen agnovit amicum. Jungimus hospitio dextras, et tecta subimus. Templa dei saxo venerabar structa vetusto ; * " Da propriam, Thymbraee, domum ! Damoeniafessis85 Et genus et mansurara urbem ! Serva altera Trojae Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli. Quern sequimur ? quove ire jubes, ubi ponere sedes ? Da, pater, augurium, atque animis illabere nostris ! " Yix ea fatus eram ; tremere omnia visa repente, 90 Liminaque laurusque dei, totusque moveri Mons circum, et mugire adytis cortina reclusis. Summissi petimus terram, et vox fertur ad aures : " Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum Prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto 95 Accipiet reduces. Antiquam exquirite matrera. Hie domus Aeneae cunctis dominabitur oris, VERGILI AENEIS III. 55 Et nati natorum, et qui nascentur ab illis." Haec Phoebus ; mixtoque ingens exorta tumultu Laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, 100 Quo Phoebus vocet errantes jubeatque reverti. Turn genitor, veterum volvens monumenta virorum, "Audite, o proceres," ait "et spes discite vestras. Creta Jovis magni medio jacet insula ponto, Mons Idaeus ubi, et gentis cunabula nostrae ; 105 Centum urbes habitant niagnas, uberrima regna : Maximus unde pater, si rite audita recordor, Teucrus Rhoeteas primum est advectus ad eras, Optavitque locum regno. Nondum Ilium et arces Pergameae steterant; habitabant vallibus imis. 110 Hinc mater cultrix Cybeli, Corybantiaque aera, Idaeumque nemus ; hinc fida silentia sacris, Et juncti currum dominae subiere leones. Ergo agite, et, divfim ducunt qua jussa, sequamur, Placemus ventos, et Gnosia regna petamus I 115 Nee longo distant cursu : modo Jupiter adsit, Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris. ,, Sic fatus, meritos aris mactavit honores, Taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo, Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. 120 Fama volat, pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem, desertaque litora Cretae, Hoste vacare domum, sedesque adstare relictas. Linquimus Ortygiae portus, pelagoque volamus, Bacchatamque jugis Naxon, viridemque Donusam, 125 Olearon, niveamque Paron, sparsasque per aequor Cycladas, et crebris legimus freta concita terris. Nauticus exoritur vario certamine clamor; Hortantur socii, " Cretam proavosque petamus ; " Prosequitur surgens a puppi ventus euntes, 130 Et tandem antiquis Curetum allabimur oris. Ergo avidus muros optatae molior urbis, Pergameamque voco, et laetam cognomine gentem Hortor amare focos arcemque attollere tectis. Jamque fere [sicco subductae litore puppes ;] 135 56 VKRGILI AENEIS III. Conmibiis arvisque novis operata juventus ; Jura domosque dabain : subito quum tabida membris, Corrupto caeli tractu, miserandaque venit Arboribusque satisque lues et letifer annus. Linquebant dulces animas, aut aegra trahebant 140 Corpora ; turn steriles exurere Sirius agros ; Arebant herbae, et victum seges aegra negabat. Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso Hortatur pater ire mari, veniamque precari, Quam fessis finem rebus ferat, unde laborum 145 Tentare auxilium jubeat, quo vertere cursus. Nox erat, et terris anirnalia somnus habebat: Effigies sacrae divum Phrygiique Penates, Quos mecum ab Troja mediisque ex ignibus urbis Extuleram, visi ante oculos adstare jacentis 150 In somnis, multo manifesti lumine, qua se Plena per insertas fundebat luna fenestras ; Turn sic affari et curas his demere dictis : " Quod tibi delato Ortygiani dicturus Apollo est, Hie canit, et tua nos en ultro ad limina mittit. 155 Nos te, Dardania incensa, tuaque arma secuti, Nos tumidum sub te permensi classibus aequor, Idem venturos tollemus in astra nepotes, Imperiumque urbi dabimus : tu moenia magnis Magna para, longumque fugae ne linque laboreni. 160 Mutandae sedes : non haec tibi litora suasit Delius, aut Cretae jussit considere, Apollo. Est locus, Hesperiarn Graii cognomine dicunt, Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae, (Oenotri coluere viri; nunc fama, niinores 165 Italiam dixisse ducis de nomine gentem :) Hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum. Surge age, et haec laetus longaevo dicta parenti Haud dubitanda refer : Corythum terrasque requirat 1 70 Ausonias : Dictaea negat tibi Jupiter arva." Talibus attonitus visis ac voce deorum, 'Nee sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus VERGILI AEJSEIS III. 57 Velatasque comas praesentiaque ora videbar ; Turn gelidus toto manabat corpore sudor,) 175 Corripio e stratis corpus, tendoque supinas Ad caelum cum voce manus, et munera libo Intemerata focis. Perfecto laetus honore Anchisen facio certum, remque ordine pando. Agnovit prolem ambiguam geminosque parentes, 180 Seque novo veterum deceptum errore locorum. Turn memorat : " Nate, Iliacis exercite fatis, Sola mihi tales casus Cassandra canebat ; Nunc repeto haec generi portendere debita nostro, Et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare. 185 Sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros Crederet? aut quern turn vates Cassandra moveret? Cedamus Phoebo, et moniti meliora sequamur ! " Sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes. Hanc quoque deserimus sedem, paucisque relictis 190 Vela damus, vastumque cava trabe currimus aequor. Postquam altum tenuere rates, nee jam amplius ullae Apparent terrae, caelum undique et undique pontus, Turn mihi caeruleus supra caput adstitit imber, Noctem hiememque ferens, etinhorruit unda tenebris. 195 Continuo venti volvunt mare magnaque surgunt Aequora ; dispersi jactamur gurgite vasto. Involvere diem nimbi, et nox humida caelum Abstulit ; ingeminant abruptis nubibus ignes. Excutimur cursu, et caecis erramus in undis. 200 Ipse diem noctemque negat discernere caelo, Nee meminisse viae media Palinurus in unda. Tres adeo incertos caeca caligine soles Erramus pelago, totidem sine sidere noctes; Quarto terra die primum se attollere tandem 205 Visa, aperire procul montes, ac volvere fumum. Vela cadunt, remis insurgimus ; haud mora, nautae Annixi torquent spumas et caerula verrunt. Servatum ex undis Strophadum me litora primum Accipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae 210 Insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno 68 VERGILI AENEIS III. Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam Clausa dornus, mensasque motu liquere priores. Tristius haud illis monstrum ; nee saevior ulla Pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. 215 Virginei volucrum vultus, foedissinia ventris Proluvies, uncaeque manus, et pallida semper Ora fame. Hue ubi delati portus intravimus, ecce Laeta bourn passim campis armenta videmus 220 Caprigenumque pecus, nullo custode, per herbas. Irruimus ferro, et divos ipsumque vocamus In partem praedamque Jovem ; turn litore curvo Exstruimusque toros, dapibusque epulamur opimis. At subitae horrifico lapsu de montibus adsunt 225 Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas, Diripiuntque dapes, contactuque omnia foedant Immundo ; turn vox taetrum dira inter odorein. Rursum in secessu longo sub rupe cavata, [Arboribus clausi circum atque horrentibus umbris,] 230 Instruimus mensas, arisque reponimus ignem ; Rursum ex di verso caeli caecisque latebris Turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis, Polluit ore dapes. Sociis tunc, arma capessant, Edico, et dira bellum cum gente gerendum. 235 Haud secus ac jussi faciunt, tectosque per herbam Disponunt enses et scuta latentia condunt. Ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere Litora, dat signum specula Misenus ab alta Aere cavo. Invadunt socii, et nova proelia tentant, 240 Obscenas pelagi ferro foedare volucres. Sed neque vim plumis ullam nee vulnera tergo Accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae Semiesam praedam et vestigia foeda relinquunt. Una in praecelsa consedit rupe Celaeno, 245 Infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem : " Bellum etiam pro caede bourn stratisque juveacis, Laomedontiadae, bellumne inferre paratis, Et patrio Harpyias insontes pellere regno ? Accipite.ergo animis atque haec mea figite dicta, 250 Quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo VERGILI AENEIS III. 59 Praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando. Italiam cursu petitis : ventisque vocatis Ibitis Italiam, portusque intrare licebit ; Sed non ante datam cingetis moenibus urbem, 255 Quam vos dira fames nostraeque injuria caedis Ambesas subigat malis absumere mensas." Dixit, et in silvam pennis ablata refugit. At sociis subita gelidus formidine sanguis Deriguit: cecidere animi; nee jam amplius armis, 260 Sed votis precibusque jubent exposcere pacem, Sive deae, seu sint dirae obscenaeque volucres ; Et pater Anchises passis de litore palmis Numina magna vocat, meritosque indicit honores : 11 Di, prohibete minas ; di, talem avertite casum, 265 Et placidi servate pios ! " ; turn litore funem Deripere, excussosque jubet laxare rudentes. Tendunt vela Noti ; fugimus spumantibus undis, Qua cursum ventusque gubernatorque vocabat. Jam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos, 270 Dulichiumque, Sanieque, et Neritos ardua saxis. Effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna, Et terram altricem saevi exsecramur Ulixi. Mox et Leucatae nimbosa cacumina montis, Et formidatus nautis aperitur Apollo. 275 Hunc petimus fessi, et parvae succedimus urbi ; Anchor a de prora jacitur, stant litore puppes. Ergo insperata tandem tellure potitl, Lustramurque Jovi, votisque incendimus aras, Actiaque Iliacis celebramus litora ludis. 280 Exercent patrias oleo labente palaestras Nudati socii : juvat evasisse tot urbes Argolicas, mediosque fugam tenuisse per hostes. Interea magnum sol circumvolvitur annum, Et glacialis hiemps aquilonibus asperat undas. 285 Aere cavo clipeum, magni gestamen Abantis, Postibus adversis figo, et rem carmine signo : "AENEAS HAEC DE DANAIS VICTORIBUS ARMA"; Linquere turn portus jubeo et considere transtris. 60 VERGILI AENEIS III. Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt. 290 Protinus aerias Phaeacum abscondimus arces, Litoraque Epiri legimus, portuque subimus Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem. Hie incredibilis rerum fama occupat anres, Priamidea Helenuui Graias regnare per urbes, 295 Conjugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum, Et patrio Andromachen iterum cessisse marito. Obstupui, miroque incensum pectus amore, Compellare virum et casus cognoscere tantos. Progredior portu, classes et litora linquens, 300 Sollemnes quum forte dapes et tristia dona Ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam Libabat cineri Andromache, Manesque vocabat Hectoreum ad tumulum, viridi quern cespite inanem Et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras. 305 Ut me conspexit venientem et Troia circum Arma amens vidit, magnis exterrita monstris Deriguit visu in medio, calor ossa reliquit, Labitur, et longo vix tandem tempore fatur : " Verane te facies, verus mihi nuntius affers, 310 Nate dea? vivisne? aut, si lux alma recessit, Hector ubi est ? " Dixit, lacrimasque effudit et omnem Implevit clamore locum. Yix pauca furenti Subjicio et raris turbatus vocibus hisco : " Yivo equidem, vitamque extrema per omnia duco. 315 Ne dubita : nam vera vides. Heu, quis te casus dejectam conjuge tanto Excipit, aut quae digna satis fortuna revisit, Hectoris Andromache ? Pyrrhin' connubia servas ? " Dejecit vultum et demissa voce locuta est : 320 " O felix una ante alias Priameia virgo, Hostilem ad tumulum Trojae sub moenibus altis Jussa mori, quae sortitus non pertulit ullos, Nee victoris heri tetigit captiva cubile I Nos, patria incensa, diversa per aequora vectae, 325 Stirpis Achilleae fastus juvenemque superbum, VERGILI AENEIS III. 61 Servitio enixae, tulimus ; qui deinde, secutus Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos, Me famulo famulamque Heleno transmisit habendam. Ast ilium, ereptao magno inflammatus amore 330 Conjugis et scelerum Furiis agitatus, Orestes Excipit incautum, patriasque obtruncat ad aras. Morte Neoptolemi regnorum reddita cessit Pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos Chaoniamque omnem Trojano a Chaone dixit, 335 Pergamaque Iliacamque jugis hanc addidit arcem. Sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere ? Aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris? Quid puer Ascanius ? Superatne ? et vescitur aura, Quae tibi jam Troja — ? 340 Ecqua tamen puero est amissae cura parentis ? Ecquid in antiquam virtutem animosque viriles - Et pater Aeneas et avunculus excitat Hector ? " Talia fundebat lacrimans longosque ciebat Incassum fletus, quum sese a moenibus heros 345 Priamides multis Helenus comitantibus affert, Agnoscitque suos, laetusque ad limina ducit, [Et multum lacrimas verba inter singula fundit.] Procedo, et parvam Trojam simulataque magnis Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum 350 Agnosco, Scaeaeque amplector limina portae. Nee non et Teucri socia simul urbe fruuntur : Illos porticibus rex accipiebat in amplis ; Aulai medio libabant pocula Bacchi, Impositis auro dapibus, paterasque tenebant. 355 Jamque dies alterque dies processit, et aurae Vela vocant, tumidoque inflatur carbasus austro : His vatem aggredior dictis ac talia quaeso : " Trqjugena, interpres divum, qui numina Phoebi, Qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis 360 Et volucrum linguas et praepetis omina pennae, Fare age (nam que omnem cursum mihi prospera dixit Religio, et cuncti suaserunt numine divi Italiam petere et terras tentare repostas ; 62 VEKGILI AENEIS III. Sola novum, dietuque nefas, Harpyia Celaeno 365 Prodigium canit, et tristes denuntiat iras Obscenamque famem) quae prima pericula vito ? Quidve sequens tantos possim superare labores ? ,; Hie Helenus, caesis primum de more juvencis, Exorat pacem divum, vittasque resolvit 3t0 Sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe, Ipse manu multo suspensum numine ducit ; Atque haec deinde eanit divino ex ore sacerdos: " Nate dea (nam te majoribus ire per altum Auspiciis manifesta fides : sic fata deum rex 375 Sortitur, volvitque vices ; is vertitur ordo), Pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres Aequora et Ausonio possis considere portu, Expediam dictis ; prohibent nam cetera Parcae Scire Helenum farique vetat Saturnia Juno. 380 Principio Italiam, quam tu jam rere propinquam, Vicinosque, ignare, paras invadere portus, Longa procul longis via dividit invia terris. Ante et Trinacria lentandus remus in unda, Et salis Ausonii lustrandum navibus aequor, 385 Infernique lacus Aeaeaeque insula Circae, Quam tuta possis urbem componere terra. Signa tibi dicam : tu condita mente teneto : Quum tibi sollicito secreti ad fluminis undam Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus, 390 Triginta capitum fetus enixa, jacebit, Alba, solo recubans, albi circum ubera nati, Is locus urbis erit, requies ea certa laborum. Nee tu mensarum morsus horresce futuros : Fata viam invenient, aderitque vocatus Apollo. 395 Has autem terras, Italique hanc litoris oram, Proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu, Effuge: cuncta malis habitantur moenia Graiis. Hie et Narycii posuerunt moenia Locri, Et Sallentinos obsedit milite campos 400 Lyctius Idomeneus ; hie ilia ducis Meliboei Parva Philoctetae subnixa Petelia muro. Qu ; u, ubi transmissae steterint trans aequora classe3, VERGILI AENEIS III. 63 Et positis aris jam vota in litore solves, Purpureo velare comas adopertus amictu, 405 Ne qua inter sanetos ignes in honore deornm Hostilis facies occurrat et omina turbet. Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto, Hac casti maneant in religione nepotes. Ast ubi digressum Siculae te admoverit orae 410 Yentns, et angusti rarescent claustra Pelori, Laeva tibi tellus et longo laeva petantur Aequora circuitu, dextrum fuge litus et undas. Haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina (Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas) 415 Dissiluisse ferunt, quum protinus utraque tellus Una foret ; venit medio vi pontus, et undis Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes Litore diductas angusto interluit aestu. Dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis 420 Obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos Sorbet in abruptum fluctus, rursusque sub auras Erigit alternos et sidera verberat unda. At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris, Ora exsertantem et naves in saxa trahentem : 425 Prima hominis facies et pulchro pectore virgo Pube tenus ; postrema immani corpore pistrix, Delphinum caudas utero commissa luporum. Praestat Trinacrii metas lustrare Paehyni Cessantem, longos et circumflectere cursus, 430 Quam semel informem vasto vidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. Praeterea, si qua est Heleno prudentia, vati Si qua fides, animum si veris implet Apollo, Unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum 435 Praedicam, et repetens iterumque iterumque monebo : Junonis magnae primum prece numen adora ; Junoni cane vota libens, dominamque potentem Supplicibus supera donis: sic denique victor Trinacria fines Italos mittere relicta. 440 Hue ubi delatus Cumaeam accesseris urbem Divinosque lacus et Averna sonantia silvis, 64 VERGILI AENEIS III. Insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima Fata canit, foliisque notas et nomina mandat. Quaecumque in foliis descripsit carmina virgo, 445 Digerit in numerum, atque antro seclusa relinquit ; Ilia manent immota locis, neque ab ordine cedunt. Verum eadem, verso tenuis quum cardine ventus Impulit et teneras turbavit janua frondes, Numquam deinde cavo volitantia prendere saxo, 450 Nee revocare situs aut jungere carmina curat ; Inconsulti abeunt, sedemque odere Sibyllae. Hie tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti, Quamvis increpitent socii, et vi cursus in altum Vela vocet possisque sinus implere secundos, 455 Quin adeas vatem, precibusque oracula poscas. Ipsa canat, vocemque volens atque ora resolvat. Ilia tibi Italiae populos venturaque bella, Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem, Expediet, cursusque dabit venerata secundos. 460 Haec sunt, quae nostra liceat te voce moneri. Vade age, et ingentem factis fer ad aethera Trojam. ,, Quae postquam vates sic ore effatus amico est, Dona dehinc auro gravia sectoque elephanto Imperat ad naves ferri, stipatque carinis 465 Ingens argentum Dodonaeosque lebetas, Loricam consertam hamis auroque trilicem, Et conum insignis galeae cristasque comantes, Arma Neoptolemi. Sunt et sua dona parenti. Addit equos, additque duces ; 4t0 Remigium supplet ; socios simul instruit armis. Interea classem velis aptare jubebat Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti. Quern Phoebi interpres multo compellat honore : " Conjugio, Anchisa, Veneris dignate superbo, 4T5 Cura deum, bis Pergameis erepte minis, Ecce tibi Ausoniae tellus : hanc arripe velis. Et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est ; Aasoniae pars ilia procul, quam pandit Apollo. VERGILI AENEIS III. 65 Yade," ait " o felix nati pietate ! Quid ultra 480 Provehor, et fando surgentes demoror austros ? " Nee minus Andromache, digressu maesta supremo, Fert picturatas auri subtemine vestes Et Phrygiam Aseanio chlamydem, nee eedit honore, Textilibusque onerat donis, ac talia fatur : 485 " Accipe et haec, manuum tibi quae monumenta mearum Sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem, Conjugis Hectoreae. Cape dona extrema tuorum, O mihi sola mei super Astyanactis imago. Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat, 490 Et nunc aequali tecum pubesceret aevo." Hos ego digrediens lacrimis affabar obortis : " Yivite felices, quibus est fortuna peracta Jam sua ! Nos alia ex aliis in fata vocamur : Yobis parta quies ; nullum maris aequor arandum, 495 Arva neque Ausoniae semper cedentia retro Quaerenda ; effigiem Xanthi Trojamque videtis, Quam vestrae fecere manus, — melioribus ; opto, Auspiciis, et quae fuerit minus obvia Graiis. Si quando Tbybrim vicinaque Tbybridis arva 500 Intraro, gentique meae data moenia cernam, Cognatas urbes olim populosque propinquos, Epiro, Hesperia, quibus idem Dardanus auctor Atque idem casus, unam faciemus utramque Trojam animis : maneat nostros ea cura nepotes." 505 Provehimur pelago vicina Ceraunia juxta, Unde iter Italiam cursusque brevissimus undis. Sol ruit interea et montes umbrantur opaci. Sternimur optatae gremio telluris ad undam, Sortiti remos, passimque in litore sicco 510 Corpora curamus ; fessos sopor irrigat artus. Necdum orbem medium Nox Horis acta subibat : Haud segnis strato surgit Palinurus, et omnes Explorat ventos, atque auribus aera captat ; Sidera cuncta notat tacito labentia caelo, 515 Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones, Armatumque auro circumspicit Oriona. 5 Vir. 66 VERGILI AENE1S III. Postquam cuncta videt caelo constare sereno, Dat clarum e puppi signum ; nos castra movemus, Tentamusque viam et velorum pandimus alas. 520 Jamque rubescebat stellis Aurora fugatis, Quum procul obscuros colles humilemque videmus Italiam. " Italiam ! " primus conclamat Achates, Italiam laeto socii claniore salutant. Turn pater Anchises magnum cratera corona 525 Induit implevitque mero, divosque vocavit Stans celsa in puppi : " Di, maris et terrae tempestatumque potentes, Ferte viam vento facilem, et spirate secundi." Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit 530 Jam propior, templumque apparet in arce Minervae. Yela legunt socii, et proras ad litora torquent. Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum ; Objectae salsa spumant aspargine cautes, Ipse latet ; gemino demittunt brachia muro 535 Turriti scopuli, refugitque ab litore templum. Quattuor hie, primum omen, equos in gramine vidi Tondentes campum late, candore nivali. Et pater Anchises : " Bellum, o terra hospita, portas : Bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. 540 Sed tamen idem olim curru succedere sueti Quadrupedes, et frena jugo concordia ferre ; Spes et pacis," ait. Turn numina sancta precamur Palladis armisonae, quae prima accepit ovantes, Et capita ante aras Phrygio velamur amictu ; 545 Praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite Junoni Argivae jussos adolemus honores. Haud mora : continuo perfectis ordine votis, Cornua velatarum obvertimus antennarum, Grajugenumque domos suspectaque linquimus arva. 550 Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti Cernitur ; attollit se diva Lacinia contra, Caulonisque arces et navifragum Scylaceum. Turn procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna ; Et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa 555 Audimus longe, fractasque ad litora voces ; YERGILI AEISTE1S III. 67 Exsultantque vada, atque aestu miscentur arenae. Et pater Anchises : '* Nimirum haec ilia Charybdis ; Hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat : Eripite, o soeii, pariterque insurgite remis!" 560 Haud minus ac jussi faciunt ; prhnusque rudentem Contorsit laevas proram Palinurus ad undas ; Laevam euncta cohors remis ventisque petivit. Tollimur in caelum curvato gurgite, et idem Subducta ad Manes imos desedimus unda. 565 Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere, Ter spumam elisam et rorantia vidimus astra. Interea fessos ventus cum sole reliquit, Ignarique viae Cyclopum allabimur oris. Portus ab accessu ventorum immotus et ingens 5 TO Ipse ; sed horrificis juxta tonat Aetna ruinis, Interdumque atram prorumpit ad aether a nubem, Turbine fumantem piceo et candente favilla, Attollitque globos flammarum, et sidera lambit ; Interdum scopulos avulsaque viscera montis 515 Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras Cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo. Fama est, Enceladi semiustum fulmine corpus Urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam Impositam ruptis flammam exspirare caminis, 580 Et, fessum quoties mutet latus, intremere omnem Murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo. Noctem illam tecti silvis immania monstra Perferimus, nee, quae sonitum det causa, videmus : Nam neque erant astrorum ignes, nee lucidus aethra 585 Siderea polus, obscuro sed nubila caelo, Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera jamque dies primo surgebat Eoo, Humentemque Aurora polo dimoverat umbram : Quum subito e silvis, macie confecta suprema, 590 Ignoti nova forma viri miserandaque cultu Procedit, supplexque manus ad litora tendit. 68 VERGILI AENEIS III. Respicimus. Dira illuvies immissaque barba, Consertum tegumen spinis ; at cetera Graius, [Et quondam patriis ad Trojam missus in armis.] 595 Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit Arma procul, paulum aspectu conterritus haesit, Continuitque gradum ; mox sese ad litora praeceps Cum fletu precibusque tulit : " Per sidera testor, Per superos atque hoc caeli spirabile lumen, 600 Tollite me, Teucri ! quascumque abducite terras : Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus unum, Et bello Iliacos fateor petiisse Penates. Pro quo, si sceleris tanta est injuria nostri, Spargite me in fluctus, vastoque immergite ponto : 605 Si pereo, hominum manibus periisse juvabit." Dixerat, et genua amplexus genibusque volutans Haerebat. Qui sit, fari, quo sanguine cretus, Hortamur ; quae deinde agitet fortuna fateri. Ipse pater dextram Anchises, haud multa moratus, 610 Dat juveni, atque animum praesenti pignore firmat. Ille haec, deposita tandem formidine, fatur : " Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi, Nomine Achemenides, Trojam, genitore Adamasto Paupere, (mansissetque utinam fortuna !) profectus. 615 Hie me, dum trepidi crudelia limina linquunt, Immemores socii vasto Cyclopis in antro Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis, Intus opaca, ingens. Ipse arduus, altaque pulsat Sidera, (di, talem terris avertite pestem !) 620 Nee visu facilis nee dictu affabilis ulli. Viseeribus miserorum et sanguine vescitur atro. Vidi egomet, duo de numero quum corpora nostro Prensa manu magna medio resupinus in antro Frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent 625 Limina ; vidi, atro quurri membra fluentia tabo Manderet, et tepidi tremerent sub dentibus artus. Haud impune quidem ; nee talia passus Ulixes, Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto. Nam simul, expletus dapibus vinoque sepultus, 630 Cervicem inflexam posuit, jacuitque per antrum VERGILI AENEIS III. 69 Inimensus, saniem eructans et frusta cruento Per somnum commixta mero, nos, magna precati Numina, sortitique vices, una undique circum Fundimur, et telo lumen terebramus acuto, 635 Ingens, quod torva solum sub fronte latebat, Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar, Et tandem laeti sociorum ulciseimur umbras. Sed fugite, o miseri, fugite, atque ab litore funem Rumpite : 640 Nam, qualis quantusque cavo Polyphemus in antro Lanigeras elaudit peeudes atque ubera pressat, Centum alii curva haec habitant ad litora vulgo Infandi Cyclopes, et altis montibus errant. Tertia jam Lunae se cornua lumine complent, 645 Quum vitam in silvis inter deserta ferarum Lustra domosque traho, vastosque ab rupe Cyclopas Prospicio, sonitumque pedum vocemque tremiseo. Victum infelicem, baccas lapidosaque corna, Dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae. 650 Omnia collustrans, hanc primum ad litora classem Conspexi venientem ; huic me, quaecumque fuisset, Addixi : satis est gentem effugisse nefandam. Vos animam hanc potius quocumque absumite leto." Yix ea fatus erat, summo quum monte videmus 655 Ipsum inter peeudes vasta se mole moventem Pastorem Polyphemum, et litora nota petentem, Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum. Trunca manu pinus regit et vestigia firmat ; Lanigerae comitantur oves ; ea sola voluptas 660 Solamenque mali. Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit, Luminis effossi fluidum lavit inde cruorem, Dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor Jam medium ; necdum fluctus latera ardua tinxit. 665 Nos procul inde fugam trepidi celerare, recepto Supplice sic merito, tacitique incidere funem ; Verrimus et proni certantibus aequora remis. 70 VERGILI AENEIS III. Sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit. Verum ubi nulla datur dextra affectare potestas, 670 Nee potis Ionios fluctus aequare sequendo, Clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes Intremuere undae, penitusque exterrita tellus Italiae, curvisque immugiit Aetna cavernis. At genus e silvis Cyclopum et montibus altis 675 Excitum ruit ad portus, et litora complent. Cernimus adstantes nequidquam lumine torvo Aetnaeos fratres, caelo capita alta ferentes, Concilium horrendum : quales quum vertice celso Aeriae quercus aut coniferae cyparissi 680 Constiterunt, silva alta Jovis lucusve Dianae. Praecipites metus acer agit quocumque rudentes Excutere, et ventis intendere vela secundis ; Contra jussa nionent Heleni, Scylla atque Charybdis, Ni teneant cursus : — certum est dare lintea retro, 685 Inter utramque viam leti discrimine parvo. Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori Missus adest. Yivo praetervehor ostia saxo Pantagiae, Megarosque sinus, Thapsumque jacentem. Talia monstrabat relegens errata retrorsus 690 Litora Achemenides, conies infelicis Ulixi. Sicanio praetenta sinu jacet insula contra Plemyrium undosum ; nomen dixere priores Ortygiara. Alpheum fama est hue Elidis amnem Occultas egisse vias subter mare, qui nunc 695 Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. Jussi numina magna loci veneramur ; et inde Exsupero praepingue solum stagnantis Helori. Hinc altas cautes projectaque saxa Pachyni Radimus ; et fatis numquam concessa moveri 700 Apparet Camarina procul, campique Geloi, Immanisque Gel a fluvii cognomine dicta. Arduus inde Acragas ostentat maxima longe Moenia, magnanimum quondam generator equorum ; Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus, 705 Et vada dura lego saxis Lilybe'ia caecis. VERGILI AENEIS III. 71 Hinc Drepani me portus et illaetabilis ora Accipit. Hie, pelagi tot tempestatibus actus, Heu genitorem, omnis eurae casusque levamen, Amitto Anchisen. Hie me, pater optime, fessum 110 Deseris, heu, tantis nequidquam erepte periclis ! Nee vates Helenus, quum multa horrenda moneret, Hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno. Hie labor extremus, longarum haec meta viarum. Hinc me digressum vestris deus appulit oris." 115 Sic pater Aeneas, intentis omnibus, unus Fata renarrabat divvim, cursusque uoeebat. Conticuit tandem, factoque hie fine quievit. P. YERGILI MARONIS AEN.EIDOS LIBER QUARTUS. At regina, gravi jamdudum saucia cura, Vulnus alit venis, et caeco carpitur igni. Multa viri virtus animo, multusque recursat Gentis honos ; haerent infixi pectore vultus Yerbaque, nee placidam membris dat cura quietem. 5 Postera Phoebea lustrabat lampade terras Humentemque Aurora polo dimoverat umbram, Quum sic unanimam alloquitur male sana sororem : " Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent? Quis novus hie nostris suecessit sedibus hospes ? 10 Quern sese ore ferens ! quam forti pectore et armis I Credo equidem, nee vana fides, genus esse deorum. Degeneres animos timor arguit. Heu, quibus ille Jactatus fatis ! quae bella exhausta canebat ! Si mihi non animo fixum immotumque sederet, 15 Ne cui me vinclo vellem sociare jugali, Postquam primus amor deceptam morte fefellit, Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset, Huic uni forsan potui succumbere culpae. Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei 20 Conjugis, et sparsos fraterna caede Penates, Solus hie inflexit sensus, animumque labantem Impulit. Agnosco veteris vestigia flammae. Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat, Vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, 25 / 72 X VERGILI AENEIS IV. 73 Pallentes umbras Erebi noctemque profundam, Ante, Pudor, quam te violo, aut tua jura resolvo. Ille'meos, primus qui me sibi junxit, amores Abstulit : ille habeat secum servetque sepulchro." Sic effata, sinum lacrimis implevit obortis. 30 Anna refert : " luce magis dilecta sorori, Solane perpetua maerens carpere juventa, Nee dulces natos, Yeneris nee praemia noris ? Id cinerem aut Manes credis curare sepultos ? Esto : aegram nulli quondam flexere mariti, 35 Non Libyae, non ante Tyro ; despectus Iarbas Ductoresque alii, quos Africa terra, triumphis Dives, alit : placitone etiam pugnabis amori ? Nee venit in mentem, quorum consederis arvis ? Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 40 Et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis ; Hinc deserta siti regio, lateque furentes Barcaei. Quid bella Tyro surgentia dicam, Germanique minas ? Dis equidem auspicibus reor, et Junone secunda,. 45 Hunc cursuin Iliacas vento tenuisse carinas. Quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna Conjugio tali ! Teucrum comitantibus armis, Punica se quantis attollet gloria rebus ! Tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis 50 Indulge hospitio, causasque innecte morandi, Dum pelago desaevithiempsetaquosus Orion, Quassataeque rates, [dum non tractabile caelum.] n His dictis incensum animum inflammavit amore, Spemque dedit dubiae menti, solvitque pudorem. 55 Principio delubra adeunt, pacemque per aras Exquirunt ; mactant lectas de more bidentes Legiferae Cereri, Phoeboque, patrique Lyaeo, Junoni ante omnes, cui vincla jugalia curae. Ipsa, tenens dextra pateram, pulcherrima Dido 60 Candentis vaccae media inter cornua fundit, Aut ante ora deum pingues spatiatur ad aras, 74 VERGILI AENEIS IV. Instauratque diem donis, pecudumque reclusis Pectoribus inhians spirantia consulit exta. Heu vatum ignarae mentes 1 quid vota furentem, 65 Quid delubra juvant? Est mollis flamma medullas Interea, et taciturn vivit sub pectore vulnus. "Oritur infelix Dido, totaque vagatur Urbe furens, qualis conjecta cerva sagitta, Quam procul incautam nemora inter Cresia fixit TO Pastor agens telis, liquitque volatile ferrum Nescius ; ilia fuga silvas saltusque peragrat Dictaeos, haeret lateri letalis arundo. Nunc media Aenean secum per moenia ducit, Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam; T5 Incipit effari, mediaque in voce resistit ; Nunc eadem, labente die, convivia quaerit, Iliacosque iterum demens audire labores Exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore. Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim 80 Luna premit suadentque cadentia sidera somnos, Sola domo maeret vacua, stratisque relictis Incubat : ilium absens absentem auditque videtque : Aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta, Detinet, infandum si fallere possit amorem. 85 Non coeptae assurgunt turres, non arma juventus Exercet, portusve aut propugnacula bello Tuta parant ; pendent opera interrupta, minaeque Murorum ingentes, aequataque machina caelo. Quam simul ac tali persensit peste teneri 90 Cara Jovis conjunx, nee famam obstare furori, Talibus aggreditur Yenerem Saturnia dictis : " Egregiam vero laudem et spolia ampla refertis, Tuque puerque tuus ; magnum et memorabile numen, Una dolo divum si femina victa duorum est ! 95 Nee me adeo fallit, veritam te moenia nostra, Suspectas habuisse domos Carthaginis altae. Sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto ? Quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos Exercemus ? Habes, tota quod mente petisti : 100 VERGILI AENEIS IV. 75 Ardet amans Dido traxitque per ossa furorem. Communem hunc ergo populum paribusque regamus Auspiciis ; liceat Phrygio servire marito, Dotalesque tuae Tyrios permittere dextrae." OUi (sensit enim simulata mente locutam, 105 Quo regnum Italiae Libycas averteret oras) Sic contra est ingressa Yenus : " Quis talia demens Abnuat, aut tecum malit contendere bello ? Si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur. Sed fatis incerta feror, si Jupiter unam 110 Esse velit Tyriis urbem Trojaque profectis, Miscerive probet populos, aut foedera jungi. Tu conjunx : tibi fas animum tentare precando. Perge ; sequar." Turn sic excepit regia Juno : " Mecum erit iste labor. Nunc qua ratione quod instat 1 15 Confieri possit, paucis, adverte, docebo. Venatum Aeneas unaque miserrima Dido In nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus Extulerit Titan radiisque retexerit orbem. His ego nigrantem commixta grandine nimbum, 1 20 Dum trepidant alae, saltusque indagine cingunt, . Desuper infundam, et tonitru caelum omne ciebo. Diffugient comites, et nocte tegentur opaca ; Speluncam Dido dux et Trojanus eandem Devenient. Adero, et, tua si mihi certa voluntas, 125 [Connubio jungam stabili propriamque dicabo :] Hie hynienaeus erit." Non adversata petenti Annuit, atque dolis risit Cytherea repertis. Oceanum interea surgens Aurora reliquit. It portis, jubare exorto, delecta juventus ; 130 Retia rara, plagae, lato venabula ferro, Massylique ruunt equites et odora canum vis. Reginam thalamo cunctantem ad limina primi Poenorum exspectant ; ostroque insignis et auro Stat sonipes, ac frena ferox spumantia mandit. 135 Tandem progreditur, magna stipante caterva, Sidoniam picto ehlamydem circumdata limbo : 76 VERGILI AENEIS IV. Cui pharetra ex auTO, crines nodantur in aurum, Aurea purpuream subnectit fibula vestem. Nee non et Phrygii comites et laetus lulus 140 Incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnes Infert se socium Aeneas atque agmina jungit. Qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta Deserit ac Delum maternam invisit Apollo, Instauratque choros, mixtique altaria circum 145 Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi ; Ipse jugis Cynthi graditur, mollique fluentem Fronde premit crinem fingens atque implicat auro, Tela sonant humeris : haud illo segnior ibat Aeneas ; tantum egregio decus enitet ore. 150 Postquam altos ventum in montes atque invia lustra, Ecee ferae, saxi dejectae vertice, caprae Decurrere jugis ; alia de parte patentes Transmittunt cursu campos atque agmina cervi Pulverulenta fuga glomerant, montesque relinquunt. 155 At puer Ascanius mediis in vallibus acri Gaudet equo, jamque hos eursu, jam praeterit illos, Spumantemque dari pecora inter inertia votis Optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem. Interea magno misceri murmure caelum 160 Incipit ; insequitur eommixta grandine nimbus : Et Tyrii comites passim et Trojana juventus Dardaniusque nepos Yeneris diversa per agros Tecta metu petiere ; ruunt de montibus amnes. Speluncam Dido dux et Trojanus eandem 165 Deveniunt. Prima et Tellus et pronuba Juno Dant signum ; fulsere ignes et conscius aether Connubiis, summoque ulularunt vertice Nymphae. Ille dies primus leti primusque malorum Causa fuit : neque enim specie famave movetur, 170 Nee jam furtivum Dido meditatur amorem ; Conjugium vocat : hoc praetexit nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes, Fama, malum, qua non aliud velocius ullum : VEBGILI AENEIS IV. 77 Mobilitate viget, viresque acquirit eiindo ; 115 Parva inetu primo ; mox sese attollit in auras, Ingrediturque solo, et caput inter nubila condit. Illam Terra parens, ira irritata deorum, Bxtremarn, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem Progenuit, pedibus eelerem et pernicibus alis, 180 Monstrum horrendum, ingens, cui, quot sunt corpore plumae, Tot vigiles oculi subter (rnirabile dictu), Tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit aures. Nocte yolat caeli medio terraeque, per umbram Stridens, nee dulei declinat lumina somno ; 185 Luce sedet custos aut summi culmine tecti, Turribus aut altis, et magnas territat urbes, Tam ficti pravique tenax, quam rruntia veri. Haec turn multiplici populos sermone replebat Gaudens, et pariter facta atque infecta canebat : 190 Venisse Aenean, Trojano sanguine cretum, Cui se pulchra viro dignetur jungere Dido ; Nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere, Regnorum immemores turpique cupidine captos. Haec passim dea foeda virum diffundit in ora. 195 Protinus ad regem cursus detorquet Iarban, Incenditque animum dictis atque aggerat iras. Hie Hammone satus, rapta Garamantide Nympha, Templa Jovi centum latis immania regnis, Centum aras posuit, vigilemque sacraverat ignem, 200 Excubias divum aeternas, pecudumque criiore Pingue solum et variis florentia lirnina sertis. Isque, amens animi et rumore accensus amaro, Dicitur ante aras, media inter numina divum, Multa Jovem manibus supplex orasse supinis : 205 " Jupiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis Gens epulata toris Lenaeum libat honorem, Aspicis haec ? an te, genitor, quum fulmina torques, Nequidquam horremus, caecique in nubibus ignes Terrificant animos et inania murmur a miscent? 210 Femina, quae nostris errans in finibus urbem 78 VERGILI AENEIS IV. Exiguam pretio posuit, cui litus arandum Cuique loci leges dedimus, connubia nostra Repulit, ac dominum Aenean in regna recepit. Et nunc ille Paris, cum semiviro comitatu, 215 Maeonia mentum mitra crinemque madentem Subnixus, rapto potitur ; nos munera templis Quippe tuis ferimus, famamque fovemus inanem ! n Talibus orantem dictis arasque tenentem Audiit omnipotens, oculosque ad moenia torsit 22C Regia et oblitos famae melioris amantes. Turn sic Mercurium alloquitur ac talia mandat : " Vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis, Dardaniumque ducem, Tyria Carthagine qui nunc Exspectat, fatisque datas non respicit urbes, 225 Alloquere, et celeres defer mea dicta per auras. Non ilium nobis genetrix pulcherrima talem Promisit, Graiiimque ideo bis vindicat armis ; Sed fore, qui gravidam imperiis belloque frementem Italiam regeret, genus alto a sanguine Teueri 230 Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem. Si nulla accendit tantarum gloria rerum, Nee super ipse sua molitur laude laborem, Ascanione pater Romanas invidet arces ? Quid struit ? aut qua spe inimica in gente moratur ? 235 [Nee prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva?] Naviget 1 Haec summa est ; hie nostri nuntius esto." Dixerat ; ille patris magni parere parabat Imperio ; et primum pedibus talaria nectit Aurea, quae sublimem alis, sive aequora supra, 240 Seu terram, rapido pariter cum flamine portant. Turn virgam capit : hac animas ille evocat Oreo Pallentes, alias sub Tartara tristia mittit, Dat somnos adimitque, et lumina morte resignat. Ilia fretus agit ventos, et turbida tranat 245 Nubila. Jamque volans apicem et latera ardua cernit Atlantis duri, caelum qui vertice fulcit, Atlantis, cinctum assidue cui nubibus atris VERGILI AENEIS IV. 79 Piniferum caput et vento pulsatur et imbri ; Nix humeros infusa tegit; turn flumina mento 250 Praecipitant senis, et glacie riget horrida barba. Hie primum paribus nitens Cyllenius alis Constitit ; hinc toto praeceps se corpore ad undas Misit, avi similis, quae circum litora, circum Piscosos scopulos humilis volat aequora juxta. 255 [Haud aliter terras inter caelumque volabat Litus arenosum ad Libyae, ventosque secabat Materno veniens ab avo Cyllenia proles.] Ut primum alatis tetigit magalia plantis, Aenean fundantem arces ac tecta novantem 260 Conspicit. Atque illi stellatus jaspide fulva Ensis erat, Tyrioque ardebat murice laena Demissa ex humeris, dives quae munera Dido Fecerat et tenui telas discreverat auro. Continuo invadit: "Tu nunc Carthaginis altae 265 Fundamenta locas, pulchramque uxorius urbem Exstruis ? heu regni rerumque oblite tuarum ! Ipse deum tibi me claro demittit Olympo Regnator, caelum et terras qui numine torquet ; Ipse haec ferre jubet celeres mandata per auras : 2T0 Quid struis ? aut qua spe Libycis teris otia terris ? Si te nulla movet tantarum gloria rerum, [Nee super ipse tua moliris laude laborem,] Ascanium surgentem et spes heredis Iuli Respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus 2T5 Debentur." Tali Cyllenius ore locutus Mortales visus medio sermone reliquit, Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. At vero Aeneas aspectu obmutuit amens, Arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit. 280 Ardet abire fuga dulcesque relinquere terras, Attonitus tanto monitu imperioque deorum. Heu quid agat ? quo nunc reginam ambire furentem Audeat affatu ? quae prima exordia sumat ? Atque animum nunc hue celerem, nunc dividit illuc, 285 [In partesque rapit varias, perque omnia versat] 80 VEEGILI AENEIS IV. Haec alternanti potior sententia visa est : Mnesthea Serge stumque vocat fortemque Serestum : Classem aptent taciti, sociosque ad litora cogant, Arma parent, et, quae rebus sit causa novandis, 290 Dissimulent ; sese interea, quando optima Dido Nesciat, et tantos rumpi non speret amores, Tentaturum aditus, et quae mollissima fandi Tempora, quis rebus dexter modus. Ocius omnes Imperio laeti parent ac jussa facessunt. 295 At regina dolos (quis fallere possit amantem ?) Praesensit, motusque excepit prima futuros, Omnia tuta timens. Eadem impia Fama furenti Detulit, armari classem cursumque parari. Saevit inops animi, totamque incensa per urbem 300 Bacchatur, qualis commotis excita sacris Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho Orgia, nocturnusque vocat clamore Cithaeron. Tandem his Aenean compellat vocibus ultro : " Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum 305 Posse nefas, tacitusque mea decedere terra ? Nee te noster amor, nee te data dextera quondam, Nee moritura tenet crudeli funere Dido ? Quin etiam hiberno moliris sidere classem, Et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 310 Crudelis ? Quid, si non arva aliena domosque Ignotas peteres, et Troja antiqua maneret, Troja per undosum peteretur classibus aequor ? Mene fugis ? Per ego has lacrimas dextramque tuam te (Quando aliud mihi jam miserae nihil ipsa reliqui), 315 Per connubia nostra, per inceptos hymenaeos, Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quidquam Dulce meum, miserere domus labentis 7 et istam, Oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem. Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni 320 Odere, infensi Tyrii ; te propter eundem Exstinctus pudor, et, qua sola sidera adibam, Fama prior. Cui me moribundam deseris, hospes? VERGILI AENEIS IV. 81 Hoc solum nomen quoniam de conjuge restat. Quid moror ? an, mea Pygmalion dum moenia frater 325 Destruat, aut captam ducat Gaetulus Iarbas ? Saltern si qua niihi de te suscepta fuisset Ante fugam suboles, si quis mihi parvulus aula Luderet Aeneas, qui te tamen ore referret, Non equidem omnino capta ac deserta viderer." 330 Dixerat ; ille Jo vis monitis immota tenebat Lumina, et obnixus curam sub corde premebat. Tandem pauca refert : " Ego te, quae plurima fando Enumerare vales, numquam, regina, negabo Promeritam, nee me meminisse pigebit Elissae, 335 Dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus. Pro re pauca loquar. Neque ego hanc abscondere furto Speravi (ne finge) fugam, nee conjugis umquam Praetendi taedas, aut haec in foedera veni. Me si fata me is paterentur ducere vitam 340 Auspiciis et sponte mea componere curas, Urbem Trojanam primum dulcesque meorum Reliquias colerem, [Priami tecta alta manerent,] Et recidiva manu posuissem Pergama victis. Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, 345 Italiam Lyciae jussere capessere sortes ; Hie amor, haec patria est. Si te Carthaginis arces, Phoenissam, Libycaeque aspectus detinet urbis, Quae tandem, Ausonia Teucros considere terra, Invidia est? Et nos fas extera quaerere regna. 350 Me patris Anchisae, quoties humentibus umbris Nox operit terras, quoties astra ignea surgunt, Admonet in somnis et turbida terret imago ; Me puer Ascanius capitisque injuria cari, Quern regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis. 355 Nunc etiam interpres divum, Jove missus ab ipso, (Testor utrumque caput,) celeres mandata per auras Detulit ; ipse deum manifesto in lumine vidi Intrantem muros, vocemque his auribus hausi. Desine meque tuis incendere teque querelis: 360 Italiam non sponte sequor." 6 Vir. 82 VERGILI AENEIS IV. Talia dicentem jamdudum aversa tuetur, Hue illuc volvens oculos, totumque pererrat Luminibus tacitis, et sic accensa profatur : " Nee tibi diva parens, generis nee Dardanus auctor, 365 Perfide ; sed duris genuit te cautibus horrens Caucasus, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. Nam quid dissimulo, aut quae me ad majora reservo ? Num fletu ingemuit nostro ? num lumina flexit ? Num lacrimas victus dedit, aut miseratus amantem est? 3T0 Quae quibus anteferam ? Jam jam nee maxima Juno, Nee Saturnius haec oculis pater aspicit aequis. Nusquam tuta fides. Ejectum litore, egentem, Excepi, et regni demens in parte locavi ; [Amissam classem, socios a morte reduxi :] 375 (Heu furiis incensa feror !) nunc augur Apollo, Nunc Lyciae sortes, nunc et Jove missus ab ipso Interpres divum fert horrida jussa per auras. Scilicet is Superis labor est, ea cura quietos Sollicitat I Neque te teneo, neque dicta refello. 380 I, sequere Italiam ventis ! pete regna per undas ! Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, Supplicia hausurum scopulis, et nomine Dido Saepe vocaturum. Sequar atris ignibus absens, Et, quum frigida mors anima seduxerit artus, 385 Omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas. Audiam, et haec Manes veniet niihi fama sub imos." His medium dictis sermonem abrumpit, et auras Aegra fugit, seque ex oculis avertit et aufert, Linquens multa metu cunctantem et multa parantem 390 Dicere. Suscipiunt famulae, collapsaque membra Marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt. At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem Solando cupit et dictis avertere curas, Multa gemens magnoque animum labef actus am ore, 395 Jussa tamen divum exsequitur, classemque revisit. Turn vero Teucri incumbunt, et litore celsas Deducunt toto naves. Natat uncta carina, VERGILI AENEIS IV. 83 Frondentesque ferunt remos et robora silvis Infabricata, fugae studio. 400 Migrantes cernas, totaque ex urbe ruentes : Ac yelut ingentem formicae farris acervum Quum populant, hiemis memores, tectoque reponnnt ; It nigrum campis agmen, praedamque per herbas Convectant calle angusto, pars grandia trudunt 405 Obnixae frumenta humeris, pars agmina cogunt Castigantque moras; opere omnis semita fervet. Quis tibi turn, Dido, cernenti talia sensus ! Quosve dabas gemitus, quum litora fervere late Prospiceres aree ex summa, totumque videres 410 Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor ! Improbe Amor, quid non mortalia pectora eogis ! Ire iterum in lacrimas, iterum tentare precando Cogitur, et supplex animos submittere amori, Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat. 415 "Anna, vides toto properari litore ? Circum Undique convenere ; vocat jam earbasus auras, Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, Et perferre, soror, potero. Miserae hoc tamen unum 420 Exsequere, Anna, mihi ; solam nam perfidus ille Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus ; Sola viri molles aditus et tempora noras. I, soror, atque hostem supplex affare superbum. Non ego cum Danais Trojanam exscindere gentem 425 Aulide juravi, classemve ad Pergama misi, Nee patris Anchisae cinerem Manesve revelli : Cur me a dicta negat duras demittere in aures ? Quo ruit? Extremum hoc miserae det munus amanti : Exspectet facilemque fugam ventosque ferentes. 430 Non jam conjugium antiquum, quod prodidit, oro, Nee pulchro ut Latio careat regnumque relinquat ; Tempus inane peto, requiem spatiumque furori, Dum mea me victam doceat fortuna dolere. Extremam hanc oro veniam, — miserere sororis, — 435 Quam mihi quum dederit, cumulatam morte reniittam." 84 VERGILI AENEIS IV. Talibus orabat, talesque rniserrinia fletus Fertque refertque soror; sed nullis ille movetur Fletibus, aut voces ullas tractabilis audit : Fata obstant, placidasque viri deus obstruit aures. 440 Ac velut annoso validam quuni robore quercum Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc Eruere inter se certant ; it stridor, et altae Consternunt terram concusso stipite frondes ; Ipsa haeret scopulis, et, quantum vertice ad auras 445 Aetherias, tantum radice in Tartara tendit : Haud secus assiduis hinc atque hinc vocibus heros Tunditur, et magno persentit pectore curas ; Mens immota manet, lacrimae volvuntur inanes. Turn vero infelix fatis exterrita Dido 450 Mortem orat ; taedet caeli convexa tueri. Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat, Vidit, turicremis quum dona imponeret aris, Horrendum dictu, latices nigrescere sacros, Fusaque in obscenum se vertere vina cruorem. 455 Hoc visum nulli, non ipsi effata sorori. Praeterea fuit in tectis de marmore templum Conjugis antiqui, miro quod honore colebat, Velleribus niveis et festa fronde revinctum : Hinc exaudiri voces et verba vocantis 460 Visa viri, nox quum terras obscura teneret, Solaque culminibus ferali carmine bubo Saepe queri et longas in fletum ducere voces. Multaque praeterea vatum praedicta priorum Terribili monitu horrificant. Agit ipse furentem 465 In somnis ferus Aeneas ; semperque relinqui Sola sibi, semper longam incomitata videtur Ire viam, et Tyrios deserta quaerere terra. Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus, Et solem geminum et duplices se ostendere Thebas ; 470 Aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes, Armatam facibus matrem et serpentibus atris Quum fugit* ultricesque sedent in limine Dirae. VERGILI AENEIS IV. 85 Ergo ubi concepit furias, evicta dolore, Deere vitque mori, tempus secum ipsa modumque 4T5 Exigit, et, maestam dictis aggressa sororem, Consilium vultu tegit, ac spem fronte serenat : " Inveni, germ ana, viani, — gratare sorori, — - Quae mihi reddat eum, vel eo me solvat amantem. Oceani finem juxta solemque cadentem 480 Ultimus Aethiopum locus est, libi maximus Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum : Hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos, Hesperidum templi custos, epulasque draconi Quae dabat et sacros servabat in arbore ramos, 485 Spargens humida mella soporiferumque papaver. Haec se earminibus promittit solvere mentes, Quas velit, ast aliis duras immittere curas ; Sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro ; Nocturnosque movet Manes ; mugire videbis 490 Sub pedibus terram, et deseendere montibus ornos. Testor, cara, deos et te, germana, tuumque Dulce caput, magicas invitam accingier artes. Tu secreta pyram tecto interiore sub auras Erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit 495 Impius, exuviasque omnes lectumque jugalem, Quo perii, superimponas : abolere nefandi Cuncta viri monumenta juvat, monstratque sacerdos." Haec effata silet ; pallor simul occupat ora. Non tamen Anna novis praetexere funera sacris 500 Germanam credit, nee tantos mente furores Concipit, aut graviora timet quam morte Sychaei Ergo jussa parat. At regina, pyra penetrali in sede sub auras Erecta ingenti taedis atque iliee secta, 505 Intenditque locum sertis et fronde coronat Funerea ; super exuvias ensemque relictum Effigiemque toro locat, haud ignara futuri. Stant arae circum, et crines effusa sacerdos Ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque 510 Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae. Sparserat et latices simulatos fontis Averni y 86 VERGILI AENEIS IV, Falcibus et niessae ad lunam quaeruntur aenis Pubentes herbae nigri cum lacte veneni ; Quaeritur et nascentis equi de fronte revulsus 515 Et matri praereptus amor. Ipsa mola manibusque piis altaria juxta, Unum exuta pedem vinclis, in veste recincta, Testatur moritura deos et conscia fati Sidera ; turn, si quod non aequo foedere amantes 520 Curae numen habet justumque memorque, precatur. ]STox erat, et placidum carpebant fessa soporem Corpora per terras, silvaeque et saeva quierant Aequora, quum medio volvuntur sidera lapsu, Quum tacet omnis ager, pecudes, pictaeque volucres, 525 Quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis Rura tenent, somno positae sub nocte silenti. [Lenibant curas, et corda oblita laborum.] At non infelix animi Phoenissa, nee umquam Solvitur in somnos, oculisve aut pectore noctem 530 Accipit : ingeminant curae, rursusque resurgens Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat : " En, quid ago ? Rursusne procos irrisa priores Experiar, Nomadumque petam connubia supplex, 535 Quos ego sim toties jam dedignata maritos? — Iliacas igitur classes atque ultima Teucrum Jussa sequar ? quiane auxilio juvat ante levatos, Et bene apud mem ores veteris stat gratia facti? — Quis me autem, fac velle, sinet, ratibusque superbis 540 Invisam accipiet ? nescis, heu, perdita, necdum Laomedonteae sentis perjuria gentis ? Quid turn ? Sola fuga nautas comitabor ovantes ? An Tyriis omnique manu stipata meorum Inferar, et, quos Sidonia vix urbe revelli, 545 Rursus agam pelago, et ventis dare vela jubebo ? — Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem I Tu, lacrimis evicta meis, tu prima furentem His, germana, malis oneras, atque objicis hosti. Non licuit thalami expertem sine crimine vitam 550 Degere, more ferae, tales nee tangere curas ! VERGILI AENEIS IV. 87 Non servata fides, cineri promissa Sychaeo ! " Tantos ilia suo rumpebat pectore questus. Aeneas celsa in puppi, jam certus eundi, Carpebat somnos, rebus jam rite paratis. 555 Huic se forma dei vultu redeuntis eodem Obtulit in sornnis, rursusque ita visa monere est, Omnia Mercurio similis, vocemque coloremque Et crines flavos et membra decora juventa : " Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos, 560 Nee, quae te circum stent deinde pericula, cernis, Demens, nee Zephyros audis spirare secundos ? Ilia dolos dirumque nefas in pectore versat, Certa mori, variosque irarum concitat aestus. Nonfugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas? 565 Jam mare turbari trabibus saevasque videbis ,Collucere faces, jam fervere litora flammis, Si te his attigerit terris Aurora morantem. Heia age, rumpe moras : varium et mutabile semper Femina." Sic fatus nocti se immiscuit atrae. 570 Turn vero Aeneas, subitis exterritus umbris, Corripit e somno corpus sociosque fatigat : " Praecipites vigilate, viri, et considite transtris ; Solvite vela citi ! Deus aethere missus ab alto Festinare fugam tortosque incidere funes 5T5 Ecce iterum stimulat. Sequimur te, sancte deorum, Quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes. Adsis o placidusque juves, et sidera caelo Dextra feras." Dixit, vaginaque eripit ensem Fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro. 580 Idem omnes simul ardor habet, rapiuntque ruuntque ; Litora deseruere ; latet sub classibus aequor ; Annixi torquent spurn as et caerula verrunt. Et jam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 585 Regina e speculis ut primum albescere lucem # Vidit et aequatis classem procedere velis, Litoraque et vacuos sensit sine remigp portus, 88 VERGILI AENEIS IV. Terque quaterque manu pectus percussa decorum, Flaventesque abscissa comas, " Pro Jupiter, ibit 590 Hie," ait, "et nostris illuserit advena regnis ? Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur, Deripientque rates alii navalibus ? Ite, Ferte citi nammas, date tela, impellite remos ! — 595 Quid loquor ? aut ubi sum ? Quae mentem insania mutat, Infelix l)ido ? nunc te facta impia tangunt ? 596 Tunc decuit, quum sceptra dabas. — En dextra fidesque, Quern secum patrios aiunt portare Penates, Quern subiisse humeri s confectum aetate parentem ! ■ — Non potui abreptum divellere corpus, et undis 600 Spargere ? non socios, non ipsum absumere ferro Ascanium, patriisque epulandum ponere mensis? — Yerum anceps pugnae fuerat fortuna. — Fuisset : Quern metui moritura ? Faces in castra tulissem, Implessemque foros flammis, natumque patremque 605 Cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem. — Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras, Tuque, harum interpres curarum et conscia Juno,. Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes, Et Dirae ultrices, et di morientis Elissae, 610 Accipite haec, meritumque malis advertite numen, Et nostras audite preces. Si tangere portus Infandum caput ac terris adnare necesse est, Et sic fata Jovis poscunt, hie terminus haeret: At bello audacis populi vexatus et armis, 615 Finibus extorris, complexu avulsus Iuli, Auxilium imploret, videatque indigna suorum Funera, nee, quum se sub leges pads iniquae Tradiderit, regno aut optata luce fruatur, Sed cadat ante diem mediaque inhumatus arena. 620 Haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo. Turn vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum Exercete odiis, cinerique haec mittite nostro Munera. Nullus amor populis, nee foedera sunto. Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor, 625 Qui face Dardanios ferroque sequare colonos, Nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires ! VERGILI AENEIS IV. 89 Litora litoribus contraria, fluctibus undas Impreeor, arma armis ; pugnent ipsique nepotesque ! n Haec ait, et partes animum versabat in omnes, 630 Invisam quaerens quam primum abrumpere luceni. Turn breviter Barcen nutriceni affata Sychaei : Namque suam patria antiqua cinis ater habebat : " Annam, cara mihi nutrix, hue siste sororem ; Die, corpus properet fluviali spargere lympha, 635 Et pecudes secum et monstrata piacula ducat. Sic veniat ; tuque ipsa pia tege tempora vitta. Sacra Jovi Stygio, quae rite incepta paravi, Perficere est animus, finemque imponere curis, Dardaniique rogum capitis permittere flamrnae." 640 Sic ait ; ilia gradum studio celerabat anilem. At trepida, et coeptis immanibus effera Dido, Sanguineam volvens aciem, maculisque trenientes Interfusa genas, et pallida morte futura, Interiora domus irrumpit limina, et altos 645 Conscendit furibunda rogos, ensemque recludit Dardanium, non hos quaesitum munus in usus. Hie, postquam Iliacas vestes notumque cubile Conspexit, paulum lacrimis et mente morata, Incubuitque toro, dixitque novissima verba : 650 11 Bulces exuviae, dum fata deusque sinebat, Accipite hanc animam, meque his exsolvite curis. Yixi, et, quern dederat cursum Fortuna, peregi, Et nunc magna mei sub terras ibit imago. Urbem praeclaram statui, mea moenia vidi ; 655 XJlta virum, poenas inimico a fratre recepi : Felix, heu nimium felix, si litora tan turn Numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae!" Dixit, et, os impressa toro, " Moriemur inUltae ; Sed moriamur ! w ait : n sic, sic juvat ire sub umbras. 660 Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis." Dixerat ; atque illam media inter talia ferro Collapsam aspiciunt comites, ensemque cruore Spumantem, sparsasque manus. It clamor ad alta 66.5 Atria ; concussam bacchatur Fama per urbem ; 90 VERGILI AENEIS IV. Lamentis geniituque et femineo ululatu Tecta fremunt ; resonat magnis plangoribus aether, Non aliter quam si immissis mat hostibus omnis Carthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes 670 Culmina perque hominum volvantur perque deorum. Audiit exanimis, trepidoque exterrita cursu, Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis, Per niedios ruit, ae morientem nomine clamat : " Hoc illud, germana, fuit ? me fraude petebas ? 615 Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant? Quid primum deserta querar? comitemne sororem Sprevisti moriens ? Eadem me ad fata vocasses ; Idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset ! His etiam struxi manibus, patriosque vocavi 680 Voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem ? Exstinxti te meque, soror, populumque patresque Sidonios urbemque tuam. Date, vulnera lymphis Abluam, et, extremus si quis super halitus errat, Ore legam." Sic fata gradus evaserat altos, 685 Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat Cum gemitu, atque atros siccabat veste cruores. Ilia, graves oculos conata attollere, rursus Deficit ; infixum stridit sub pectore vulnus. Ter sese attollens cubitoque annixa levavit ; 690 Ter revoluta toro est, oculisque errantibus alto Quaesivit caelo lucem, ingemuitque reperta. Turn Juno omnipotens, longum miserata dolorem Difficilesque obitus, Irim demisit Olympo, Quae luctantem animam nexosque resolveret artus. 695 Nam quia nee fato, merita nee morte peribat, Sed misera ante diem, subitoque accensa furore, Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem Abstulerat, Stygioque caput damnaverat Oreo. Ergo Iris croceis per caelum roscida pennis, 700 Mille trahens varios adverso sole colores, Devolat, et supra caput adstitit : " Hunc ego Diti Sacrum jussa fero, teque isto corpore solvo," Sic ait, et dextra crinem secat : omnis et una Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit. 705 P. VERGILI MARONIS A - E N E I D S LIBER QUINTUS. [nterea mediam Aeneas jam classe tenebat Certus iter, fluctusque atros Aquiione secabat, Moenia respieiens, quae jam infelicis Elissae Collucent flammis. Quae tantum accenderit igneiu, Causa latet ; duri magno sed amore dolores 5 Polluto, notumque, furens quid femina possit, Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. Ut pelagus tenuere rates, nee jam amplius ulla Occurrit tellus, maria undique et undique caelum, Olli caeruleus supra caput adstitit imber, 1 Noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta : 11 Heu, quianam tanti cinxerunt aethera nimbi ? Quidve, pater Neptune, paras ? " Sic deinde locutus Colligere arma jubet validisque incumbere remis, 15 Obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur : " Magnanime Aenea, non, si mihi Jupiter auctor Spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo. Mutati transversa fremunt et vespere ab atro Consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer ; 20 Nee nos obniti contra, nee tendere tantum Sufficimus. Superat quoniam Fortuna, sequamur, Quoque vocat, vertamus iter. Nee litora longe Fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos, Si modo rite memor servata remetior astra." 25 (91) 92 VERGILI AENKIS V. Turn pius Aeneas : " Equidem sic poscere ventos Jamdudum et frustra cerno te tendere contra. Flecte viam velis. An sit mihi gratior ulla, Quove magis fessas optem demittere naves, Quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten, 30 Et patris Anchisae gremio complectitur ossa ? n Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi Intendunt Zephyri : fertur cita gurgite classis, Et tandem laeti notae advertuntur arenae. At procul ex celso miratus vertice montis 35 Adventum sociasque rates, occurrit Acestes, Horridus in jaculis et pelle Libystidis ursae, Tro'ia Criniso conceptum flumine mater Quern genuit. Yeterum non immemor ille parentum, Gratatur reduces, et gaza laetus agresti 40 Excipit, ac fessos opibus solatur amicis. Postera quum primo Stellas Oriente fugarat Clara dies, socios in coetum litore ab omni Advocat Aeneas, tumulique ex aggere fatur : " Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum, 45 Annuus exactis completur mensibus orbis, Ex quo reliquias divinique ossa parentis Condidimus terra, maestasque sacravimus aras ; Jamque dies, nisi fall or, adest, quern semper acerbum, Semper honoratum (sic di voluistis) habebo. 50 Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul, Argolicove mari deprensus, et urbe Mycenae, Annua vota tamen sollemnesque ordine pompas Exsequerer, strueremque suis altaria donis. Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis, 55 (Haud equidem sine mente reor, sine numine divum,) Adsumus, et portus delati intramus amicos : Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem ; Poscamus ventos, atque haec me sacra quotannis Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 60 Bina bourn vobis Troja generatus Acestes Dat numero capita in naves ; adhibete Penate3 \VERGILI AENEIS V. 93 Et patrios epulis, et quos colit hospes Acestes Praeterea, si nona diem mortalibus almum Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, 65 Prima citae Teucris ponam certamina classis ; Quique pedum cursu valet, et qui viribus audax Aut jaculo incedit melior levibusque sagittis, Seu crudo fidit pugnam eommittere caestu, Cuncti adsint, meritaeque exspectent praemia palmae. TO Ore favete omnes, et cingite tempora raniis." Sic fatus, velat materna tempora myrto. Hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes, Hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. Ille e concilio multis cum milibus ibat 75 Ad tumulum, magna medius comitante caterva. Hie duo rite mero libans carchesia Baccho Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro, Purpureosque jacit flores, ac talia fatur: " Salve, sancte parens ; iterum salvete, recepti 80 Nequidquam cineres, animaeque umbraeque paternae ! Non licuit fines Italos fataliaque arva, Nee tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thy- brim." Dixerat haec, adytis quum lubricus anguis ab imis Septem ingens gyros, septena volumina traxit, 85 Amplexus placide tumulum, lapsusque per aras, Caeruleae cui terga notae, maculosus et auro Squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus Mille jacit varios ad verso sole colores. Obstupuit visu Aeneas. Ille agmine longo 90 Tandem inter pateras et levia pocula serpens Libavitque dapes, rursusque innoxius imo Successit tumulo, et depasta altaria liquit. Hoc magis inceptos genitori instaurat honores, Incertus, Geniumne loci famulumne parentis 95 Esse putet ; caedit binas de more bidentes Totque sues, totidemque nigrantes terga juvencos, Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat Anchisae magni Manesque Acheronte remissos. 94 VERGILI AENEIS V. Nec non et socii, quae cuique est copia, laeti 100 Dona ferunt: onerant aras, maetantque juvencos; Ordine aena locant alii, fusique per herbani Subjiciunt veribus prunas et viscera torrent. • Exspectata dies aderat nonamque serena Auroram Phaethontis equi jam luce vehebant, 105 Famaque finitimos et clari nomen Acestae Excierat : laeto complebant litora coetu, Visuri Aeneadas, pars et certare parati. Munera principio ante oculos circoque locantur In medio, sacri tripodes viridesque coronae 110 Et palmae, pretium victoribus, armaque et ostro Perfusae vestes, argenti aurique talenta ; Et tuba commissos medio canit aggere ludos. Prima pares ineunt gravibus certamina remis Quattuor ex omni delectae classe carinae. 115 Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim, (Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi ;) Ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram, Urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu Impellunt, terno consurgunt ordine remi; 120 Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centauro invehitur magna ; Scyllaque Cloanthus Caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti. Est procul in pelago saxum spumantia contra Litora, quod tumidis submersum tunditur olim 125 Fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cori ; Tranquillo silet, immotaque attollitur unda Campus et apricis statio gratissima mergis : Hie viridem Aeneas frondenti ex ilice metam Constituit signum nautis pater, unde reverti 130 Scirent et longos ubi circumflectere cursus. Turn loca sorte legunt, ipsique in puppibus auro Ductores longe effulgent ostroque decori ; Cetera populea velatur fronde juventus, Nudatosque humeros oleo perfusa nitescit. 135 Considunt transtris, intentaque brachia remis; VERGILI AENEIS V. 95 Intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit Corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido. Inde, ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, Haud mora, prosiluere suis : ferit aethera clamor 140 Nauticus, adductis spumant freta versa lacertis. Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit Convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. Non tarn praecipites bijugo certamine campum Corripuere ruuntque effusi carcere currus, 145 Nee sic immissis aurigae undantia lora Concussere jugis, pronique in verbera pendent. Turn plausu fremituque virum studiisque faventum Consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant Litora, pulsati colles clamore resultant. 150 Effugit ante alios primisque elabitur undis Turbam inter fremitumque Gyas ; quern deinde Cloan- thus Consequitur, melior remis, sed pondere pinus Tarda tenet. Post hos aequo discrimine Pristis Centaurusque locum tendunt superare priorem ; 155 Et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens Centaurus, nunc una ambae junctisque feruntur Frontibus et longa sulcant vada salsa carina. Jamque propinquabant scopulo metamque tenebant, Quum princeps medioque Gyas in gurgite victor 160 Rectorem navis compellat voce Menoeten : V Quo tantum mihi dexter abis ? Hue dirige gressum ! Litus ama, et laevas stringat, sine, palmula cautes; Altum alii teneant 1 " Dixit ; sed caeca Menoetes Saxa timens, proram pelagi detorquet ad undas. 165 " Quo diversus abis ? " iterum " Pete saxa, Menoete ! " Cum clamore Gyas revocabat; et ecce Cloanthum Respicit instantem tergo, et propiora tenentem. Hie inter navemque Gyae scopulosque sonantes Radit iter laevum interior, subitoque priorem 1T0 Praeterit, et metis tercet aequora tuta relictis. Turn vero exarsit juveni dolor ossibus ingens, Nee lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten, Oblitus decorisque sui sociumque salutis, 96 VERGILI AENEIS V. In mare praecipitem puppi deturbat ab alta ; 175 Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister, Hortaturque viros, clavumque ad litora torquet. At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est, Jam senior, madidaque fluens in veste, Menoetes Summa petit scopuli, siccaque in rupe resedit. 180 Ilium et labentem Teucri et risere natantem, Et salsos rident revomentem pectore fluctus. Hie laeta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnesthique, Gyan superare morantem. Sergestus capit ante locum, scopuloque propinquat, 185 Nee tota tamen ille prior praeeunte carina : Parte prior, partem rostro premit aemula Pristis. At media socios incedens nave per ipsos Hortatur Mnestheus : "Nunc, nunc insurgite remis, Hectorei socii, Trojae quos sorte suprema 190 Delegi comites ; nunc illas promite vires, Nunc animos, quibus in Gaetulis syrtibus usi Tonioque mari Maleaeque sequacibus undis. Non jam prima peto Mnestheus, neque vincere certo; (Quamquam ol — Sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti) ; 195 Extremos pudeat rediisse. Hoc vincite, cives, Et prohibete nefas." Olli certamine summo Procumbunt: vastis tremit ictibus aerea puppis, Subtrahiturque solum ; turn creber anhelitus artus Aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis. 200 Attulit ipse viris optatum casus honorem : Namque furens animi dum proram ad saxa suburget Interior spatioque subit Sergestus iniquo, Infelix saxis in procurrentibus haesit. Concussae cautes, et acuto in murice remi 205 Obnixi crepuere, illisaque prora pependit. Consurgunt nautae et magno clamore morantur, Ferratasque trudes et acuta cuspide contos Expediunt, fractosque legunt in gurgite remos. At laetus Mnestheus, successuque acrior ipso, 210 Agmine remorum celeri ventisque vocatis Prona petit maria et pelago decurrit aperto. VKRGILI AENEIS V. 97 Qualis spelunea subito commota columba, Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, Fcrtur in arva volans, plausumque exterrita penni3 215 Dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto lladit iter liquidum, celeres neque commovet alas, Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis Aequora, sic illam fert impetus ipse volantem. Et primum in scopulo luctantem deserit alto 220 Sergestum brevibusque vadis, frustraque vocantem Auxilia et fractis discentem currere remis. Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram Consequitur : cedit, quoniam spoliata magistro est. Solus jamque ipso superest in fine Cloanthus, 225 Quern petit, et summis annixus viribus urget. Turn vero ingeminat clamor, cunctique sequentem Instigant studiis, resonatque fragoribus aether. Hi proprium decus et partum indignantur honorem Ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci ; 230 Hos successus alit : possunt, quia posse videntur. Et fors aequatis cepissent praemia rostris, Ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus Eudissetque preces, divosque in vota vocasset : " Di, quibus imperium estpelagi, quorum aequora curro, Vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum 236 Constituam ante aras, voti reus, extaque salsos Porriciam in fluctus, et vina liquentia fundam 1 n Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis Nere'idum Phorcique chorus Panopeaque vdrgo, 240 Et pater ipse manu magna Portunus euntem Impulit : ilia Noto citius volucrique sagitta Ad terram fugit, et portu se condidit alto. Turn satus Anchisa, cunctis ex more vocatis, Victorem magna praeconis voce Cloanthum 245 Declarat, viridique advelat tempora lauro, Muneraque in naves ternos optare juvencos, Yinaque, et argenti magnum dat ferre talentum. Ipsis praecipuos ductoribus addit honores : Victori chlamydem auratam, quam plurima circum 250 Purpura Maeandro duplici Meliboea cucurrit ; 7 Vir. 98 VERGILI AEJSTEIS V. Intextusque puer frondosa regius Ida Yeloces j aculo cervos cursuque f atigat, Acer, anhelanti similis, quern praepes ab Ida Sublirnem pedibus rapuit Jovis armiger uncis ; 255 Longaevi palmas nequidquam ad sidera tendunt Custodes, saevitque canum latratus in auras. At qui deinde locum tenuit virtute secundum, Levibus huic hamis consertam auroque trilicem Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 260 Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, Donat habere viro, decus et tutamen in armis. Yix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant Multiplicem, connixi humeri s ; indutus at olim Demoleos cursu pal antes Troas agebat. 265 Tertia dona facit geminos ex aere lebetas, Cymbiaque argento perfecta atque aspera signis, Jamque adeo donati omnes opibusque superbi Puniceis ibant evincti tempora taeniis, Quum saevo e scopulo multa vix arte revulsus, 270 Amissis remis atque ordine debilis uno, Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat. Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens, Aerea quern obliquum rota transiit, aut gravis ictu Seminecem liquit saxo lacerumque viator, 215 Nequidquam longos fugiens dat corpore tortus, Parte ferox, ardensque oculis, et sibila colla Arduus attollens, pars vulnere clauda retentat Nixantem nodis seque in sua membra plicantem : Tali remigio navis se tarda movebat ; 280 Yela facit tamen, et plenis subit ostia velis. Sergestum Aeneas promisso munere donat, Servatam ob navem laetus sociosque reductos. Olli serva datur, operum haud ignara Minervae, Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati. 285 Hoc pius Aeneas misso certamine tendit Gramineum in campum, quern collibus undique curvis Cingebant silvae, mediaque in valle theatri Circus erat ; quo se multis cum milibus heros VERGILI AENEIS V. 99 Consessu medium tulit exstructoque resedit. 290 Hie, qui forte velint rapido contendere cursu, Invitat pretiis animos, et praemia ponit. Undique conveniunt Teueri mixtique Sicani : Nisus et Euryalus priini, Euryalus forma insignis viridique juventa, 295 Nisus amore pio pueri ; quos deinde secutus Regius egregia Priami de stirpe Diores ; i iunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan, Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis ; Turn duo Trinacrii juvenes, Helynms Panopesque, 300 Assueti silvis, eomites senioris Acestae ; Multi praeterea, quos fama obscura recondit. Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus : " Accipite haec animis, laetasque advertite mentes. Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. 305 Gnosia bina dabo levato lucida ferro Spicula caelatamque argento ferre bipennem : Omnibus hie erit unus honos. Tres praemia primi Accipient, flavaque caput nectentur oliva : Primus equum phaleris insignem victor habeto ; 310 Alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis Threiciis, lato quam circum amplectitur auro Balteus, et tereti subnectit fibula gemma ; Tertius Argolica hac galea contentus abito." Haec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente 315 Corripiunt spatia audito, limenque relinquunt, Effusi nimbo similes ; simul ultima signant. Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus Emicat, et ventis et fulminis ocior alis ; Proximus huic, longo sed proximus intervallo, 320 Insequitur Salius ; spatio post deinde relieto Tertius Euryalus ; Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ipso Ecce volat calcemque terit jam calce Diores, Incumbens humero ; spatia et si plura supersint, 325 Transeat elapsus prior, ambiguumque relinquat. Jamque fere spatio extremo fessique sub ipsam Finem adventabant, levi quum sanguine Nisus L.ofC 100 VERGTLI AENEIS V. Labitur infelix, caesis ut forte juvencis Fusus humum viridesque super madefecerat herbas. 330 Hie juvenis jam victor ovans vestigia presso Haud temiit titubata solo, sed pronus in ipso Concidit immundoque fimo sacroque eruore. Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum : Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens ; 335 Ille autem spissa jacuit revolutus arena. Emieat Euryalus, et munere victor amici Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo. Post Helymus subit, et nunc tertia palma Diores. Hie totum caveae consessum ingentis et ora 340 Prima patrum magnis Salius clamoribus implet, Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem. Tutatur favor Euryalum, lacrimaeque decorae, Gratior et pulchro veniens in corpore virtus ; Adjuvat et magna proclamat voce Diores, 345 Qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit Ultima, si primi Salio reddentur honores. Turn pater Aeneas "Vestra" inquit " munera vobis Certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo ; Me Jiceat casus miserari insontis amici." 350 Sic fatus, tergum Gaetuli immane leonis Dat Salio, villis onerosum atque unguibus aureis. Hie Nisus " Si tanta " inquit " sunt praemia victis, Et te lapsorum miseret, quae munera Niso Digna dabis, primam merui qui laude coronam, 355 Ni me, quae Salium, Fortuna inimica tulisset ? " Et simul his dictis faciem ostentabat et udo Turpia membra fimo. Risit pater optimus olli, Et clipeum efferri jussit, Didymaonis artem, Neptuni sacro Danais de poste refixum. 360 Hoc juvenem egregium praestanti munere donat. Post, ubi confecti cursus, et dona peregit : 11 Nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens, Adsit, et evinctis attollat brachia palmis." Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem : 365 Victori velatum auro vittisque juvencum ; VERGILI AENEIS V. 101 Enseni atque insignem galeam solatia victo. Nee mora ; continuo vastis cum viribus effert Ora Dares, magnoque virum se murmure tollit, Solus qui Paridem solitus contendere contra, 310 Idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector, Yictorem Buten immani corpore, qui se Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat, Perculit et fulva moribundum extendit arena. Talis prima Dares caput altum in proelia tollit, 375 Ostenditque humeros latos, alternaque jactat Brachia protendens, et verberat ictibus auras. Quaeritur huic alius ; nee quisquam ex agniine tanto Audet adire virum manibusque inducere caestus. Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma, 380 Aeneae stetit ante pedes, nee plura moratus Turn laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur: " Nate dea, si nemo audet se credere pugnae, Quae finis standi ? quo me decet usque teneri ? Ducere donajube." Cuncti simul ore fremebant 385 Dardanidae, reddique viro promissa jubebant. Hie gravis Entellum dictis castigat Acestes, Proximus ut viridante toro consederat herbae : " Entelle, heroum quondam fortissime frustra, Tantane tarn patiens nullo certamine tolli 390 Dona sines ? Ubi nunc nobis deus ille magister, Nequidquam memoratus Eryx ? ubi fama per omnem Trinacriam, et spolia ilia tuis pendentia tectis ? " Ille sub haec : " Non laudis amor, nee gloria cessit Pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta 395 Sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires. Si mihi, quae quondam faerat, quaque improbus iste Exsultat fidens, si nunc foret ilia juventas, Haud equidem pretio inductus pulchroque juvenco Venissem: nee dona nioror." Sic deinde locutus 400 In medium geminos immani pondere caestus Projecit, quibus acer Eryx in proelia suetus Ferre manum duroque intendere brachia tergo. Obstupuere animi : tantorum ingentia septem Terga bourn plumbo insuto ferroque rigebant. 405 102 VERGILI AENEIS V. Ante omnes stupet ipse Dares, longeque recusat ; Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa Hue illuc vincloruin immensa volumina versat. Turn senior tales referebat pectore voces : " Quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma 410 Yidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam ? Haec germ anus Eryx quondam tuus arma gerebat (Sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro), His magnum Alciden contra stetit; his ego suetus, Dum melior vires sanguis dabat, aemula necdum 415 Temporibus geminis canebat sparsa senectus. Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat, Idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes, Aequemus pugnas : Erycis tibi terga remitto, (Solve metus), et tu Trojanos exue caestus." 420 Haec fatus duplicem ex humeris rejecit amictum, Et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque Exuit, atque ingens media consistit arena. Turn satus Anchisa caestus pater extulit aequos, Et paribus palmas amborum innexuit armis. 425 Constitit in digitos extemplo arrectus uterque, Brachiaque ad superas interritus extulit auras. Abduxere retro longe capita ardua ab ictu, Immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt, Hie pedum melior motu, fretusque juventa, 430 Hie membris et mole valens ; sed tarda trementi Genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus. Multa viri nequidquam inter se vulnera jactant, Multa cavo lateri ingeminant, et pectore vastos Dant sonitus, erratque aures et tempore circum 435 Orebra manus, duro crepitant sub vulnere malae. Stat gravis Entellus, nisuque immotus eodem, Corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit. Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem, Aut montana sedet circum castella sub armis, 440 Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat Arte locum, et variis assultibus irritus urget. Ostendit dextram insurgens Entellus et alte Extulit ; ille ietum venientem a vertice velox VERGILI AENEIS V. 103 Praevidit. celerique elapsus corpore cessit • 445 Entellus vires in ventum effudit, et ultro Ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto Coneidit, ut quondam cava concidit, aut Eryniantho Aut Ida in magna, radicibus eruta pinus. Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes ; 450 It clamor caelo, primusque accarrit Acestes, Aequaevumque ab humo miserans attollit amicum. At non tardatus casu neque territus heros Acrior ad pugnam redit, ac vim suscitat ira. Turn pudor incendit vires et conscia virtus, 455 Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto, Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra. Nee mora, nee requies : quam multa grandine nimbi Culminibus crepitant, sic densis ictibus heros Creber utraque manu pulsat versatque Dareta. 460 Turn pater Aeneas procedere longius iras Et saevire animis Entellum haud passus acerbis, Sed finem imposuit pugnae, fessumque Dareta Eripuit, mulcens dictis, ac talia fatur : " Infelix, quae tanta animum dementia cepit ? 465 Non vires alias conversaque numina sentis ? Cede deo ! " Dixitque, et proelia voce diremit. Ast ilium fidi aequales, genua aegra trahentem, Jactantemque utroque caput, crassumque cruorem Ore ejectantem mixtosque in sanguine dentes, 410 Ducunt ad naves, galeamque ensemque vocati Accipiunt; palmam Entello taurumque relinquunt. Hie victor, superans animis tauroque superbus, " Nate dea, vosque haec " inquit " cognoscite, Teucri, Et mihi quae fuerint juvenali in corpore vires, 4*75 Et qua servetis revocatum a morte Dareta." Dixit, et adversi contra stetit ora juvenci, Qui donum adstabat pugnae, durosque reducta Libravit dextra media inter cornua caestus, Arduus, effractoque illisit in ossa cerebro : 480 Sternitur, exanimisque tremens procumbit huini bos. Ille super tales effundit pectore voces : " Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis Persolvo ; hie victor caestus artemque repono." 104 VERGILI AENEIS V. Protinus Aeneas celeri certare sagitta 485 Invitat, qui forte velint, et praemia dicit, Ingentique manu malum de nave Seresti Erigit, et volucrem trajecto in fune columbam, Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. Convenere viri, dejectamque aerea sortem 490 Accepit galea ; et primus clamore secundo Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis; Quern modo navali Mnestheus certamine victor Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva. Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater, 495 Pandare, qui quondam, jussus confundere foedus, In medios telum torsisti primus Achivos. Extremus galeaque ima subsedit Acestes, Ausus et ipse manu juvenum tentare laborem. Turn validis flexos incurvant viribus arcus 500 Pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris Primaque per caelum nervo stridente sagitta Hyrtacidae juvenis volucres diverberat auras, Et venit adversique infigitur arbore mali. Intremuit malus, timuitque exterrita pennis 505 Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. Post acer Mnestheus adducto constitit arcu, Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit ; Ast ipsam miserandus avem contingere ferro Nonvaluit; nodos et vincula linea rupit, 510 Quis innexa pedem malo pendebat ab alto; Ilia Notos atque atra volans in nubila fugit. Turn rapidus, jamdudum arcu contenta parato Tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit, Jam vacuo laetam caelo speculatus, et alis 515 Plaudentem nigra figit sub nube columbam. Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris Aetheriis, fixamque refert delapsa sagittam. Amissa solus palma superabat Acestes, Qui tamen aerias telum contendit in auras, 520 Ostentans artemque pater arcumque sonantem. Hie oculis subitum objicitur magnoque futurum Augurio monstrum : docuit post exitus ingens, VERGILI AENEIS V. 105 Seraque terrifici cecinerunt omina vates. Naraque volans liquidis in nubibus arsit arundo, 525 Signavitque viam flammis, tenuesque recessit Consurapta in ventos, caelo ceu saepe refixa Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt. Attonitis haesere animis, Superosque precati Trinacrii Teucrique viri ; nee niaximus omen 530 Abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten Muneribus cumulat magnis, ac talia fatu? : "•Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi Talibus auspiciis exsortem ducere honores. Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis, 535 Cratera impressum signis, quern Thracius olim Anchisae genitori in magno munere Cisseus Ferre sui dederat monumentum et pignus amoris." Sic fatus cingit viridanti tempora lauro, Et primuni ante omnes victorem appellat Acesten. 540 Nee bonus Eurytion praelato invidit honori, Quamvis solus avem caelo dejecit ab alto. Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit, Extremus, volucri qui fixit arundine malum. At pater Aeneas, nondum certamine misso, 545 Custodem ad sese comitemque impubis Iuli, Epytiden, vocat, et fidam sic fatur ad aurem : "Vade, age, et Ascanio, si jam puerile paratum Agmen habet secum cursusque instruxit equorum, Ducat avo turmas, et sese ostendat in armis 550 Die," ait. Ipse omnem longo decedere circo Infusum populum et campos jubet esse patentes. Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum Frenatis lucent in equis, quos omnis euntes Trinacriae mirata fremit Trojaeque juventus. 555 Omnibus in morem tonsa coma pressa corona ; Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro ; Pars leves humero pharetras ; it pectore summo Flexilis obtorti per collum circulus auri. Tres equitum numero turmae, ternique vagantur 560 Ductores ; pueri bis seni quemque secuti 106 VERGILI AENEIS V. Agmine partito fulgent paribusque magistris. Una acies juvenum, duxit quam parvus ovantem Nomen avi referens Priamus, tua cara, Polite, Progenies, auctura Italos ; quern Thracius albis 565 Portat equus bicolor maculis, vestigia primi Alba pedis frontenique ostentans arduus albam. Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini, Parvus Atys, pueroque puer dilectus Iulo. Extremus, formaque ante omnes pulcher, lulus 510 Sidonio est invectus equo, quern Candida Dido Esse sui dederat monumentum et pignus amoris. Cetera Trinacriis pubes senioris Acestae Fertur equis. Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes 515 Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum. Postquam omnem laeti consessum oeulosque suorum Lustravere in equis, signum clamore paratis Epytides longe dedit, insonuitque flagello. Olli discurrere pares atque agmina terni 580 Diductis solvere choris, rursusque vocati Convertere vias infestaque tela tulere. Inde alios ineunt cursus aliosque recursus Adversis spatiis, alternosque orbibus orbes Impediunt, pugnaeque cient simulacra sub armis ; 585 Et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt Infensi, facta pariter nunc pace feruntur. TJt quondam Creta fertur Labyrinthus in alta Parietibus textum caecis iter, ancipitemque Mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi 590 Frangeret indeprensus et irremeabilis error : Haud alio Teucriim nati vestigia cursu Impediunt, texuntque fugas et proelia ludo, Pelphinum similes, qui per maria humida nando Carpathium Libycumque secant, [luduntque per undas.] 595 Hunc morem cursus atque haec certamina primus Ascanius, Longam muris quum cingeret Albam, Ketulit, et priscos docuit celebrare Latinos, Quo puer ipse modo, secum quo Tro'ia pubes ; VERGILI AENEIS V. 107 Albani docuere suos ; hinc maxima porro 600 Accepit Roma, et patrium servavit honorem ; Trojaque nunc, pueri Trojanum dicitur agmen. Hac celebrata tenus sancto certamina patri. Hie primum Fortuna fidem mutata novavit. Dum variis tumulo referunt sollemnia ludis, 605 Irim de caelo misit Saturnia Juno Iliacam ad classem, ventosque adspirat eunti, Multa movens, necdum antiquum saturata dolorem. Ilia, viam celerans per mille coloribus arcum, Nulli visa, cito decurrit tramite virgo. 610 Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat, Desertosque videt portus classemque relictam. At procul in sola secretae Troades acta Amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum Pontum aspectabant flentes. ' Heu tot vada fessis 615 Et tantum superesse maris V vox omnibus una. Urbem orant ; taedet pelagi perferre laborem. Ergo inter medias sese haud ignara nocendi Conjicit, et faciemque deae vestemque reponit ; Fit Beroe, Tmarii conjunx longaeva Dorycli, 620 Cui genus et quondam nomen natique fuissent ; Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert : 11 O miserae, quas non manus," inquit, " Achaica bello Traxerit ad letum patriae sub moenibus ! o gens Infelix, cui te exitio Fortuna reservat ? 625 Septima post Trojae excidium jam vertitur aestas, Quum freta, quum terras omnes, tot inhospita saxa Sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum Italiam sequimur fugientem, et volvimur undis. Hie Erycis fines fraterni, atque hospes Acestes : 630 Quis prohibet muros jacere et dare civibus urbem ? O patria et rapti nequidquam ex hoste Penates, Nullane jam Trojae dicentur moenia ? nusquam Hectoreos amnes, Xanthum et Simoenta, videbo ? Quin agite, et mecum infaustas exurite puppes : 635 Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago Ardentes dare visa faces : 'Hie quaerite Trojam ; 108 VERGILI AENEIS V. Hie domus est inquit ■ vobis.' Jam tempus agi res, Nee tantis mot a prodigiis. En quattuor arae Neptuno ; dens ipse faces animumque ministrat." 640 Haec mernorans, prima infensum vi corripit ignem, Sublataque procul dextra connixa coruscat, Et jacit. Arrectae mentes stupefactaque corda Iliadum. Hie una e multis, quae maxima natu, Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix : 645 " Non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, maj;res, Est Dorycli conjunx : divini signa decoris Ardentesque notate oculos, qui spiritus illi, Qui vultus, vocisque sonus, vel gressus eunti. Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui 650 Aegram, indignantem, tali quod sola careret Munere, nee meritos Anchisae inferret h^nores." Haec effata. At matres primo ancipites, oculisque malignis Ambiguae spectare rates miserum inter amorem 655 Praesentis terrae fatisque vocantia regna : Quum dea se paribus per caelum sustulit alis, Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. Turn vero attonitae monstris actaeque furore Conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem ; 660 Pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque Conjiciunt. Furit immissis Yulcanus habenis Transtra per et remos et pictas abiete puppes. Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri Incensas perfert naves Eumelus, et ipsi 665 Respiciunt atram in nimbo volitare fa villain; Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestres Ducebat, sic acer equo turbata petivit Castra, nee exanimes possunt retinere magistri. " Quis furor iste novus ? quo nunc, quo tenditis " inquit, " Heu miserae cives ? non hostem inimicaque castra 6 7 1 Argivum, vestras spes uritis. En, ego vester Ascanius ! " Galeam ante pedes projecit inanem, Qua ludo indutus belli simulacra ciebat. Accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum. 675" Ast illae diversa metu per litora passim Diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim VERGILI AENEIS V. 109 Saxa petunt; piget incepti, lucisque; suosque Mutatae agnoscunt, excussaque pectore Juno est. Sed non idcirco flammae atque incendia vires 680 Indomitas posuere ; udo sub robore vivit Stuppa vomens tardum fuinuin, lentusque carinas Est vapor, et toto descendit corpore pestis ; Nee vires heroum infusaque flumina prosunt. Turn pius Aeneas humeris abscindere vestem, 685 Auxilioque vocare deos, et tendere palmas : " Jupiter omnipotens, si nondum exosu's ad unura Trojanos, si quid pietas antiqua labores Respicit humanos, da flammam evadere classi Nunc, pater, et tenues Teucrum res eripe leto ; 690 Yel tu, quod superest, infesto fulraine Morti, Si mereor, demitte, tuaque hie obrue dextra." Vix haec ediderat, quum effusis imbribus atra Tempestas sine more furit, tonitruque tremescunt Ardua terrarum et campi ; ruit aethere toto 695 Turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris, Implenturque super puppes, semiusta madescunt Robora ; restinctus donee vapor omnis, et omnes, Quattuor aniissis, servatae a peste carinae. At pater Aeneas, casu concussus acerbo, TOO Nunc hue ingentes nunc illuc pectore curas Mutabat versans, Siculisne resideret arvis, Oblitus fatorum, Italasne capesseret oras. Turn senior Nautes, unum Tritonia Pallas Quern docuit multaque insignem reddidit arte, 705 (Haec responsa dabat, vel quae portenderet ira Magna deum, vel quae fatorum posceret ordo,) Isque his Aenean solatus vocibus infit : "Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque, sequamur ; Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. 710 Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes: Hunc cape consiliis socium et conjunge volentem. Huic trade, amissis superant qui navibus, et quos Pertaesum magni incepti rerumque tuarum est ; Longaevosque senes ac fessas aequore matres, 7L5 Et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est, 110 VEEGILI AENEIS V. Delige, et his habeant terris sine moenia fessi : Urbem appellabunt permisso nomine Acestam." Talibus incensus dictis senioris ainici, Tum vero in curas animo diducitur omnes. 720 Et Nox atra polum bigis subvecta tenebat. Visa dehinc caelo facies delapsa parentis Anchisae subito tales effundere voces : " Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat, Care magis, nate, Iliacis exercite fatis, 725 Imperio Jovis hue venio, qui classibus ignem Depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est. Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes Dat senior ; lectos juvenes, fortissima corda, Defer in Italiam : gens dura atque aspera cultu 730 Debellanda tibi est Latio. Ditis tamen ante Infernas accede domos, et Averna per alta Congressus pete, nate, meos. Non me impia namque Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena pioruiu Concilia Elysiumque colo. Hue casta Sibylla 735 Nigfarum multo pecudum te sanguine ducet. Tum genus onine tuum et quae dentur moenia disces. Jamque vale ; torquet medios Nox humida cursus, Et me saevus equis Oriens afflavit anhelis." Dixerat, et tenues fugit, ceu fumus, in auras. 740 Aeneas " Quo deinde ruis ? quo proripis ? " inquit, " Quern fugis, aut quis te nostris complexibus arcet ? " Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignes, Pergameumque Larem et canae penetralia Yestae Farre pio et plena supplex veneratur acerra. 745 Extemplo socios primumque arcessit Acesten, Et Jovis imperium et cari praecepta parentis Edocet, et quae nunc animo sententia constet. Haud mora consiliis, nee jussa recusat Acestes. Transcribunt urbi matres, populumque volentem 750 Deponunt, animos nil magnae laudis egentes. Ipsi transtra novant, flammisque ambesa reponunt Robora navigiis, aptant remosque rudeniesque, Exigui numero, sed bello vivida virtus. Interea Aeneas urbem designat aratro, 755 VERGILI AENEIS V. Ill Sortiturque domos ; hoc Ilium et haec loca Trojam Essejubet. Gaudet regno Trojanus Acestes, Indicitque forum, et patribus dat jura vocatis. Turn vicina astris Erycino in vertice sedes Fundatur Yeneri Idaliae, tumuloque sacerdos 760 Ac lucus late sacer additur Anchiseo. Jamque dies epulata novem gens omnis, et aris Factus honos ; placidi straverunt aequora venti, Creber et adspirans rursus vocat Auster in altum. Exoritur procurva ingens per litora fletus ; 765 Complexi inter se noctemque diemque morantur. Ipsae jam matres, ipsi, quibus aspera quondam Yisa maris facies et non tolerabile nomen, Ire volunt, omnemque fugae perferre laborem. Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis, 770 Et consanguineo lacrimans commendat Acestae. Tres Eryei vitulos, et Tempestatibus agnam Caedere deinde jubet, solvique ex ordine funem. Ipse, caput tonsae foliis evinctus olivae, Stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos 775 Porricit in fluctus, ac vina liquentia fundit. Prosequitur surgens a puppi ventus euntes ; Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt. At Venus interea Neptunum exercita curis Alloquitur, talesque effundit pectore questus: 780 " Junonis gravis ira neque exsaturabile pectus Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes, Quam nee longa dies, pietas nee mitigat ulla, Nee Jo vis imperio fatisque infracta quiescit. Non media de gente Phryguni exedisse nefandis 785 Urbem odiis satis est, nee poenam traxe per omnem ; Reliquias Trojae, cineres atque ossa peremptae Insequitur. Causas tanti sciat ilia furoris. Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis, Quam molem subito excierit: maria omnia caelo 790 Miscuit, Aeoliis nequidquam freta procellis, In regnis hoc ausa tuis. Per scelus ecce etiam Trojanis matribus actis 112 VERGILI AENEIS V. Exussit foede puppes, et classe subegit Amissa socios ignotae linquere terrae. 795 Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas Vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrini, Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae." Turn Saturnius haec domitor maris edidit alti : " Fas omne est, C ytherea, meis te fidere regnis, 800 Unde genus ducis. Merui quoque : saepe furores Compressi et rabiem tantaru caelique marisque ; Nee minor in terris (Xanthum Simoentaque testor) Aeneae mihi cura tui. Quuni Tro'ia Achilles Exanimata sequens impingeret agmina muris, 805 Milia multa daret leto, gemerentque repleti Amnes, nee reperire viam atque evolvere posset In mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti Congressum Aenean, nee dis nee viribus aequis, Nube cava rapui, cuperem quum vertere ab imo 810 Structa meis manibus perjurae moenia Trojae. Nunc quoque mens eadem perstat mihi : pelle timores : Tutus, quos optas, portus accedet Averni. TJnus erit tantum, amissum quern gurgite quaeres : Unum pro multis dabitur caput." 815 His ubi laeta deae permulsit pectora dictis, Jungit equos auro genitor, spumantiaque addit Frena feris, manibusque omnes effundit habenas. Caeruleo per summa levis volat aequora curru ; Subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti 820 Sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi. Turn variae comitum facies, immania cete, Et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon, Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis ; Laeva tenet Thetis, et Melite, Panopeaque virgo, 825 Nisaee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque. Hie patris Aeneae suspensam blanda vicissim Gaudia pertentant mentem: jubet ocius omnes Attolli malos, intendi brachia velis. Una omnes fecere pedem, pariterque sinistros, 830 Nunc dextros solvere sinus ; una ardua torquent Cornua de torque ntque ; ferunt sua flamina classem. VERGILI AENEIS V. 113 Princeps ante omnes densum Palinurus agebat Aginen ; ad hunc alii cursum contendere jussi. Jamque fere mediam caeli JNox humida metam 835 Contigerat; placida laxabant membra quiete Sub remis fusi per dura sedilia nautae : Quuni. levis aetheriis delapsus Somnus ab astris Aera dimovit tenebrosum, et dispulit umbras, Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans 840 insonti ; puppique deus consedit in alta, Phorbanti similis, funditque has ore loquelas : "Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem ; Aequatae spirant aurae ; datur hora quieti : Pone caput, fessosque oculos furare labori. 845 Ipse ego paulisper pro te tua munera inibo." Cui vix attollens Palinurus lumina fatur : " Mene salis placidi vultum fluctusque quietos Ignorare jubes? mene huic conndere monstro? Aenean credam quid enim fallacibus auris 850 Et caelo, toties deceptus fraude sereni?" Tali a dicta dabat, clavumque affixus et haerens Nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat. Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem Vique soporatum Stygia super utraque quassat 855 Tempora, cunctantique natantia lumina solvit. Vix primos inopina quies laxaverat artus, Et super incumbens, cum puppis parte revulsa Cumque gubernaclo, liquidas prqjecit in undas Praecipitem, ac socios nequidquam saepe vocantem: 860 Ipse volans tenues se sustulit ales ad auras. Currit iter tutum non secius aequore classis, Promissisque patris Neptuni interrita fertur. Jamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat, Difficiles quondam multorumque ossibus albos ; 865 (Turn rauca assiduo longe sale saxa sonabant :) Quum pater amisso fluitantem errare magistro Sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis, Multa gemens, casuque animum concussus amici : " nimium caelo et pelago confise sereno, 870 Nudus in ignota, Palinure, jacebis arena." 8 Vir. P. VERGILI MARONIS A E N E I D S LIBER SEXTUS. Sic fatur lacrimans, class ique immittit habenas, Et tandem Eubo'icis Cumarum allabitur oris. Obvertunt pelago proras ; turn dente tenaci Anchora fundabat naves, et litora curvae Praetexunt puppes. Juvenum manus eniicat ardens 5 Litus in Hesperium : quaerit pars semina flammae Abstrusa in venis silicis ; pars densa ferarum Tecta rapit silvas, inventaque flumina monstrat. At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo Praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae, 10 Antrum immane, petit, magnam eui mentem animumque Delius inspirat vates aperitque futura. Jam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna, Praepetibus pennis ausus se credere caelo, 15 Insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos, Chalcidicaque levis tandem super adstitit arce. Redditus his primum terris, tibi, Phoebe, sacravit Remigium alarum, posuitque immania templa. In foribus letum Androgeo ; turn pendere poenas 20 Cecropidae jussi (miserum !) septena quotannis Corpora natorum : stat ductis sortibus urna. Contra elata mari respondet Gnosia tellus : (114) VERGILI AENEIS VI. 115 Hie crudelis amor tauri, suppostaque furto Pasiphae, mixtumque genus prolesque biformis, 25 Minotaurus, inest, Veneris monumenta nefandae ; Hie labor ille domus, et inextricabilis error ; Magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit, Caeca regens filo vestigia. Tu quoque magnam 30 Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes : Bis conatus erat casus effingere in auro ; Bis patriae cecidere manus. Quin protinus omnia Perlegerent oculis, ni jam praemissus Achates Afforet, atque una Phoebi Triviaeque sacerdos, 35 Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi : " Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit ; Nunc grege de intacto septem mactare juvencos Praestiterit, totidem lectas de more bidentes." Talibus affata Aenean (nee sacra morantur 40 Jussa viri) Teucros vocat alta in templa sacerdos. Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum ; Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae. Yentum erat ad limen, quum virgo " Poscere fata 45 Tempus " ait : " deus, ecce, deus ! " Cui, talia fanti Ante fores, subito non vultus, non color unus, Non comptae mansere comae ; sed pectus anhelum, Et rabie fera corda tument ; majorque videri, Nee mortale sonans, afflata est numine quando 50 Jam propiore dei. " Cessas in vota precesque, Tros" ait "Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent Attonitae magna ora domus ; " et talia fata Conticuit. Gelidus Teucris per dura cucurrit Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo : 55 " Phoebe, graves Trojae semper miserate labores, Dardana qui Paridis direxti tela manusque Corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras Tot maria intravi duce te, penitusque repostas Massylum gentes, praetentaque Syrtibus arva ; 60 Jam tandem Italiae fugientis prendimus oras : 116 VEROILI AENEIS VI. Hac Trojan a tenus fuerit Fortuna secata! Vos quoque Pergameae jam fas est parcere genti, Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens Gloria Dardaniae. Tuque, o sanctissima vates, 65 Praescia venturi, da (non indebita posco Regna meis fatis) Latio considere Teucros Errantesque deos agitataque numina Trojae. Turn Phoebo et Triviae solido de marmore templum Instituam, festosque dies de nomine Phoebi. 70 Te quoque magna manent regnis penetralia nostris : Hie ego namque tuas sortes arcanaque fata, Dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo, Alma, viros. Foliis tantum ne carmina manda, Ne turbata volent rapidis ludibria ventis ; 15 Ipsa canas oro." Fineni dedit ore loquendi. At, Phoebi nondum patiens, immanis in antro Bacchatur vates, magnum si pectore possit Excussisse deum : tanto magis ille fatigat Os rabidum, fera corda domans, fingitque preinendo. 80 Ostia jamque domus patuere ingentia centum Sponte sua, vatisque ferunt responsa per auras : " tandem magnis pelagi defuncte periclis (Sed terrae graviora manent), in regna Lavini Dardanidae venient ; (mitte hanc de pectore curam ;) 85 Sed non et venisse volent. Bella, horrida bella, Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. Non Simois tibi nee Xanthus nee Dorica castra Defuerint ; alius Latio jam partus Achilles, Natus et ipse dea ; nee Teucris addita Juno 90 IJsquam aberit : quum tu supplex in rebus egenis Quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes! Causa mali tanti conjunx iterum hospita Teucris, Externique iterum thalami. Tu ne cede malis, sed contra audentior ito, 95 Quam tua te Fortuna sinet. Via prima salutis, Quod minime reris, Graia pandetur ab urbe." Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla VERGILI AENEIS VI. 117 Horrendas canit ambages, antroque remugit, Obscuris vera involvens : ea frena furenti 100 Concutit, et stimulos sub pectore vertit Apollo. Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, Incipit Aeneas heros : " Non ulla laborum, O virgo, nova mi facies inopinave surgit ; Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. 105 Ununi oro : quando hie inferni janua regis Dicitur, et tenebrosa palus Acheronte refuso, Ire ad conspectum cari genitoris et ora Contingat ; doceas iter, et sacra ostia pandas. Ilium ego per flammas et mille sequentia tela 110 Eripui his humeris, medioque ex hoste reeepi ; Ille, meum comitatus iter, maria omnia mecum Atque omnes pelagique minas caelique ferebat, Invalidus, vires ultra sortemque senectae. Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, 115 Idem orans mandata dabat. Gnatique patrisque, Alma, precor, miserere ; (potes namque omnia, nee te Nequidquam lucis Hecate praefecit Avernis ;) Si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus, Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 120 Si fratrem Pollux alterna morte redemit, Itque reditque viam toties. Quid Thesea magnum, Quid memorem Alciden ? Et mi genus ab Jove summo. n . Talibus orabat dictis, arasque tenebat, Quum sic orsa loqui vates : " Sate sanguine diviim, 125 Tros Anchisiade, facilis descensus Averno ; Noctes atque dies patet atri janua Ditis ; Sed revocare gradum, superasque evadere ad auras, Hoc opus, hie labor est. Pauci, quos aequus amavit Jupiter, aut ardens evexit ad aethera virtus, 130 Dis geniti potuere. Tenent media omnia silvae, Cocytusque sinu labens circumvenit atro. Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est Bis Stygios innare lacus, bis nigra videre Tartara, et insano juvat indulgere labori, 135 Accipe quae peragenda prius. Latet arbore opaea 118 VERGILI AENEIS VI. Aureus et foliis et lento vimine ramus, Junoni infernae dictus sacer ; huuc tegit oninis Lucas, et obscuris claudunt convallibus umbrae. Sed non ante datur telluris operta subire, 140 Auricomos quam qui decerpserit arbore fetus. Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus Instituit. Frimo avulso non deficit alter Aureus, et simili frondescit virga metallo. Ergo alte vestiga oculis, et rite repertum 145 Carpe manu : namque ipse volens facilisque sequetur, Si te fata vocant ; aliter non viribus ullis Yincere, nee duro poteris convellere ferro. Praeterea jacet exanimum tibi corpus amici (Heu nescis !), totamque incestat funere classem, 150 Dum consulta petis nostroque in limine pendes. Sedibus hunc refer ante suis, et conde sepulchro. Due nigras pecudes ; ea prima piacula sunto. Sic demum lucos Stygis et regna invia vivis Aspicies." Dixit, pressoque obmutuit ore. 155 Aeneas maesto defixus lumina vultu Ingreditur, linquens antrum, caecosque volutat Eventus animo secum. Cui fidus Achates It comes, et paribus curis vestigia figit. Multa inter sese vario sermone serebant, 160 Quern socium exanimum vates, quod corpus humandum Diceret. Atque illi Misenum in litore sicco, Ut venere, vident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter Aere ciere viros, Martemque accendere cantu. 165 Hectoris hie magni fuerat comes ; Hectora circum Et lituo pugnas insignis obibat et hasta. Postquam ilium vita victor spoliavit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora secutus. 170 Sed turn, forte cava dum personat aequora concha, Demens, et cantu vocat in certamina divos, Aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, Enter saxa virum spumosa immerserat unda. VERGILI AENEIS VI. 119 Ergo omnes magno circum clamore fremebant, 175 Praecipue pius Aeneas. Turn jussa Sibyllae, Haud mora, festinant flentes, aranique sepulchri Congerere arboribus caeloque educere certant. Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum ; Procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex, 180 Fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur Scinditur, advolvunt ingentes montibus ornos. Nee non Aeneas opera inter talia primus Hortatur socios, paribusque accingitur armis. Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat, 185 Aspectans silvam immensam, et sic forte precatur : " Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus Ostendat nemore in tanto ! quando omnia vere Heu nimium de te vates, Misene, locuta est." Vix ea fatus erat, geminae quum forte columbae 190 Ipsa sub ora viri caelo venere volantes, Et viridi sedere solo. Turn maximus heros Maternas agnoscit aves, laetusque precatur : " Este duces, o, si qua via est, cursumque per auras Dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat 195 Ramus humum. Tuque, o, dubiis ne defice rebus, Diva parens ! " Sic effatus vestigia pressit, Observans, quae signa ferant, quo tendere pergant. Pascentes illae tantum prodire volando, Quantum acie possent oculi servare sequentum. 200 Inde ubi venere ad fauces graveolentis Averni, Tollunt se celeres, liquidumque per aera lapsae Sedibus optatis gemina super arbore sidunt, Discolor unde auri per ramos aura refulsit. Quale solet silvis brumali frigore viscum 205 Fronde virere nova, quod non s?ia seminat arbos, Et croceo fetu teretes circumdare truncos : Talis erat species auri frondentis opaca Ilice, sic leni crepitabat bractea vento. Corripit Aeneas extemplo, avidusque refringit 210 Cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae. Nee minus interea Misenum in litore Teucri 120 VERGILI AENEIS VI. Flebant, et cineri ingrato suprema ferebant. Principio pingueni taedis et robore secto Ingentem struxere pyram, cui frondibus atris 215 Intexunt latera, et ferales ante cupressos Constituunt, decorantque super fulgentibus armis. Pars ealidos latices et aena undantia flammis Expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt. Fit gemitus. Turn membra toro defleta reponunt, 220 Purpureasque super vestes, velamina nota, Conjiciunt. Pars ingenti subiere feretro, (Triste ministerium,) et subjectam more parentum Aversi tenuere facem. Congesta cremantur Turea dona, dapes, fuso crateres olivo. 225 Postquam collapsi cineres, et flamma quievit, Reliquias vino et bibulam lavere favillam, Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. Idem ter socios pura cireumtulit unda, Spargens rore levi et ramo felicis olivae, 230 Lustravitque viros, dixitque novissima verba. At pius Aeneas ingenti mole sepulchrum Imponit, suaque arma viro, remumque tubamque, Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo Dicitur, aeternumque tenet per saecula nomen. 235 His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu, Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, Quam super haud ullae poterant impune volantes Tendere iter pennis : talis sese halitus atris 240 Faucibus effundens supera ad convexa ferebat ; [Unde locum Graii dixerunt nomine Aornon.] Quattuor hie primum nigrantes terga juvencos Constituit, frontique invergit vina sacerdos, Et, summas carpens media inter cornua setas, 245 Ignibus imponit sacris, libamina prima, Voce vocans Hecaten, caeloque Ereboque potentem. Supponunt alii cultros, tepidumque cruorem Suscipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori 250 VERGILT AEtfEIS VI. 121 Ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam; Turn Stygio regi nocturnas inchoat aras, Et solida imponit taurorum viscera flarninis, Pingue superque oleum fundens ardentibus extis. Ecce autern, primi sub luinina solis et ortus, 255 Sub pedibus mugire solum et juga coepta moveri Silvarum, visaeque canes ululare per umbram, Adventante dea. " Procul o, procul este, profani," Conclamat vates, " totoque absistite luco ; Tuque invade viam, vaginaque eripe ferrum : 260 Nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo." Tantum effata, furens antro se immisit aperto ; Ille ducem baud timidis vadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, Umbraeque silentes, Et Chaos, et Phlegethon, loca nocte tacentia late, 265 Sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro Pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola sub nocte per umbram, Perque domos Ditis vacuas et inania regna: Quale per incertam lunam sub luce maligna 210 Est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra Jupiter, et rebus nox abstulit atra colorem. Vestibulum ante ipsum, primis in faucibus Orci, Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, Pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus, 2T5 Et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas, Terribiles visu formae, Letumque, Labosque ; Turn consanguineus Leti Sopor, et mala mentis Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum, Ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens, 280 Yipereum crinem vittis innexa cruentis. In medio ramos annosaque brachia pandit TJlmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo Vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. Multaque praeterea variarum monstra ferarum, 235 Centauri, in foribus stabulant, Scyllaeque biformes, 122 VERGILI AENEIS VI. Et centumgeniinus Briareus, ac bellua Lernae, Horrendum stridens, flamrnisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. Corripit hie subita trepidus formidine ferrum 290 Aeneas, strictamque aciem venientibus offert ; Et, ni docta comes tenues sine corpore vitas Admoneat volitare cava sub imagine formae, Irruat, et frustra ferro diverberet umbras. Hinc via, Tartarei quae fert Acherontis adundas. 295 Turbidus hie caeno vastaque voragine gurges Aestuat atque omnem Cocyto eructat arenam. Portitor has horrendus aquas et flumina servat Terribili squalore Charon, cui plurima mento Canities inculta jacet, stant lumina flamma, 300 Sordidus ex humeris nodo dependet amictus. Ipse ratem conto subigit, velisque ministrat, Et ferruginea subvectat corpora cymba, Jam senior, sed cruda deo viridisque senectus. Hue omnis turba ad ripas effusa ruebat, 305 Matres atque viri, defunctaque corpora vita Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, Impositique rogis juvenes ante ora parentum: Quam multa in silvis autumni frigore primo Lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto 310 Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus Trans pontum fugat et terris immittit apricis. Stabant orantes primi transmittere cursum, Tendebantque manus ripae ulterioris amore ; Navita sed tristis nunc hos, nunc accipit illos, 315 Ast alios longe submotos arcet arena. Aeneas (miratus enim motusque tumultu) "Die" ait, "o virgo, quid vult concursus ad amneni? Quidve petunt animae ? vel quo discrimine ripas Hae linquunt, illae remis vada livida verrunt ? " 320 Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos : 14 Ancbisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem, Di cujus jurare timent et fallere numen. VERGILI AENEIS VI. 123 Haec oiimis, quam cernis, inops inhumataque turba est; Portitor ille Charon ; hi, quos vehit unda, sepulti. 326 Nee ripas datur horrendas et rauca fluenta Transportare prius, quam sedibus ossa qaierunt. Centum errant annos volitantque haec litora circum ; Turn demum admissi stagna exoptata revisunt." 330 Constitit Anchisa satus et vestigia pressit, Multa putans, sortemque animo miseratus iniquam. Cernit ibi maestos et mortis honore carentes Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, Quos simul, a Troja ventosa per aequora vectos, 335 Obruit Auster, aqua involvens navemque virosque. Ecce gubernator sese Palinurus agebat, Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat, Exciderat puppi mediis effusus in undis. Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, 340 Sic prior alloquitur : " Quis te, Palinure, deorum Eripuit nobis, medioque sub aequore mersit ? Die age : namque mini, fallax haud ante repertus, Hoc uno responso animum delusit Apollo, Qui fore te ponto incolumem, finesque canebat 345 Venturum Ausonios. En haec promissa fides est ? " Ille autem : " Neque te Phoebi cortina fefellit, Dux Anchisiade, nee me deus aequore mersit : Namque gubernaclum multa vi forte revulsum, Cui datus haerebam custos cursusque regebam, 350 Praecipitans traxi mecum. Maria aspera juro, Non ullum pro me tantum cepisse timorem, Quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro, Deficeret tantis navis surgentibus undis. Tres Notus hibernas immensa per aequora noctes 355 Vexit me violentus aqua ; vix lumine quarto Prospexi Italiam summa sublimis ab unda. Paulatim adnabam terrae ; jam tuta tenebam, Ni gens crudelis madida cum veste gravatum, Prensantemque uncis manibus capita aspera montis, 360 Ferro invasisset, praedamque ignara putasset. Nunc me fluctus habet, versantque in litore venti 124 VERGILI AENEIS VI. Quod te por caeli ju-cunduni lumen et auras, Per genitorom oro, per spes surgentis Iuli, Eripe me his, invicte, malis : aut tu niihi terrain 365 Injice, (namque potes,) portusque require Yelinos ; Aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix Ostendit, (neque enim, credo, sine numine divum Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem,) Da dextram misero, et tecum me tolle per undas, 310 Sedibus ut saltern placidis in morte quiescam." Talia fatus erat, coepit quum talia vates : " Unde haec, o Palinure, tibi tarn dira cupido ? Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum Eumenidum aspicies, ripamve injussus adibis ? 375 Desine fata deum flecti sperare precando. Sed cape dicta memor, duri solatia casus. Nam tua finitimi, longe lateque per urbes, Prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt, Et statuent tumulum, et tumulo sollemnia mittent, 380 Aeternumque locus Palinuri nomen.habebit." His dictis curae emotae, pulsusque parumper Corde dolor tristi ; gaudet cognomine terrae. Ergo iter inceptum peragunt, fluvioque propinquant. Navita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda 385 Per taciturn nemus ire pedemque advertere ripae, Sic prior aggreditur dictis, atque increpat ultro : " Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, Fare age, quid venias, jam istinc, et comprime gressum. Umbrarum hie locus est, Somni Noctisque soporae : 390 Corpora viva nefas Stygia vectare carina. Nee vero Alciden me sum laetatus euntem Accepisse lacu, nee Thesea Pirithoumque, Dis quamquam geniti atque invicti viribus essent. Tartareum ille manu custodem in vincla petivit, 395 Ipsius a solio regis, traxitque trementem ; Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti." Quae contra breviter fata est Amphrysia vates : "Nullae hie insidiae tales, (absiste moveri,) Nee vim tela ferunt ; licet ingens janitor antro .. 400 VERGILI AENEIS VI. 125 Aetemum latrans exsangues terreat umbras, Casta licet patrui servet Proserpina lhnen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. Si te nulla rnovet tantae pietatis imago, 405 At ramum hunc " (aperit ramum, qui veste latebat) " Agnoscas." Tumida ex ira turn corda residunt, Nee plura his. Ille admirans venerabile donum Fatalis virgae, longo post tempore visum, Caeruleam advertit puppim, ripaeque propinquat. 410 Inde alias animas, quae per juga longa sedebant, Deturbat, laxatque foros ; simul accipit alveo Ingentem Aenean. Gemuit sub pondere cyinba Sutilis, et multam accepit rimosa paludem. Tandem trans fluviurn incolumes vatemque virumque 415 Informi limo glaucaque exponit in ulva. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci Personat, adverso recubans immanis in antro. Cui vates, horrere videns jam colla colubris, Melle soporatam et medicatis frugibus offani 420 Objicit ; ille fame rabida tria guttura pandens Corripit objectam, atque immania terga resolvit Fusus hunii, totoque ingens extenditur antro. Oceupat Aeneas aditum custode sepulto, Evaditque celer ripam irremeabilis undae. 425 Continuo auditae voces, vagitus et ingens, Infantumque animae flentes, in limine primo, Quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos Abstulit atra dies et funere mersit acerbo. Eos juxta falso damnati crimine mortis. 430 Nee vero hae sine sorte datae, sine judice, sedes : Quaesitor Minos urnam movet ; ille silentum Conciiiumque vocat, vitasque et crimina discit. Proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum Insontes peperere manu, lucemque perosi 435 Projecere animas. Quam vellent aethere in alto Nunc et pauperiem et duros perferre labores ! 126 VERGILI AENEIS VI. Fas obstat, tristique palus inamabilis unda Alligat, et no vies Styx interfusa coercet. Nee proculhinc partem fusi monstrantur in omnem 440 Lugentes campi ; sic illos nomine dicunt. Hie, quos durus amor crudeli tabe peredit, Secreti celant calles, et myrtea circum Silva tegit ; curae non ipsa in morte relinquunt. His Phaedram Procrimque locis, maestamque Eriphylen, Crudelis nati monstrantem vulnera, cernit, 446 Evadnenque et Pasiphaen ; his Laodamia It comes, et juvenis quondam, nunc femina, Caeneus, Kursus et in veterem fato revoluta figuram. Inter quas Phoenissa recens a vulnere Dido 450 Errabat silva in magna : quam Troius heros Ut primum juxta stetit agnovitque per umbram Obscuram, qualem primo qui surgere mense Aut videt, aut vidisse putat per nubila lunam, Demisit lacrimas, dulcique affatus amore est : 455 " Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo Venerat exstinctam, ferroque extrema secutam ? Funeris heu tibi causa fui ? Per sidera juro, Per superos, et si qua fides tellure sub ima est, Invitus, regina, tuo de litore cessi ; 460 Sed me jussa deiim, quae nunc has ire per umbras, Per loca senta situ cogunt noctemque profundam, Imperiis egere suis ; nee credere quivi Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. Siste gradum, teque aspectu ne subtrahe nostro. 465 Quern fugis ? extremum fato, quod te alloquor, hoc est." Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem Lenibat dictis animum, lacrimasque ciebat ; Ilia solo fixos oculos aversa tenebat, Nee magis incepto vultum sermone movetur, 4T0 Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. Tandem corripuit sese, atque inimica refugit In nemus umbriferum, conjunx ubi pristinus illi Respondet curis aequatque Sychaeus amorem. Nee minus Aeneas, casu concussus iniquo, 4T5 Prosequitur lacrimans longe, et miseratur euntem. VERGILI AENEIS VI. 127 Inde datum molitur iter. Jamque arva tenebant Ultima, quae bello clari secreta frequentant. Hie illi occurrit Tydeus, hie inclutus armis Parthenopaeus, et Adrasti pallentis imago, 480 Hie multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnes longo ordine cernens Ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, Tres Antenoridas, Cererique sacrum Polyboeten, Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem. 485 Circumstant animae dextra laevaque frequentes. Nee vidisse semel satis est ; juvat usque morari, Et conferre gradum, et veniendi discere causas. At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges Ut videre virum fulgentiaque arma per umbras, 490 Ingenti trepidare metu : pars vertere terga, Ceu quondam petiere rates ; pars tollere vocem Exiguam : inceptus clamor frustratur hiantes. Atque hie Priamiden laniatum corpore toto Deiphobum videt, lacerum crudeliter ora, 495 Ora manusque ambas, populataque tempora raptis Auribus, et truncas inhonesto vulnere nares. Yix adeo agnovit pavitantem et dira tegentem Supplicia, et notis compellat vocibus ultro : " Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, 500 Quis tarn crudeles optavit sumere poenas ? Cui tantum de te licuit ? Mihi fama suprema Nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum Procubuisse super confusae stragis acervum. Tunc egomet tumulum Khoeteo litore inanem 505 Constitui, et magna Manes ter voce vocavi. Nonien et arma locum servant ; te, amice, nequivi Conspicere et patria decedens ponere terra." Ad quae Priamides : " Nihil o tibi amice relictum ; Omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. 510 Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae His mersere malis ; ilia haec monumenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti ; et niniium meminisse necesse est. 128 VERGILI AENEIS VI. Quum fatalis equus saltu super ardua venit 515 Pergania, et armatum peditem gravis attulit alvo, Ilia, chorum simulans, evantes orgia circum Ducebat Phrygias; lammam media ipsa tenebat Ingentern, et summa Danaos ex arce vocabat. Turn me confectum curis somnoque gravatum 520 Infelix habuit thalamus, pressitque jacentem Dulcis et alta quies, placid aeque simillima niorti. Egregia interea eonjunx arma omnia tectis Amovet, et Mum capiti subduxerat ensem ; Intra tecta vocat Menelaum et limina pandit, 525 Scilicet id magnum sperans fore munus amanti, Et famam exstingui veterum sic posse malorum. Quid moror ? Irrumpunt thalamo ; comes additur una Hortator scelerum Aeolides. Di, talia Graiis Instaurate, pio si poenas ore repcsco ! 530 Sed te qui vivuin casus, age fare vicissim, Attulerint. Pelagine venis erroribus actus, An monitu diviini ? an quae te Fortuna fatigat, Ut tristes sine sole domos, loca turbida, adires?" Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis 535 Jam medium aetherio cursu trajecerat axem ; Et fors omne datum traherent per talia tempus, Sed comes admonuit, breviterque affata Sibylla est: " Nox ruit, Aenea ; nos flendo ducimus horas ! Hie locus est, partes ubi se via findit in ambas : 540 Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, Hac iter Elysium nobis ; at laeva malorum Exercet poenas, et ad impia Tartara rnittit." Deiphobus contra : "Ne saevi, magna sacerdos: Discedam, explebo numerum, reddarque tenebris. 545 I decus, i, nostrum ! melioribus utere fatis ! " Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit. Respicit Aeneas : subito et sub rupe sinistra Moenia lata videt, triplici circumdata muro, Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, 550 Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. Porta adversa ingens, solidoque adamante columnae, VERGILI AENEIS VI. 129 Via ut nulla virimi, non ipsi exscindeie bello Caelicclae valeant. Stat ferrea turris ad auras, Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, 555 Vestibuluui exsomnis servat noctesque diesque. Hinc exaudiri gemitus et saeva sonare Yerbera, turn stridor ferri tract ae que catenae. Constitit Aeneas, strepitumque exterritus hausit. " Quae scelerum tacies? o virgo, effare; quibusve 560 Urgentur poenis ? qui tantus clangor ad aures ? ' ? Turn vates sic orsa loqui : " Dux inclute Teucrum, Nulli fas casto sceleraturn insistere limen ; Sed me quum lucis Hecate praefecit Avernis, Ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. 565 Gnosius haec Rhadamanthus habet, durissima regna, Castigatque auditque dolos, subigitque fateri, Quae quis apud superos, furto laetatus inani, Distulit in seram commissa piacula mortem. Continuo sontes ultrix accincta flagello 510 Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra Intentans angues, vocat agmina saeva sororum." (Turn demum horrisono stridentes cardine sacrae Panduntur portae.) " Cernis, custodia qualis Yestibulo sedeat? facies quae limina servet ? 575 Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra Saevior intus habet sedem. Turn Tartarus ipse Bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras, Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. Hie genus antiquum Terrae, Titania pubes, 580 Fulmine dejecti fundo volvuntur in imo. Hie et Aloidas geminos immania vidi Corpora, qui manibus magnum rescindere caelum Aggressi, superisque Jovem detrudere regnis. Yidi et crudeles dantem Salmonea poenas, 585 Durn flammam Jo vis et sonitus imitatur Olympi. Quattuor hie invectus equis et lampada quassans Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem Ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem, Demens! qui nimbos et non imitabile fulmen 590 Aere et cornipedum pulsu simularet equorum. 9Vir. 130 VERGIII AENEIS VI. At pater onmipotens densa inter nubila telum Contorsit, non ille faces nee fumea taedis Lumina, praecipitemque immani turbine adegit. Nee non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, 595 Cernere erat, per tota novem cui jugera corpus Porrigitur, rostroque immanis vultur obunco Irnniortale jecur tondens fecundaque poenis Viscera rimaturque epulis, habitatque sub alto Pectore, nee fibris requies datur ulla renatis. 600 Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque ? Quos super atra silex jam jam lapsura cadentique Imminet assimilis ; lucent genialibus altis Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae Regifico luxu ; Furiarum maxima juxta 605 Accubat, et manibus prohibet contingere mensas, Exsurgitque facem attollens, atque intonat ore. Hie, quibus invisi fratres, dum vita manebat, Pulsatusve parens, et fraus innexa clienti, Aut qui divitiis soli incubuere repertis, 610 Nee partem posuere suis : quae maxima turba est : Quique ob adulterium caesi, quique arm a secuti Impia, nee veriti dominorum fallere dextras, Inclusi poenam exspectant. Ne quaere doceri, 614 Quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit. Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum 616 Districti pendent ; sedet, aeternumque sedebit, Infelix Theseus ; Phlegyasque miserrimus omnes Admonet et magna testatur voce per umbras : ' Discite justitiam moniti, et non temnere divos.' 620 Yendidit hie auro patriam dominumque potentem Imposuit, fixit leges pretio atque refixit ; Hie thai am um invasit natae vetitosque hymenaeos ; Ausi omnes immane nefas ausoque potiti. Non, mihi si linguae centum sint oraque centum, 625 Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas, Omnia poenarum percurrere nomina possim." Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos, "Sed jam age, carpe viam et susceptum perfice munus! VERGILI AENEIS VI. 131 Acceleremus ! " ait. a Cyclopum educta caminis 630 Moenia conspicio atque adverso fornice portas, Haec ubi nos praecepta jubent deponere dona." Dixerat, et pariter gressi per opaca viarurn Corripiunt spatium medium, foribusque propinquant. Occupat Aeneas aditum, corpusque recenti 635 Spargit aqua, ramumque adverso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere divae, Devenere locos laetos et amoena vireta Fortunatorum nemorum sedesque beatas. Largior hie campos aether et lumine vestit 640 Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. Pars in gramineis exercent membra palaestris, Contendunt iudo et fulva luctantur arena ; Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. Nee non Threicius longa cum veste sacerdos 645 Obloquitur numeris septem discrimina vocum, Jamque eadem digitis, jam pectine pulsat eburno. Hie genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, Magnanimi heroes, nati melioribus annis, Ilusque Assaracusque et Trojae Dardanus auctor. 650 Arma procul currusque virum miratur inanes ; Stant terra defixae hastae, passimque soluti Per campum pascuntur equi ; quae gratia curruum Armorumque fuit vivis, quae cura nitentes Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. 655 Conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam Yescentes laetumque choro Paeana canentes Inter odoratum lauri nemus, unde superne Plurimus Eridani per silvam volvitur amnis. Hie manus, ob patriam pugnando vulnera passi, 660 Quique sacerdotes casti, dum vita nianebat, Quique pii vates et Phoejbo digna locuti, Inventas aut qui vitam excoluere per artes, Quique sui memores alios fecere merendo : Omnibus his nivea cinguntur tempora vitta. 665 Quos circumfusos sic est affata Sibylla, Musaeum ante omnes : (medium nam plurima turba Hunc habet, atque humeris exstantem suspicit altis:) 132 VERGILI AENEIS VI. 11 Dicite, felices animate, tuque, optime vates, Quae regio Anchisen, quis habet locus ? illius ergo 67G Yeninius et magnos Erebi tranavimus amnes." Atque huic responsum paucis ita reddidit heros : "Nulli certa domus ; lucis habitamus opacis, Riparumque toros et prata recentia rivis Incolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas, 675 Hoc superate jugum ; et facili jam tramite sistam." Dixit, et ante tulit gressum, camposque nitentes Desuper ostentat ; dehinc summa cacumina linquunt. At pater Anchises penitus convalle virenti Inclusas animas superumque ad lumen ituras 680 Lustrabat studio recolens, omnemque suorum Forte recensebat numerum carosque nepotes, Fataque fortunasque virum moresque manusque. Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, 685 Effusaeque genis lacrimae, et vox excidit ore : " Yenisti tandem, tuaque exspectata parenti Yicit iter durum pietas ? datur ora tueri, Nate, tua, et notas audire et reddere voces ? Sic equidem ducebam animo rebarque futurum, 690 Tempora dinumerans, nee me mea cura fefellit. Quas ego te terras et quanta per aequora vectum Accipio ! quantis jactatum, nate, periclis ! Quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent ! " Ille autem : " Tua me, genitor, tua tristis imago, 695 Saepius occurrens, haec limina tendere adegit. Stant sale Tyrrheno classes. Da jungere dextram, Da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro." Sic memorans largo fletu simul ora rigabat. Ter conatus ibi collo dare brachia circum ; 100 Ter frustra comprensa manus effugit imago, [Par levibus ventis volucrique simillima somno.^ Interea videt Aeneas in valle reducta Seclusum nemus et virgulta sonantia silvae, Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem. 705 Hunc circum innumerae gentes populique volabant; YERGILI AENEIS VX. 183 Ac velut in prat is ubi apes aestate serena Ploribus insidunt variis et Candida circum Lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. Horrescit visu subito causasque requirit 110 Inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, Quive viri tanto complerint agniine ripas. Turn pater Anchises: "Animae, quibus altera fato Corpora debentur, Lethaei ad flurninis undam Securos latices et longa oblivia potant. 715 [Has equidem meniorare tibi atque ostendere coram,] Jampridem banc prolem cupio enumerare meorum, Quo magis Italia mecum laetere reperta." — " pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est Sublimes animas, iterumque ad tarda reverti 720 Corpora ? Quae lucis miseris tarn dira cupido ? " — " Dicam equidem, nee te suspensum, nate, tenebo," Suscipit Anchises, atque ordine singula pandit. " Principio caelum ac terras camposque liquentes, Lucentemque globum lunae, Titaniaque astra, 725 Spiritus intus alit, totamque infusa per artus Mens agitat molem et magno se corpore miscet. Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum, Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. Igneus est ollis vigor et caelestis origo 730 Seminibus, quantum non corpora noxia tardant Terrenique hebetant artus moribundaque membra. Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras Dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. Quin et supremo quum lumine vita reliquit, 735 Non tamen omne malum miseris nee funditus omnes Corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est Multa diu concreta modis inolescere miris. Ergo exercentur poenis, veterumque malorum Supplicia expendunt. Aliae panduntur inanes 740 Suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni. Quisque suos patimur Manes : exinde per amplum Mittimur Elysium, et pauci laeta arva tenemus ; Donee longa dies^ perfecto temporis orbe, 745 134 VERGILI AENEIS VI. Concretam exemit labem, purumque relinquit Aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam volvere per annos, Lethaeum ad fluvium deus evocat agniine magno, Scilicet immemores supera ut convexa revisant, 750 Rursus et incipiant in corpora velle reverti." Dixerat Anehises, natumque unaque Sibyllam Conventus trahit in medios turbamque sonantem, Et tumulum capit, unde omnes longo ordine posset Adversos legere, et venientum discere vultus. 755 " Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, Illustres animas nostrumque in nomen ituras, Expediam dictis, et te tua fata docebo. Ille, vides, pura juvenis qui nititur hasta, 760 Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras Aetherias Italo commixtus sanguine surget, Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles: Quern tibi longaevo serum Lavinia conjunx Educet silvis regem regumque parentem : 765 Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. Proximus ille Procas, Trojanae gloria gentis, Et Capys, et Numitor, et qui te nomine reddet Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. 770 Qui juvenes ! Quantas ostentant, aspice, vires ! Atque umbrata gerunt civili tempora quercu. Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, Hi Collatinas imponent montibus arces, Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque: 775 Haec turn nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. Quin et avo comitem sese Mavortius addet Romulus, Assaraci quern sanguinis Ilia mater Educet. Tiden', ut geminae stant vertice cristae, Et pater ipse suo superiim jam signat honore ? 780 En, hujus, nate, auspiciis ilia incluta Roma Imperium terris, animos aequabit Olympo, Septemque una sibi muro circumdabit arces, VERGILI AENEIS VI. 135 Felix prole virum : qualis Berecyntia mater Invehitur curru Phrygias turrita per urbes, ?85 Laeta deum partu, centum complexa nepotes, Omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes. Hue geminas nunc flecte acies, hanc aspice genteni Romanosque tuos. Hie Caesar et omnis Iuli Progenies, magnum caeli ventura sub axem. 790 Hie vir, hie est, tibi quern promitti saepius audis, Augustus Caesar, Divi genus, aurea condet Saecula qui rursus Latio, regnata per arva Saturno quondam, super et Garamantas et Indos Proferet imperium; (jacet extra sidera tellus, 195 Extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.) Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna Responsis horrent divum et Maeotia tellus, Et septemgemini turbant trepida ostia Nili. 800 Nee vero Alcides tantum telluris obivit, Fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi Pacarit nemora, et Lernam tremefecerit arcu ; Nee, qui pampineis victor juga flectit habenis, Liber, agens celso Nysae de vertioe tigres. 805 Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis, Aut metus Ausonia prohibet consistere terra ? Quis procul ille autem ramis insignis olivae, Sacra ferens ? Nosco crines incanaque menta Regis Romani, primam qui legibus urbem 810 Fundabit, Curibus parvis et paupere terra Missus in imperium magnum. Cui deinde subibit, Otia qui rumpet patriae residesque movebit Tullus in arma viros et jam desueta triumphis Agmina. Quern juxta sequitur jactantior Ancus, 815 Nunc quoque jam nimium gaudens popularibus auris. Yis et Tarquinios reges, animamque superbam Ultoris Bruti, fascesque videre receptos ? Consulis imperium hie primus saevasque secures Accipiet, natosque pater nova bella moventes 820 Ad poenam pulchra pro libertate vocabit, Infelix ! Utcumque ferent ea facta minores, Vincet amor patriae laudumque immensa cupido. 136 VERGILI AENEIS VI. Quin Decios Drusosque procul saevumque securi Aspice Torquatum et referentem signa Camillum. 825 Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis, Concordes anirnae nunc et duni nocte preniuntur, Heu quantum inter se bellum, si lumina vitae Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci 830 Descendens, gener adversis instructus Eois ! Ne, pueri, ne tanta animis assuescite bella, Neu patriae validas in viscera vertite vires ; Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo ; Projice tela manu, sanguis meus ! — 835 Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho Victor aget currum, caesis insignis Achivis. Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas, Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, Ultus avos Trojae, templa et temerata Miner vae. 840 Quis te, magne Cato, taciturn, aut te, Cosse, relinquat ? Quis Gracchi genus, aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem Fabriciuni, vel te sulco, Serrane, serentem ? Quo fessum rapitis, Fabii ? Tu Maximus ille es, 845 Unus qui nobis cunctando restituis rem. Excudent alii spirantia mollius aera, Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus, Orabunt causas melius, caelique meatus Describent radio et surgentia sidera dicent : 850 Tu regere imperio populos, Romane, memento ; Hae tibi erunt artes ; pacique imponere morem, Parcere subjectis, et debellare superbos." Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit : "Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis 855 Tngreditur, victorque viros supereminet omnes ! Hie rem Roman am, magno turbante tumult u, Sistet, eques sternet Poenos Gallumque rebellem, Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino." Atque hie Aeneas (una namque ire videbat 860 Egregium forma juvenem et fulgentibus armis, Sed frons laeta parum, et dejecto lumina vultu): VERGILI AENEIS VI. 137 " Quis, pater, ille, viruni qui sic comitatur euntem ? Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum ? Qui strepitus circa cornitum ! quantum instar in ipso ! 865 Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra." Turn pater Anchises, lacrimis ingressus obortis : " O gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum. Ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra Esse sinent. Minium vobis Romana propago 870 Visa potens, superi, propria haec si dona fuissent. Quantos ille viruni magnam Mavortis ad urbem Campus aget gemitus ! vel quae, Tiberine, videbis Funera, quum tumulum praeterlabere recentem ! Nee puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875 In tantum spe toilet avos, nee Romula quondam Ullo se tantum tellus jactabit alumno. Heu pietas, heu prisca fides, invictaque bello Dextera ! non illi se quisquam impune tulisset Obvius armato, seu quum pedes iret in hostem, 880 Seu spumantis equi foderet calcaribus armos. Heu, miserande puer ! si qua fata aspera rumpas, Tu Mareellus eris. Manibus date lilia plenis ; Purpureos spargam flores, animamque nepotis His saltern accumulem donis, et fungar inani 885 Munere." — Sic tota passim regione vagantur Aeris in campis latis, atque omnia lustrant. Quae postquam Anchises natum per singula duxit, Incenditque animum famae venientis amore, Exin bella viro memorat, quae deinde gerenda, 890 Laurentesque docet populos urbemque Latini, Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem." Sunt geminae Somni portae ; quarum altera fertur Cornea, qua veris facilis datur exitus Umbris ; Altera candenti perfecta nitens elephanto, 895 Sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. His ubi turn natum Anchises unaque Sibyllam Prosequitur dictis, portaque emittit eburna ; Hie viam secat ad naves sociosque revisit, Turn se ad Caietae recto fert litore portum. 900 [Anchora de prora jacitur ; stant litore puppes.] P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER SEPTIMUS. Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, Aeternam moriens famam, Caieta, dedisti ; Et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat. At pius exsequiis Aeneas rite solutis, 5 Aggere composito tumuli, postquam alta quierunt Aequora, tendit iter velis, portumque relinquit. Adspirant aurae in noctem, nee Candida cursus Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus. Proxima Circaeae raduntur litora terrae, 10 Dives inaccessos ubi Soils filia lucos Assiduo resonat cantu, tectisque superbis Urit odoratam nocturna in lumina cedrum, Arguto tenues percurrens pectine telas. Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum, 15 Yincla recusantum et sera sub nocte rudentum, Setigerique sues atque in praesepibus ursi Saevire, ac formae magnorum ululare luporum, Quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis Induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20 Quae ne monstra pii paterentur talia Troes, Delati in portus, neu litora dira subirent, Neptunus ventis implevit vela secundis, Atque fugam dedit, et praeter vada fervida vexit. (138) VERGILI AENEI3 VII. 139 Jamque rubescebat radiis mare, et aethere ab alto 25 Aurora in roseis fulgebat lutea bigis ; Quum venti posuere, omnisque repente resedit Flatus, et in lento luctantur marmore tonsae. Atque hie Aeneas ingentem ex aequore lucum Prospicit : hunc inter fluvio Tiberinus amoeno, 30 Verticibus rapidis et multa flavus arena, In mare prorumpit ; variae circumque supraque Assuetae ripis volucres et fluminis alveo Aethera mulcebant cantu, lueoque volabant. Flectere iter sociis terraeque advertere proras 35 Imperat, et laetus fluvio succedit opaco. Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora rerum, Quis Latio antiquo fuerit status, advena classem Quum primum Ausoniis exercitus appulit oris, Expediam, et primae revocabo exordia pugnae. 40 Tu vatem, tu, diva, mone ! Dicam horrida bella, Dicam acies, actosque animis in funera reges, Tyrrhenamque manum, totamque sub arma coactam Hesperiam. Major rerum mihi nascitur ordo ; Majus opus moveo. Rex arva Latinus et urbes 45 Jam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica Accipimus ; Fauno Picus pater; isque parentem Te, Saturne, refert; tu -sanguinis ultimus auctor. Filius huic, fato divtim, prolesque virilis 50 Nulla fuit, primaque oriens erepta juventa est. Sola domum et tantas servabat filia sedes, Jam matura viro, jam plenis nubilis annis. Multi illam magno e Latio totaque petebant Ausonia ; petit ante alios pulcherrimus omnes 55 Turnus, avis atavisque potens : quern regia conjunx Adjungi generum miro properabat am ore ; Sed variis portenta deum terroribus obstant. Laurus erat tecti medio, in penetralibus altis, Sacra comam, multosque metu servata per annos, 60 140 VERGILI AENEIS VII. Quam pater inventam, primas quum conderet arces, Ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus, Laurentesque ab ea nomen posuisse colonis. Hujus apes summum densae (mirabile dictu !), Stridore ingenti liquidum trans aethera vectae, 65 Obsedere apicem, et, pedibus per mutua nexis, Examen subitum ramo frondente pependit. Continuo vates ''Externum cernimus" inquit " Adventare virum, et partes petere agmen easdem Partibus ex isdem, et summa dominarier arce." 10 Praeterea, castis adolet dum altaria taedis, Ut juxta genitorem adstat Lavinia virgo, Visa (nefas !) longis comprendere crinibus ignem, Atque omnem ornatum flamma crepitante cremari, Regalesque accensa comas, accensa coronam 15 Insignem gemmis ; turn fumida lumine fulvo Involvi, ac totis Yulcanum spargere tectis. Id vero horrendum ac visu mirabile ferri : Namque fore illustrem fama fatisque canebant Ipsam, sed populo magnum portendere bellum. 80 At rex sollicitus monstris, oracula Fauni, Fatidici genitoris, adit, lucosque sub alta Consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro Fonte sonat, saevamque exhalat opaca mephitim. Hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus 85 In dubiis responsa petunt. Hue dona sacerdos Quum tulit, et caesarum avium sub nocte silenti Pellibus incubuit stratis, somnosque petivit, Multa modis simulacra videt volitantia miris, Et varias audit voces, f triturque deorum 90 Colloquio, atque imis Acheronta affatur Avernis. Hie et turn pater ipse petens responsa Latinus Centum lanigeras mactabat rite bidentes, Atque harum effultus tergo stratisque jacebat Yelleribus : subita ex alto vox reddita luco est : 95 "Ne pete connubiis natam sociare Latinis, O mea progenies, thalamis neu crede paratis : Externi venient generi, qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant, quorumque ab stirpe nepotes VEKGILI AENEIS VII. 141 Omnia sub pedibus, qua Sol utruniqu^recurrens 100 Aspicit Oceanuni, vertique regique videbunt." Haec responsa patris Fauni monitusque silenti Nocte datos non ipse suo premit ore Latinus ; Sed circum late volitans jam Fama per urbes Ausonias tulerat, quum Laomedontia pubes 105 Gramineo ripae religavit ab aggere classem. Aeneas primique duces et pulcber lulus Corpora sub ramis deponunt arboris altae, Instituuntque dapes, et adorea liba per herb am Subjiciunt epulis, (sic Jupiter ipse monebat,) 110 Et Cereale solum pomis agrestibus augent. Consumptis hie forte aliis, ut vertere morsus Exiguam in Cererem penuria adegit edendi, Et violare manu malisque audacibus orbem Fatalis crusti, patulis nee parcere quadris, 115 " Heus ! etiam mensas consumimus ! " inquit lulus, — Nee plura alludens. Ea vox audita laborum Prima tulit finem, primamque loquentis ab ore Eripuit pater, ac stupefactus numine pressit. Continuo " Salve fatis mihi debita tellus, 120 Vosque," ait, "o fidi Trojae salvete Penates! Hie domus, haec patria est : genitor mihi talia namque (Nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit : " Quum te, nate, fames ignota ad litora vectum Accisis coget dapibus consumere mensas, 125 Turn sperare domos defessus, ibique memento Prima locare manu molirique aggere tecta." Haec erat ilia fames ; haec nos suprema manebat, Exitiis positura modum. Quare agite, et primo laeti cum lumine solis, 130 Quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis, Vestigemus, et a portu di versa petamus. Nunc pateras libate Jovi, precibusque vocate Anchise*n genitorem, et vina reponite mensis. Sic deinde effatus frondenti tempora ramo 135 Implicat, et Geniumque loci primamque deorum Tellurem Njmphasque et adhuc ignota precatur 142 VERGILI AENEIS VII. Flumina, turn N Reginani Allecto stimulis agit undique Bacchi. 405 Postquam visa satis primos acuisse furores, Consiliumque omnemque domum vertis'se Latini, Protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis Audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem Acrisioneis Dahae fundasse colonis, 410 Praecipiti delata Noto. Locus Ardea quondam Dictus avis : et nunc magnum manet Ardea nomen ; Sed fortuna fuit. Tectis hie Turnus in altis Jam mediam nigra carpebat nocte quietem. Allecto torvam faciem et furialia membra 415 Exuit ; in vultus sese transformat aniles, Et frontem obscenam rugis arat ; induit albos Cum-vitta crines ; turn ramum innectit olivae ; Fit Calybe, Junonis anus templique sacerdos, Et juveni ante oculos his se cum vocibus offert : 420 " Turne, tot incassum fusos patiere labores, Et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis ? Rex tibi conjugium et quaesitas sanguine dotes Abnegat, externusque in regnum quaeritur heres. I nunc, ingratis offer te, irrise, periclis ; 425 Tyrrhenas, i, sterne acies ; tege pace Latinos. Haec adeo tibi me, placida quum nocte jaceros, Ipsa palam fari omnipotens Saturnia jussit. Quare age, et armari pubem portisque moveri Laetus in arma jube, et Phrygios, qui flumine pulchro 430 Consedere, duces pictasque exure carinas. Caelestum vis magna jubet. Rex ipse Latinus, Ni dare conjugium et dicto parere fatetur, Sentiat, et tandem Turnum experiatur in armis." Hie juvenis, vatem irridens, sic orsa vicissim 435 Ore refert : " Classes invectas Thybridis undam, Non, ut rere, meas effugit nuntius aures ; Ne tantos mihi finge metus; nee regia Juno 150 VERGTLI AENEIS VII. Immeinor est nostri. Sed te victa situ verique effeta senectus, 440 O mater, curis nequidquani exercet, et arma Regurn inter falsa vatem formidine ludit. Cara tibi divum effigies et templa tueri : Bella viri pacemque gerant, quis bella gerenda." Talibus Allecto dictis exarsit in iras. 445 At juveni oranti subitus tremor occupat artus ; Deriguere oculi : tot Erinys sibilat hydris, Tantaque se facie s aperit. Turn flammea torquens Lumina, cunctantem et quaerentem dicere plura Repulit, et geminos erexit crinibus angues, 450 Verberaque insonuit, rabidoque haec addidit ore : " En, ego victa sitn, quam veri effeta senectus Arma inter regum falsa formidine ludit ! Respice ad haec : adsum dirarum ab sede sororum ; Bella manu letumque gero." 455 Sic effata, facem juveni conjecit, et atro Lumine fumantes fixit sub pectore taedas. Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus Perfundit toto proruptus corpore sudor. Arma amens fremit, arma toro tectisque requirit. 460 Saevit amor ferri, et scelerata insania belli, Ira super : magno veluti quum flamma sonore Yirgea suggeritur costis undantis aeni, Exsultantque aestu latices, furit intus aquai Fumidus atque alte spumis exuberat amnis, 465 Nee jam se capit unda, volat vapor ater ad auras. Ergo iter ad regem polluta pace Latinum Indicit primis juvenum, et jubet arma parari, Tutari Italiam, detrudere finibus hostem : Se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. 410 Haec ubi dicta dedit, divosque in vota vocavit, Certatim sese Rutuli exhortantur in arma : Hunc decus egregium formae movet atque juventae, Hunc atavi reges, hunc Claris dextera factis. Dum Turnus Rutulos animis audacibus iniplet, 4*75 VERGILI AENEIS VII. 151 Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis. Arte nova speculata locum, quo litore pulcher Insidiis cursuque feras agitabat lulus, Hie subitam canibus rabiem Cocytia virgo Objicit, et nolo nares contingit odore, 480 Ut cervum ardentes agerent ; quae prima laborum Causa fuit, belloque animos accendit agrestes. Cervus erat forma praestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quern matris ab ubere raptum Nutribant Tyrrhusque pater, eui regia parent 485 Armenta, et late custodia credita campi. Assuetum imperils soror omni Silvia cura Mollibus intexens ornabat cornua sertis, Pecteba^tque ferum, puroque in fonte lavabat. Ille, manum patiens mensaeque assuetus herili, 490 Errabat silvis, rursusque ad limina nota Ipse domum sera quamvis se nocte ferebat. Hunc procul errantem rabidae venantis Iuli Commovere canes, fluvio quum forte secundo Deflueret, ripaque aestus viridante levaret. 495 Ipse etiam, eximiae laudis succensus amore, Ascanius curvo direxit spicula cornu ; Nee dextrae erranti deus afuit, actaque multo Perque uterum sonitu perque ilia venit arundo. Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit, 500 Successitque gemens stabulis, questuque cruentus Atque imploranti similis tectum omne replebat. Silvia prima soror, palmis percussa lacertos, Auxilium vocat et duros conclamat agrestes. Olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis) 505 Improvisi adsunt, hie torre armatus obusto, Stipitis hie gravidi nodis : quod cuique repertuni Rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrhus, Quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis Scindebat, rapta spirans immane securi. 510 At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi, Ardua tecta petit stabuli, et de culmine summo Pastorale canit signum, cornuque recurvo Tartarean! intendit vocem : qua protinus omne 152 VERGILI AEtfEIS VII. Contremuit nemus et silvae insonuere profundae ; 515 Audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis Sulfurea Nar albus aqua, fontesque Velini, Et trepidae matres pressere ad pectora natos. Turn vero ad vocem celeres, qua buccina signura Dira dedit, raptis concurrunt undique telis 520 Indomiti agricolae ; nee non et Tro'ia pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. Direxere acies. Non jam certamine agresti, Stipitibus duris agitur sudibusve praeustis, Sed ferro ancipiti decernunt, atraque late 525 Horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent Sole lacessita, et lueem sub nubila jactant: Fluctus uti primo coepit quum albescere ponto, Paulatim sese tollit mare et altius undas Erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo. 53C Hie juvenis primam ante aciem stridente sagitta, Natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo, Sternitur ; haesit enim sub gutture vulnus, et udae Vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam. Corpora multa virurn circa, seniorque Galaesus, 535 Dum paci medium se offert, justissimus unus Qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis : Quinque greges illi balantum, quina redibant Armenta, et terram centum vertebat aratris. Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, 54G Promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum Imbuit et primae commisit funera pugnae, Deserit Hesperiam, et, caeli conversa per auras, Junonem victrix afratur voce supefba : " En, perfecta tibi bello discordia tristi! 545 Die in amicitiam coeant et foedera jungant ! Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros, Hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas: Finitimas in bella feram rumoribus urbes, Accendamque animos insani Martis amore. 550 Undique ut auxilio veniant ; spargam arma per agros." Turn contra Juno : V Terrorum et fraudis abunde est. VERGILI AENEIS VII. 153 Stani belli causae ; pugnatur comminus arm is ; Quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma. Talia conjugia et tales celebrent hymenaeos 555 Egregium Yeneris genus et rex ipse Latinus. Te super aetherias errare licentius auras Haud Pater ille velit, summi regnator Olympi : Cede locis ; ego, si qua super fortuna laborum est, Ipsa regain." Tales dederat Saturnia voces. 560 Ilia autem attollit stridentes anguibus alas, Cocytique petit sedem, supera ardua linquens. Est locus Italiae medio, sub montibus altis, Nobilis et fama multis memoratus in oris, Amsancti valles ; densis hunc frondibus atrum 565 Urget utrimque laius nemoris, medioque fragosus Dat sonitum saxis et torto vertice torrens. Hie specus horrendum et saevi spiracula Ditis Monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago Pestiferas aperit fauces: quis condita Erinys, 510 Invisum numen, terras caelumque levabat. Nee minus interea extremam Saturnia bello Imponit regina manum. Ruit omnis in urbem Pastorum ex acie numerus, caesosque reportant Almonem puerum foedatique ora Galaesi, 575 Implorantque deos, obtestanturque Latinum. Turnus adest, medioque in crimine caedis et igni Terrorem ingeminat : 'Teucros in regna vocari, Stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli/ Turn, quorum attonitae Baccho nemora avia matres 580 Insultant thiasis, (neque enini leve nomen Amatae,) Undique collecti coeunt, Martemque fatigant. Ilicet infandum cuncti contra omina bellum, Contra fata deiim, per verso numine poscunt. Certatim regis circumstant tecta Latini. 585 Ille, velut pelagi rupes immota, resistit, Ut pelagi rupes magno veniente fragore, Quae sese, multis circum latrantibus undis, Mole tenet ; scopuli nequidquam et spumea circum Saxa fremunt, laterique illisa refunditur alga. 590 154 VERGILI AENEIS VII. Verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas Consilium, et saevae nutu Junonis eunt res, Multa deos aurasque pater testatus inanes, " Frangimur heu fatis," inquit, " ferimurque procella ! Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, 595 O miseri. Te, Turne, nefas, te triste manebit Supplicium, votisque deos venerabere seris. Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus ; Funere felici spolior." Nee plura locutus Sepsit se tectis, rerumque reliquit habenas. ' 600 Mos erat Hesperio in Latio, quern protinus urbes Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit, quum prima movent in proelia Martern, Sive Getis inferre manu lacrimabile bellum Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos 605 Auroramque sequi Parthosque reposcere signa : Sunt geminae Belli portae (sic nomine dicunt) Religione sacrae et saevi formidine Martis ; Centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri Robora, nee custos absistit limine Janus : 610 Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, Ipse, Quirinali trabea cinctuque Gabino Insignis, reserat stride ntia limina consul ; Ipse vocat pugnas ; sequitur turn cetera pubes, Aereaque assensu conspirant cornua rauco. 615 Hoc et turn Aeneadis indicere bella Latinus More jubebatur, tristesque recludere portas. Abstinuit tactu pater, aversusque refugit Foeda minister] a, et caecis se condidit umbris. Turn regina deum, caelo delapsa, morantes 620 Impulit ipsa manu portas, et cardine verso Belli ferratos rumpit Saturnia postes. Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante ; [Pars pedes ire parat campis, pars arduus altis Pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt. 625 Pars leves clipeos et spicula lucida tergent Arvina pingui, subiguntque in cote secures ;] Signaque ferre juvat, sonitusque audire tubarum. VERGILI AENEIS VII. 155 Quinque adeo magnae positis incudibus urbes Tela novant, Atina potens, Tiburque superbum, 630 Ardea, Crustumerique, et turrigerae Antemnae. Tegmina tuta cavant capitum, flectuntque saligaas Umbonum crates ; alii thoracas aenos Aut leves ocreas lento ducunt argento ; Yomeris hue et falcis honos, hue omnis aratri 635 Cessit amor ; recoquunt patrios fornacibus enses. Classica jamque sonant, it bello tessera signum. Hie galeam tectis trepidus rapit, ille frementes Ad juga cogit equos, clipeumque auroque trilicem Loricam induitur, fidoque accingitur ense. 640 Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, Qui bello exciti reges, quae quernque secutae Complerint campos acies, quibus Itala jam turn Floruerit terra alma viris, quibus arserit armis : Et meministis enim, divae, et memorare potestis ; 645 Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris Contemptor divimi Mezentius, agminaque armat. Filius huic juxta Lausus, quo pulchrior alter Non fuit, excepto Laurentis corpore Turni ; 650 Lausus, equum domitor debellatorque ferarum, Ducit Agyllina nequidquam ex urbe secutos Mille viros, dignus, patriis qui laetior esset Imperiis, et cui pater haud Mezentius esset. Post hos insignem palma per gramina currum 655 Victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro Pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum Centum angues cinctamque gerit serpentibus Hydram: Collis Aventini suVa quern Rhea sacerdos Furtivum partu sub lummis edidit oras, 660 Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor Geryone exstincto Tirynthius attigit arva, Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas. Pila manu saevosque gerunt in bella dolones, 156 VERGILI AENEIS VII. Et tereti pugnant mucrone veruque Sabello. 666 Ipse pedes, tegumen torquens immane leonis, Terribili impexum seta, cum dentibus albis Indutus capiti, sic regia tecta subibat, Horridus, Herculeoque humeros innexus aniictu.. Turn gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, 670 Fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque acerque Coras, Argiva juventus, Et prim am ante aciem densa inter tela feruntur: Ceu duo nubigenae quum vertice montis ab alto Descendunt Centauri, Homolen Othrymque nivaleni 675 Linquentes cursu rapido ; dat euntibus ingens Silva locum, et magno cedunt virgulta fragore. Nee Praenestinae fundator defuit urbis, Vuleano genitum pecora inter agrestia regem Inventumque focis omnis quern credidit aetas, 680 Caeculus. Hunc legio late comitatur agrestis, Quique altum Praeneste viri, quique arva Gabinae Junonis gelidumque Anienem et roscida rivis Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascit, Quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma, 685 Nee clipei currusve sonant : pars maxima glandes Liventis plumbi spargit; pars spicula gestat Bina manu ; fulvosque lupi de pelle galeros Tegmen habent capiti ; vestigia nuda sinistri Instituere pedis ; crudus tegit altera pero. 690 At Messapus, equum domitor, Neptunia proles, • Quern neque fas igni cuiquam nee sternere ferro, Jam pridem resides populos desuetaque bello Agmma in arma vocat subito, ferrumque retract at. Hi Fescenninas acies aequosque Faliscos, 69£ Hi Soractis habent arces Flavlniaque arva, Et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos. Ibant aequati numero, regemque canebant: Ceu quondam nivei liquida inter nubila eyeni, Quum sese e pastu referunt et longa canoros 700 VERGILI AENBIS VII. 157 Dant per colla rnodos ; sonat amnis et Asia longe Pulsa palus. Nee quisquam aeratas acies ex agmine tanto Misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto Urgeri volucruni raucarum ad litora nubem. 705 Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum Agmen agens Clausus, magnique ipse agminis instar, Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis. Una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, 110 Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae ; Qui Momentum urbem, qui Rosea rura Yelini, Qui Tetricae horrentes rupes montemque Severum Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae, Qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715 Nursia, et Hortinae classes populique Latini, Quosque secans infaustum interluit Allia nomen : Quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus, Saevus ubi Orion hibernis conditur undis ; Vel quum sole novo densae torrentur aristae, 720 Aut Hernii canipo, aut Lyciae flaventibus arvis. Scuta sonant, pulsuque pedum conterrita tellus. Hinc Agamemnonius, Trojani nominis hostis, Curru jungit Halaesus equos, Turnoque feroces Mille rapit populos, vertunt felicia Baccho 725 Massica qui rastris, et quos de collibus altis Aurunci misere patres Sidicinaque juxta Aequora, quique Cales linquunt, amnisque vadosi Areola Yulturni, pariterque Saticulus asper Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes illis 730 Tela ; sed haec lento mos est aptare flagello. Laevas caetra tegit ; falcati comminus enses. Nee tu carminibus nostris indictus abibis, Oebale, quern generasse Telon Sebethide nympha Fertur, Teleboiim Capreas quum regna teneret, 735 Jam senior ; patriis sed non et filius arvis 158 VERGILI AENEIS VII. Contentus, late jam turn dicione premebat Sarrastes populos, et quae rigat aequora Sarnus, Quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae, Et quos maliferae despectant moenia Abellae, 140 Teutonico ritu soliti torquere cateias ; Tegmina quis capitum raptus de suberes cortex, Aerataeque micant peltae y micat aereus ensis. Et te montosae misere in proelia Nersae, Ufens, insignem fama et felicibus armis ; 745 Horrida praecipue cui gens, assuetaque multo Yenatu nemorum, duris Aequicula glebis. Armati terram exercent, semperque recentes Convectare juvat praedas et vivere rapto. Quin et Marruvia venit de gente sacerdos, 756 Fronde super galeam et felici comptus oliva, Archippi regis missu, fortissimus TJmbro, Yipereo generi et graviter spirantibus hydris Spargere qui somnos cantuque manuque solebat, Mulcebatque iras et morsus arte levabat. 755 Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum Evaluit, neque eum juvere in vulnera cantus Somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae. Te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda, Te liquidi Severe lacus. 760 Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello, Yirbius, insignem quern mater Aricia ntisit, Eductum Egeriae lucis humentia circum Litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae. Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae 765 Occident patriasque explerit sanguine poenas Turbatis distractus equis, ad sidera rursus Aetheria et superas caeli venisse sub auras, Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae. Turn pater omnipotens, aliquemindignatusabumbris 770 Mortalem infernis ad lumina surgere vitae, VERGILI AENEIS VTT 159 Ipse repertorem medicinae talis et artis Fulinine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. At Trivia Hippolytum secretis alma recondit Sedibus, et nymphae Egeriae nemorique relegat, 775 Solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum Exigeret, versoque ubi nomine Yirbius esset. Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis Cornipedes areentur equi, quod litore currum Et juvenem monstris pavidi effudere marinis. 780 Filius ardentes haud secius aequore campi Exercebat equos, curruque in bella ruebat. Ipse inter primos praestanti corpore Turnus Yertitur arma tenens, et toto vertice supra est : Cui triplici crinita juba galea alta Chimaeram 185 Sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignes ; Tarn magis ilia fremens et tristibus effera flammis, Quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae. At levem clipeum sublatis cornibus Io Auro insignibat, jam setis obsita, jam bos, 790 Argumentum ingens, et custos virginis Argus, Caelataque amnem fundens pater Inachus urna. Insequitur nimbus peditum, clipeataque totis Agmina densentur eampis, Argivaque pubes Auruncaeque manus, Rutuli, veteresque Sicani, 795 Et Sacranae acies, et picti scuta Labici ; Qui saltus, Tiberine, tuos, sacrumque Numici Litus arant, Rutulosque exercent vomere colles, Circaeumque jugum ; quis Jupiter Anxurus arvis Praesidet, et viridi gaudens Feronia luco ; 800 Qua Saturae jacet atra palus, gelidusque per imas Quaerit iter valles atque in mare conditur Ufens. Hos super advenit Yolsca de gente Camilla, Agmen agens equitum et florentes aere catervas, Bellatrix, non ilia colo calathisve Minervae 805 Femineas assueta manus, sed proelia virgo Dura pati cursuque pedum praevertere ventos. Ilia ve\ intactae segetis per summa volaret 160 • VERGILI AENEIS VII. Graraina, nee teneras cursu laesisset aristas; Vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti, 810 Ferret iter, celeres nee tingeret aequore plantas. Illam omnis tectis agrisque effusa juventus Turbaque miratur matrum et prospectat euntem, Attonitis inhians animis, ut regius ostro Velet honos leves humeros, ut fibula crinem SI 5 Auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram Et pastoralem praefixa cuspide myrtum. P VERGILI MARONIS A . E N E I D 8 LIBER OCTAY US. »o»4oc 13 t belli signum Laurenti Turnus ab arce Extulit, et rauco strepuerunt cornua cantu, TJtque acres concussit equos, utque impulit arma, Extemplo turbati animi, simul omne tunmltu Conjurat trepido Latiuni, saevitque juventus 5 Effera. Ductores primi, Messapus et Ufens Contemptorque deimi Mezentius, undique cogunt Auxilia, et latos vastant cultoribus agros. Mittitur et niagni Yenulus Diomedis ad urbem, Qui petat auxilium, et, Latio consistere Teucros, 10 Advectum Aenean classi victosque Penates Inferre, et fatis regem se dicere posci, Edoceat, multasque viro se adjungere gentes Dardanio, et late Latio increbrescere nomen. Quid struat his coeptis, quern, si Fortuna sequatur, 15 Eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi, Quam Turno regi, aut regi apparere Latino. Talia per Latium. Quae Laomedontius heros Cuncta videns magno curarum fluctuat aestu, Atque animum nunc hue celerem, nunc dividit illuc, 20 In partesque rapit varias, perque omnia versat : Sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis Sole repercussum, aut radiantis imagine lunae, Omnia pervolitat late loca, jamque sub auras 11 Vir. ( 161 > 162 VERGILI AENEIS VIII. Erigitur sumruique ferit laquearia tecti. 25 Nox erat, et terras animalia fessa per omnes Alituum pecudumque genus sopor altus habebat, Quum pater in ripa gelidique sub aetheris axe Aeneas, tristi turbatus pectora bello, Procubuit seramque dedit per membra quietem. 30 Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno Populeas inter senior se attollere frondes Visus ; eum tenuis glauco velabat amictu Carbasus, et crines umbrosa tegebat arundo; Turn sic affari et curas his demere dictis : 35 " sate gente deiim, Trojanam ex hostibus urbem Qui revehis nobis, aeternaque Pergama servas, Exspectate solo Laurenti arvisque Latinis, Hie tibi certa domus, certi, ne absiste, Penates ; Neu belli terrere minis : tumor omnis et irae 40 Concessere deum. Jamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum, Litoreis ingens inventa sub ilicibus siis, Triginta capitum fetus enixa, jacebit, Alba, solo recubans, albi circum ubera nati. 45 Hie locus urbis erit, requies ea certa laborum, Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. Haud incerta cano. Nunc qua ratione quod instat Expedias victor, paucis, adverte, docebo. 50 Arcades his oris, genus a Pallante profectum, Qui regem Evandrum comites, qui signa secuti, Delegere locum et posuere in montibus urbem, Pallantis proavi de nomine Pallanteum. Hi bellum assidue ducunt cum gente Latina ; 55 Hos castris adhibe socios, et foedera junge. Ipse ego te ripis et recto flumine ducam, Adversum remis superes subvectus ut amnem. Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris Junoni fer rite preces, iramque minasque 60 Supplicibus supera votis. Mihi victor honorem Persolves. Ego sum, pleno quern flumine cernis VERGILI AENEIS VIII, 163 Stringentem ripas et pinguia culta secantem, Caeruleus Thybris, caelo gratissiinus amnis. Ilic inihi magna donius, celsis caput urbibus exit." 65 Dixit, deinde lacu Fluvius se condidit alto, Ima petens ; nox Aenean somnusque reliquit. Surgit, et, aetherii spectans orientia solis Lumina, rite cavis undam. de flumine palmis Sustinet, ac tales effundit ad aethera voces : 70 " Nymphae, Laureates nymphae, genus amnibus unde est, Tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, Accipite Aenean, et tandem arcete periclis ! Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra Fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis, ?5 Semper honore meo, semper celebrabere donis, Corniger Hesperidum Fluvius regnator aquarum. Adsis o tantum, et propius tua numina firmes ! " Sic memorat, geminasque legit de classe biremes, Remigioque aptat ; socios simul instruit armis. 80 Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum, Candida per silvam cum fetu concolor albo Procubuit viridique in litore conspicitur sus : Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Juno, Mactat, sacra ferens, et cum grege sistit ad aram. 85 Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem Leniit, et tacita refluens ita substitit unda, Mitis ut in morem stagni placidaeque paludis Sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. Ergo iter inceptum celerant rumore secundo ; 90 Labitur uncta vadis abies; mirantur et undae. Miratur nemus insuetum fulgentia longe Scuta virum fluvio, pictasque innare carinas. Olli remigio noctemque diemque fatigant, Et longos superant flexus, variisque teguntur 95 Arboribus, viridesque secant placido aequore silvas. Sol medium caeli conscenderat igneus orbem, Quum muros arcemque procul ac rara domorum cQ4: VERGILI AENEIS VIII. recta vident, quae nunc R-oniana potentia caelo Aequavit, turn res inopes Evandrus habebat. 100 Ocius advertunt proras, urbique propinquant. Forte die sollemnem ijlo rex Areas honorem Amphitryoniadae magno divisque ferebat Ante urbem in lueo. Pallas huic films una, Una omnes juvenum primi pauperque senatus 105 Tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. Ut celsas videre rates, atque inter opacuni Allabi nemus et tacitis incunibere remis, Terrentur visu sabito, cunctique relictis Consurgunt mensis. Audax quos runipere Pallas 110 Sacra vetat, raptoque volat telo obvius ipse, Et procul e tumulo " Juvenes, quae causa subegit Tgnotas tentare vias ? Quo tenditis ? " inquit. 11 Qui genus ? Unde domo ? Pacemne hue fertis, an anna? n Turn pater Aeneas puppi sic fatur ab alta, 115 Paciferaeque manu ramum praetendit olivae : 11 Trojugenas ac tela vides inimica Latinis, Quos illi bello profugos egere superbo. Evandruni petimus. Ferte haec, et dicite, lectos Dardaniae venisse duces, socia arma rogantes." 120 Obstupuit tanto percussus nomine Pallas ; " Egredere o quicumque es," ait, " coramque parentem Alloquere, ac nostris succede penatibus hospes ! " Excepitque manu, dextramque amplexus inhaesit. Progressi subeunt luco, fluviumque relinquunt. 125 Turn regem Aeneas dictis affatur amicis: " Optime Grajugenum, cui me Fortuna precari Et vitta comptos voluit praetendere ramos, Non equidem extimui, Danaum quod ductor et Areas Quodque ab stirpe fores ge minis conjunctus Atridis ; 130 Sed mea me virtus et sancta oracula divum, Cognatique patres, tua terris didita fama, Conjunxere tibi, et fatis egere volentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, VERGILI AENEIS VIII. 165 Electra, ut Graii perhibent, Atlantide cretus, 135 Advehitur Teucros ; Electram maximus Atlas Edidit, aetherios humero qui sustinet orbes. Vobis Mercurius pater est, quern Candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit ; At Maiam, auditis si quidquam credinms, Atlas, 140 Idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit. Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. His fretus, non legatos neque prima per artem Tentamenta tui pepigi ; me, me ipse meumque Objeci caput, et supplex ad limina veni. 145 Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello Insequitur : nos si pellant, nihil afore credunt, Quin omnem Hesperiam penitus sua sub juga mittant, Et mare, quod supra, teneant, quodque alluit infra. Accipe, daque fidem : sunt nobis fortia bello 150 Pectora, sunt animi et rebus spectata juventus." Dixerat Aeneas. Ille os oculosque loquentis Jam dudum et totum lustrabat lumine corpus. Turn sic pauca refert : " Ut te, fortissime Teucrum, Accipio agnoscoque libens ! ut verba parentis 155 Et vocem Anchisae magni vultumque recordor ! Nam memini Hesionae visentem regna sororis Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem, Protinus Arcadiae gelidos invisere fines. Turn mihi prima genas vestibat flore juventas ; 160 Mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsuni Laomedontiaden ; sed cunctis altior ibat Anchises. Mihi mens juvenali ardebat amore Compellare virum, et dextrae conjungere dextram. • Accessi, et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165 Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas Discedens chlamydemque auro dedit intertextam, Frenaque bina, meus quae nunc habet, aurea, Pallas. Ergo et, quam petitis, juncta est mihi foedere dextra, Et, lux quum primum terris se crastina reddet, 110 Auxilio laetos dimittam, opibusque juvabo. Interea sacra haec, quando hue venistis amici, 166 VERGILI AENEIS- VIII. Annua, quae differre nefas, celebrate faventes Nobiscum, et jam nunc sociorum assuescite mensis." Haec ubi dicta, dapes jubet et sublata reponi 175 Pocula, grarnineoque viros locat ipse sedili, Praecipuumque toro et villosi pelle leonis Accipit Aenean, solioque invitat acerno. Turn lecti juvenes certatim araeque saeerdos Viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 180 Dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. Vescitur Aeneas, simul et Trojana juventus, Perpetui tergo bovis et lustralibus extis. Postquam exempta fames et amor compressus edendi, Rex Evandrus ait: " Non haec sollemnia nobis, 185 Has ex more dapes, hanc tanti numinis aram Vana superstitio veterumque ignara deorum Imposuit ; saevis, hospes Trojane, periclis Servati facimus, meritosque novamus honores. Jam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190 Disjectae procul ut moles, desertaque montis Stat domus, et scopuli ingentem traxere ruinam. Hie spelunca fait, vasto submota recessu, Semihominis Caci facies quam dira tenebat, Solis inaccessam radiis ; semperque recenti 195 Caede tepebat humus, foribusque affixa superbis Ora virum tristi pendebant pallida tabo. Huic monstro Yulcanus erat pater : illius atros Ore vomens ignes, magna se mole ferebat. Attulit et nobis aliquando optantibus aetas 200 Auxilium adventumque dei. Nam maximus ultor, Tergemini nece Geryonae spoliisque superbus, Alcides aderat, taurosque hac victor agebat Ingentes ; vallemque boves amnemque tenebant. At furiis Caci mens effera, ne quid inausum 205 Aut intractatum scelerisve dolive fuisset, Quattuor a stabulis praestanti corpore tauros Avertit, totidem forma superante juvencas. Atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis, VERGILI AENEIS VIII. 167 Cauda in speluncam tractos versisque viarum 210 Indiciis raptos, saxo oceultabat opaco. Quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. Interea, quum jam stabulis saturata moveret Ainphitryoniades armenta abitumque pararet, Discessu mugire boves, atque omne querelis 215 Impleri nemus, et colles clamore relinqui. Reddidit una bourn vocem, vastoque sub antro Mugiit, et Caci spem custodita fefellit. Hie vero Alcidae furiis exarserat atro Felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 220 Robur, et aerii cursu petit ardua montis. Turn primum nostri Cacum videre timentem Turbatumque oculis. Fugit ilicet ocior Euro, Speluncamque petit : pedibus timor addidit alas. Ut sese inclusit, ruptisque immane catenis 225 Dejecit saxum, ferro quod et arte paterna Pendebat, fultosque emuniit objice postes, Ecce furens animis aderat Tirynthius, omnemque Accessum lustrans hue ora ferebat et illuc, Dentibus infrendens. Ter totum fervidus ira 230 Lustrat Aventini montem, ter saxea tentat Limina nequidquam, ter fessus valle resedit. Stabat acuta silex, praecisis undique saxis Speluncae dorso insurgens, altissima visu, Dirarum nidis domus opportuna volucrum : 235 Hanc, ut prona jugo laevum incumbebat ad amnem, Dexter in adversum nitens concussit, et imis Avulsam solvit radicibus ; inde repente Impulit ; impulsu quo maximus intonat aether, Dissultant ripae, refluitque exterritus amnis. 240 At specus et Caci detecta apparuit ingens Regia, et umbrosae penitus patuere cavernae ; Non secus, ac si qua penitus vi terra dehiscens Infernas reseret sede3 et regna recludat Pallida, dis in visa, superque immane barathrum 245 Cernatur, trepidentque immisso lumine Manes Ergo insperata deprensum in luce repente, Inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem, 168 VERGILI AENEIS VIII. Desuper Alcides telis premit, omniaque arma Advocat, et ramis vastisque niolaribus instat. 250 Ille autem (neque enim fuga jam super ulla pericli) Paucibus ingentem fumuin, mirabile dictu, Ev^omit, involvitque domum caligine caeca, Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro Fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255 Non tulit Alcides aniniis, seque ipse per ignem Praecipiti jecit saltu, qua plurimus undam Fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. Hie Cacum in tenebris incendia vana vomentem Corripit, in nodum complexus, et angit inhaerens 260 Elisos oculos et siccum sanguine guttur. Panditur extemplo foribus domus atra revulsis, Abstractaeque boves abjurataeque rapinae Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo 265 Terribiles oculos, vultum villosaque setis Pectora semiferi, atque exstinctos faucibus ignes. Ex illo celebratus honos, laetique minores Servavere diem ; primusque Potitius auctor, Et domus Herculei custos Pinaria sacri. 270 Hanc aram luco statuit, quae Maxima semper Dicetur nobis, et erit quae maxima semper. Quare agite, o juvenes, tantarum in munere laudum Cingite fronde comas et pocula porgite dextris, Communemque vocate deum, et datevina volentes." 275 Dixerat : Herculea bicolor quum populus umbra Velavitque comas foliisque innexa pependit, Et sacer implevit dextram scyphus. Ocius omnes In mensam laeti libant, divosque precantur. Devexo interea propior fit Yesper Olympo. 280 Jamque sacerdotes primusque Potitius ibant, Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. Instaurant epulas, et mensae grata secundae Dona ferunt, cumulantque oneratis lancibus ai is. Turn Salii ad cantus incensa altaria circum 285 Populeis adsunt evincti tempora ramis, VERG1LI AENEIS VIII. 169 Hicjuvenum chorus, ille senum ; qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt : ut prima novercae Monstra manu geminosque premens eliserit angues ; Ut bello egregias idem disjecerit urbes, 290 Trojamque Oechaliamque ; ut duros mille labores Rege sub Eurystheo fatis Junonis iniquae Pertulerit. " Tu nubigenas, invicte, bimembres, Hylaeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactas Prodigia, et vastum Nemea sub rupe leonem ; 295 Te Stygii tremuere lacus, te janitor Orci Ossa super recubans antro semiesa cruento. Nee te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus, Arduus arm a tenens ; non te rationis egentem Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 300 Salve, vera Jovis proles, decus addite divis, Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo." Talia carminibus celebrant ; super omnia Caci Speluncam adjiciunt, spirantemque ignibus ipsum. Consonat orane nemus strepitu, collesque resultant. 305 Exin se cuncti divinis rebus ad urbem Perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo, Et comitem Aenean juxta natumque tenebat Ingrediens, varioque viam sermone levabat. Miratur facilesque oculos fert omnia circum 310 Aeneas, capiturque locis, et singula laetus Exquiritque auditque virum monumenta prioruni. Turn rex Evandrus, Romanae conditor arcis : u Haec nemora indigenae Fauni Nymph aeque tenebant, Gensque virum truncis et duro robore nata, 315 Quis neque mos neque cultus erat, nee jungere tauros Aut componere opes norant, aut parcere parto ; Sed rami atqtie asper victu venatus alebat. Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo, Arma Jovis fugiens et regnis exsul ademptis : 320 Is genus indocile ac dispersum montibus altis Composuit, legesque dedit, Latiumque vocari Maluit, his quoniam latuisset tutus An oris. Aurea quae perhibent, illo sub rege fuere 170 VEEGILl AENEIS VIII. Saecula : sic placida populos in pace regebat, 325 Peterior donee paulatim ac decolor aetas Et belli rabies et amor successit habendi. Turn manus Ausonia et gentes venere Sicanae, Saepius et nomen posuit Saturnia tellus ; Turn reges, asperque irnmani corpore Thybris, 330 A quo post Itali fluvium cognomine Thybrim . Diximus ; amisit verum vetus Albula nomen. Me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum His posuere locis, matrisque egere tremenda 335 Carmentis Nymphae monita et deus auctor Apollo." Yix ea dicta ; dehinc progressus, monstrat et aram, Et Carmentalem Romani nomine portam Quammemorant, Nymphae priscum Carmentis honorem, Yatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 340 Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. Hinc lucum ingentem, quern Romulus acer Asylum Retulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal, Parrhasio dictum Panos de more Lycaei ; Nee non et sacri monstrat nemus Argileti, 345 Testaturque locum, et letum docet hospitis Argi. Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit, Aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis. Jam turn religio pavidos terrebat agrestes Dira loci ; jam turn silvam saxumque tremebant. 350 " Hoc nemus, hunc," inquit, u frondoso vertice collem, (Quis deus incertum est) habitat deus ; Arcades ipsum Gredunt se vidisse Jovem, quum saepe nigrantem Aegida concuteret dextra, nimbosque cieret. Haec duo praeterea disjectis oppida muris, 355 Reliquias veterumque vides monumenta virorum : Hanc Janus pater, hanc Saturnus condidit arcem ; Janiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen." Talibus inter se dictis ad tecta subibant Pauperis Evandri, passimque armenta videbant 360 Romanoque Foro et lautis mugire Carinis. Ut ventum ad sedes : " Haec " inquit " limina victor Alcides subiit, haec ilium regia cepit : VERGILI AENEIS VIII. 171 Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque dignum Finge deo, rebusque veni non asper egenis." 365 Dixit, et angusti subter fastigia tecti Ingenteni Aenean duxit, stratisque locavit Effultum foliis et pelle Libystidis ursae. Nox ruit, et fuscis tellurem amplectitur alis. At Yenus haud animo nequidquam exterrita mater, 370 Laurentumque minis et duro mota turnultu, Yulcanurn alloquitur, thalamoque haec conjugis aureo Incipit, et dictis divinum adspirat amorem : " Dum bello Argolici vastabant Pergama reges Debita casurasque inimicis ignibus arces, 375 Non ullum auxilium miseris, non arma rogavi Artis opisque tuae, nee te, carissime conjunx, Ineassumve tuos volui exercere labores ; Quamvis et Priami deberem plurima natis, Et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 380 Nunc Jo vis imperiis Rutulorum constitit oris. Ergo eadem supplex venio, et sanctum mini numen Arma rogo, genetrix nato. Te filia Nerei, Te pbtuit lacrimis Tithonia flectere conjunx. Aspice, qui coeant populi, quae moenia clausis 385 Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum." Dixerat, et niveis hinc atque hinc diva lacertis Cunctantem amplexu molli fovet. Ille repente Accepit solitam flammam, notusque medullas Intravit calor, et labefacta per ossa cucurrit; 390 Non secus atque olim, tonitru quum rupta corusco Ignea rima micans percurrit lumine nimbos. Sensit laeta dolis et formae conscia conjunx. Turn pater aeterno fatur devinctus amore : " Quid causas petis ex alto ? fiducia cessit 395 Quo tibi, diva, mei ? Similis si cura fuisset, Turn quoque fas nobis Teucros armare fuisset ; Nee pater omnipotens Trojam nee fata vetabant Stare, decemque alios Priamum superesse per annos. Et nunc, si bell are paras atque haec tibi mens est, 400 Quidquid in arte mea possum promittere cu^ae, 172 VEEGILI AENEIS VIII. Quod fieri ferro liquidove potest electro, Quantum ignes animaeque valent, absiste precando Viribus indubitare tuis." Ea verba locutus Optatos dedit amplexus, placidumque petivit 405 Conjugis infusus gremio per membra soporem. Inde ubi prima quies medio jam Noctis abactae Curriculo expulerat somnum, quum femina primum, Cui tolerare colo vitam tenuique Minerva Impositum, cinerem et sopitos suscitat ignes, 410 Noctem addens operi, famulasque ad lumina longo Exercet penso, castum ut servare cubile Conjugis et possit parvos educere natos : Haud secus Ignipotens nee tempore segnior illo Mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415 Insula Sicanium juxta latus Aeoliamque Erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis, Quam subter specus et Cyclopum exesa caminis Antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus Auditi referunt gemitum, striduntque cavernis 420 Stricturae Chalybum, et fornacibus ignis anhelat ; Yulcani domus, et Yulcania nomine tellus. Hoc tunc Ignipotens caelo descendit ab alto. Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro, Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon. 425 His informatum manibus jam parte polita Fulmen erat ; toto genitor quae plurima caelo Dejicit in terras ; pars imperfecta manebat : Tres imbris torti radios, tres nubis aquosae Addiderant, rutili tres ignis et alitis Austri ; 430 Fulgores nunc terrificos sonitumque metumque Miscebant operi, flammisque sequacibus iras. Parte alia Marti currumque rotasque volucres Instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes ; Aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435 Certatim squamis serpentum auroque polibant, Connexosque angues, ipsamque in pectore divae Gorgona, desecto vertentem lumina collo. " Tollite cuncta," inquit, " coeptosque auferte labores, VERGILI AENEIS VIII. 173 Aetnaei Cyclopes, et hue advertite mentem. 440 Arma acri facienda viro. Nunc viribus usus, Nunc nianibus rapidis, omni nunc arte magistra. Praecipitate moras ! " Nee plura effatus ; at illi Ocius incubuere omnes, pariterque laborem Sortiti. Fluit aes rivis aurique nietallurn, 445 Yulnificusque chalybs vasta fornace liquescit. Ingentem clipeum informant, unum omnia contra Tela Latinorum, septenosque orbibus orbes Impediunt. Alii ventosis follibus auras Accipiunt redduntque ; alii stridentia tinguunt 450 Aera lacu ; gemit impositis incudibus antrum. Illi inter sese multa vi brachia tollunt In numerum, versantque tenaci forcipe massam. Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455 Et matutini volucrum sub culmine cantus. Consurgit senior, tunicaque inducitur artus, Et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis ; Turn lateri atque humeris Tegeaeum subligat ensem, Demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 460 Nee non et gemini custodes limine ab alto Praecedunt gressumque canes comitantur herilem. Hospitis Aeneae sedem et secreta petebat, Sermonum memor et promissi muneris, heros. . Nee minus Aeneas se matutinus agebat. 465 Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. Congressi jungunt dextras, mediisque residunt Aedibus, et licito tandem sermone fruuntur. Rex prior haec : u Maxime Teucrorum duct or, quo sospite numquam 470 Res equidem Trojae victas aut regna fatebor, Nobis ad belli auxilium pro nomine tanto Exiguae vires: hinc Tusco claudimur amni, Hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis. Sed tibi ego ingentes populos opulentaque regnis 475 Jungere castra paro, quam fors inopina salutcm Ostentat. Eatis hue te poscentibus affers. 174 VERGILI AENEIS VIII. Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto Urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam Gens, bello praeclara, jugis insedit Etruscis. 480 Hanc multos florentem annos rex deinde superbo Imperio et saevis tenuit Mezentius armis. Quid meniorem infandas caedes, quid facta tyranni Efifera ? Di capiti ipsius generique reservent ! Mortua quin etiam jungebat corpora vivis, 485 Componens manibusque manus atque oribus ora, Tormenti genus, et sanie taboque fluentes Complexu in misero longa sic morte necabat. At fessi tandem cives infanda furentem Armati circumsistunt ipsumque domumque, 490 Obtruncant soeios, ignem ad fastigia jactant. Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros Confugere, et Turni defendier hospitis armis. Ergo omnis furiis surrexit Etruria justis ; Regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495 His ego te, Aenea, ductorem milibus addam. Toto namque fremunt condensae litore puppes, Signaque ferre jubent ; retinet longaevus haruspex, Fata canens : * Maeoniae delecta juventus, Flos veterum virtusque virfim, quos Justus in hostem 500 Fert dolor et merita accendit Mezentius ira, Nulli fas Italo. tantam subjungere gentem ; Externos optate duces.' Turn Etrusca resedit Hoc acies campo, monitis exterrita divuni. Ipse oratores ad me regnique coronam 505 Cum sceptro misit, mandatque insignia Tarchon, Succedam castris, Tyrrhenaque regna capessam. Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus Invidet imperium, seraeque ad fortia vires. Griiatum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510 Hinc partem patriae traheret. Tu, cujus et annis Et generi fata indulgent, quern numina poscunt, Ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. Hunc tibi praetorea, spes et solatia nostri, Fallanta adjungam ; sub te tolerare magistro 515 Mililiam et grave Martis opus, tua cernere facta VERGILI AENEIS VIII. 175 Assuescat, primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis Lecta, dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas." Vix ea fatus erat : defixique ora tenebant 520 Aeneas Anchisiades et fidus Achates ; Multaque dura suo tristi cum corde putabant, Ni signum caelo Cytherea dedisset aperto. Namque improviso vibratus ab aethere fulgor Cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente, 525 Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. Suspiciunt ; iterum atque iterum fragor increpat ingens. Arma inter nubem caeli in regione serena Per sudum rutilare vident et pulsa tonare. Obstupuere animis alii ; sed Troius heros 530 Agnovit sonitum et divae promissa parentis. Turn memorat : " Ne vero, hospes, ne quaere profecto, Quern casum portenta ferant : ego poscor Olyrnpo. Hoc signum cecinit missuram diva creatrix, Si bellum ingrueret, Yulcaniaque arma per auras 535 Laturam auxilio. Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant ! Quas poenas mihi, Turne, dabis ! quam multa sub undas Scuta virum galeasque et fortia corpora volves, Thybri pater! Poscant acies et foedera rumpant!" 540 Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto, Et primum Herculeis sopitas ignibus aras Suscitat, hesternumque Larem parvosque Penates Laetus adit ; mactant lectas de more bidentes Evandrus pariter, pariter Trojana juventus. 545 Post hinc ad naves graditur, sociosque revisit. Quorum de numero, qui sese in bella sequantur, Praestantes virtute legit ; pars cetera prona Fertur aqua, segnisque secundo defluit amni, Nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550 Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva; Ducunt exsortem Aeneae, quern fulva leonis Pellis obit totum, pracfulgens unguibus aureis. 176 VERGILI AENEIS VIII. Fama volat parvani subito vulgata per urbem, Ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis. 555 Vota metu duplicant matres, propiusque periclo It timor, et major Martis jam apparet imago. Turn pater Evandrus, dextram complexus euntis, Haeret, inexpletus lacrimans, ac talia fatur : 11 mihi praeteritos referat si Jupiter annos, 560 Qualis eram, quum primam aciem Praeneste sub ipsa Stravi scutorumque incendi victor acervos, Et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi, Nascenti cui tres animas Feronia mater (Horrendum dictu!) dederat, terna. arma movenda; 565 Ter Leto sternendus erat ; cui turn tamen omnes Abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis : Non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, Nate, tuo, neque finitimus Mezentius umquam Huic capiti insultans, tot ferro saeva dedisset 570 Funera, tarn multis viduasset civibus urbem. At vos, o superi, et divum tu maxime rector Jupiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis, Et patrias audite preces : Si numina vestra Incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 515 Si visurus eum vivo et venturus in unum : Yitam oro ; patior quemvis durare laborem. Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris : Nunc, o nunc liceat crudelem abmmpere vitam, Dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 580 Dam te, care puer, mea sera et sola voluptas, Complexu teneo ; gravior neu nuntius aures Vulneret." Haec genitor digressu dicta supremo Fundebat ; famuli collapsum in tecta ferebant. Jamque adeo exierat portis equitatus apertis, 585 Aeneas inter primos et fidus Achates, Inde alii Trojae proceres ; ipse agmine Pallas In medio, chlamyde et pictis conspectus in armis : Qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, Quern Venus ante alios astrorum diligit ignes, 590 Extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit. VERGILI AENEIS VIII. 177 Stant pavidae in muris matres, oculisque sequuntur Pulveream nubem et fulgentes aere catervas. Olli per dumos, qua proxima meta viarum, Armati tendunt ; it clamor, et agmine facto 595 Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula carnpum. Est ingens gelidurn lucus prope Caeritis anineni, Religione patrum late sacer ; undique colles Inclusere cavi et nigra nenius abiete cingunt. Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 600 Arvoruni pecorisque deo, lucumque diernque, Qui prirni fines aliquando habuere Latinos : .Haud procul hine Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant Castra locis, celsoque omnis de colle videri Jam poterat legio, et latis tendebat in arvis. 605 Hue pater Aeneas et bello lecta juventus Succedunt, fessique et equos et corpora curant. At Yenus aetherios inter dea Candida nimbos Dona ferens aderat ; natumque in valle reducta Ut procul et gelido secretum flumine vidit, 610 Talibus affata est dictis, seque obtulit ultro : " En perfecta mei promissa conjugis arte Munera, ne mox aut Laurentes, nate, superbos, Aut acrem dubites in proelia poscere Turnurn." Dixit et amplexus nati Cytherea petivit ; 615 Arma sub adversa posuit radiantia quercu. Hie, deae donis et tanto laetus honore, Expleri nequit atque oculos per singula volvit, Miraturque interque manus et brachia versat Terribilem cristis galeam flammasque minantem, 620 Fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem, Sanguineam, ingentem, qualis quum caerula nubes Solis inardescit radiis longeque refulget ; Turn leves ocreas electro auroque recocto, Hastamque, et clipei non enarrabile textum. 625 Illic res Italas Romanorurnque triumphos, Haud vatum ignarus venturique inscius aevi, Fecerat Ignipotens ; illic genus omne futurae Stirpis ab Ascanio, pugnataque in ordine bella. 12 Vir. 178 VERGILI AEJSTEIS VIII. Pecerat et viridi fetarn Mavortis in antro 630 Procubuisse lupain ; geminos huic ubera circum Ludere pendentes pueros, et lambere matrem Impavidos ; illam tereti cervice reflexa Malcere alternos, et corpora fingere lingua. Nee procul hinc Romara et raptas sine more Sabinas 635 Consessu caveae, magnis Circensibus actis, Addiderat, subitoque novum consurgere bellum Romulidis Tatioque seni Curibusque severis. Post idem, inter se posito certamine, reges Armati Jovis ante aram paterasque tenentes 640 Stabant et caesa jungebant foedera porca. Haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae Distulerant, (at tu dictis, Albane, maneres!), Raptabatque viri mendacis viscera Tullus Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645 Nee non Tarquinium ejectum Porsenna jubebat Accipere, ingentique urbem obsidione premebat ; Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. Ilium indignanti similem similemque minanti Aspiceres, pontem auderet quia vellere Codes, 650 Et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis. In summo custos Tarpeiae Manlius arcis Stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens horrebat regia culmo. Atque hie auratis volitans argenteus anser 655 Porticibus Gallos in limine adesse canebat; Galli per dumos aderant, arcemque tenebant, Defensi tenebris et dono noctis opacae : Aurea caesaries ollis atque aurea vestis ; Virgatis lucent sagulis ; turn lactea colla 660 Auro innectuntur ; duo quisque Alpina coruscant Gaesa manu, scutis protecti corpora longis. Hie exsultantes Salios nudosque Lupercos, Lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo Extuderat ; castae ducebant sacra per urbem 665 Pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, Et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci VERGILI AENEIS VIII. 179 Pendentem scopulo Furiarumque ora trementem ; Secretosque pios ; his dantem jura Catonem. 6 TO Haec inter tumidi late maris ibat imago, Aurea, sed fiuctu spumabant caerula cano ; Et circum argento clari delphines in orbem Aequora verrebant eaudis, aestumque secabant. In medio classes aeratas, Actia bella, 675 Cernere erat ; totumque instruct© Marte videres Fervere Loucaten, auroque effulgere flactus. Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar Cum Patribus Populoque, Penatibus et magnis Dis, Stans celsa in puppi ; geminas cui tempora flammas 680 Laeta vorount, patriumque aperitur vertice sidus ; Parte alia ventis et dis Agrippa secundis Arduus agmen agens ; cui, belli insigne superbum, Tempora naval i fulgent rostrata corona. Hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685 Victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum viresque Orientis et ultima secum Bactra vehit ; sequiturque (nefas !) Aegyptia conjunx. Una omnes ruere, ac totum spumare reductis Convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690 Alta petunt : pelago credas innare revulsas Cycladas, aut montes concurrere montibus altos j Tanta mole viri turritis puppibus instant. Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum Spargitur ; arva nova Neptunia caede rubescunt. 695 Regina in mediis patrio vocat agmina sistro, Necdum etiam geminos a tergo respicit angues. Omnigenumque deiim monstra et latrator Anubis Contra Neptunum et Yenerem contraque Minervam Tela tenent. Saevit medio in certamine Mavors, 700 Caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae ; Et scissa gaudens vadit Discordia palla, Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo Desuper : omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705 Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. Ipsa videbatur ventis regina vocatis 180 VERGILI AENEIS VIII. Vela dare, et laxos jam jamque immittere furies. Illam inter caedes pallentem morte futura Fecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri ; 710 Contra autem magno maerentem corpore Nilum, Pandentemque sinus et tota veste vocantem Caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos. At Caesar, triplici invectus Romana triumpho Moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 115 Maxima tercentum totam delubra per Urbem. Laetitia ludisque viae plausuque fremebant ; Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae ; Ante aras terrain caesi stravere juvenci. Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi, 720 Dona recognoscit populorum, aptatque superbis Postibus ; incedunt vietae longo ordine gentes, Quam variae Unguis, habitu tarn vestis et armis. Hie Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, Hie Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725 Finxerat ; Euphrates ibat jam mollior undis, Extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis, Indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes. Talia per clipeum Yulcani, dona parentis, Miratur, rerumque ignarus imagine gaudet, 730 Attollens humero famamque et fata nepotum. P. VERGILI MARONIS A E " N E I D S LIBER NONUS. ^oXKoo Atque ea diversa penitus dum parte geruntur, Irim de caelo misit Saturnia Jano Audacem ad Turnum. Luco turn forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat. Ad quern sic roseo Thaumantias ore locuta est : 5 " Turne, quod optanti divuin promittere nemo Auderet, volvenda dies, en, attulit ultro. Aeneas, urbe et sociis et classe relicta, Sceptra Palatini sedemque petit Evandri ; Nee satis : extremas Corythi penetravit ad urbes, 10 Lydorumque manuni collectosque arrnat agrestes. Quid dubitas ? Nunc tempus equos, nunc poscere currus. Rumpe moras omnes et turbata arripe castra." Dixit, et in caelum paribus se sustulit alis, Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. 15 Agnovit juvenis, duplicesque ad sidera palmas Sustulit, ac tali fugientem est voce secutus : " Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam Detulit in terras ? unde haec tarn clara repente Tempestas ? Medium video discedere caelum, 20 Palantesque polo Stellas. Sequor omina tanta, Quisquis in arma vocas." Et sic effatus ad undam Processit, summoque hausit de gurgite lymphas, Multa deos orans, oneravitque aethera votis. (181) 182 VERGILI AENEIS IX. Jamque omnis campis exercitus ibat apertis, 25 Div r es equum, dives pictai vestis et auri : Messapus primas acies, postrema coercent Tyrrhidae juvenes ; medio dux agmine Turnus [Yertitur arm a tenens, et toto vertice supra est] : Ceu septem surgens sedatis amnibus altus 30 Per taciturn Ganges, aut pingui numine Nilus Quum refluit campis et jam se condidit alveo. Hie subitam nigro glomerari pulvere nubem Prospiciunt Teucri, ac tenebras insurgere campis. Primus ab adversa conclamat mole Caicus : 35 " Quis globus, o cives, caligine volvitur atra ? Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros : Hostis adest, heia ! " Ingenti clamore per omnes Condunt se Teucri portas, et moenia complent : Namque ita discedens praeceperat optimus armis 40 Aeneas : si qua interea fortuna fuisset, Neu struere auderent aciem, neu credere campo ; Castra modo et tutos servarent aggere muros. Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat, Objiciunt portas tamen, et praecepta facessunt, 45 Armatique cavis exspectant turribus hostem. Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen, Yiginti lectis equitum comitatus et urbi Improvisus adest ; maculis quern Thracius albis Portat equus, cristaque tegit galea aurea rubra. 50 " Ecquis erit, mecum, juvenes, qui primus in hostem...? En!" ait; et jaculum attorquens emittit in auras, Principium pugnae, et campo sese arduus infert. Clamore excipiunt socii, fremituque sequuntur Horrisono ; Teucrum mirantur inertia corda, 55 Non aequo dare se campo, non obvia ferre Arma viros, sed castra fovere. Hue turbidus atque hue Lustrat equo muros, aditumque per avia quaerit. Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili Quum fremit ad caulas, ventos perpessus et inibres, 60 Nocte super media : (tuti sub matribus agni Balatum exercent ; ille asper et improbus ira Saevit in absentes : collecta fatigat edendi VERGILI AENEIS IX. 183 Ex longo rabies, et sicjeae sanguine fauces :) Haud aliter Kutulo inuros et castra tuenti 65 Ignescunt irae ; duris dolor ossibus ardet. Qua tentet ratione aditus, et quae via clausos Excutiat Teucros 'vallo atque effundat in aequuni ? Classem, quae lateri castrorum adjuncta latebat, Aggeribus septarn circum et fluvialibus undis, 70 Invadit, sociosque incendia poscit ovantes, Atque manum pinu flagranti fervidus implet. Turn vero incumbunt : urget praesentia Turni, Atque omnis facibus pubes accingitur atris. Diripuere focos ; piceurn fert fumida lumen 75 Taeda, et commixtam Yulcanus ad astra favillam. Quis deus, o Musae, tarn saeva incendia Teucris Avertit ? tantos ratibus quis depulit ignes ? Dicite ! Prisca fides facto, sed fama perennis. Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida 80 Aeneas classem, et pelagi petere alta parabat, Ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum Yocibus his affata Jovem : "Da, nate, petenti, Quod tua cara parens domito te poscit Olympo. Pinea silva mihi, multos dilecta per annos ; 85 Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant, Nigranti picea trabibusque obscurus acernis : Has ego Dardanio juveni, quum classis egeret, Laeta dedi ; nunc sollicitam timor anxius angit. Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem : 90 Ne cursu quassatae ullo, neu turbine venti Vincantur, prosit nostris in montibus ortas." Filius huic contra, torquet qui sidera mundi : " genetrix, quo fata vocas ? aut quid petis istis ? Mortal ine manu factae immortale carinae 95 Fas habeant? certusque incerta pericula lustret Aeneas ? Cui tanta deo permissa potestas ? Immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt Ausonios olim, quaecumque evaserit undis Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, 100 Mortalem eripiam formam^ magnique jubetio 184 VEKGILI AEME1S IX. Aequoris esse deas, qualis Nereia Doto Et Galatea secant spurn ante m pectore pontum." Dixerat, idque ratuni Stygii per flumina fratris, Per pice torrentes atraque voragine ripas 105 Annuit, et totuni nutu tremefecit Olympurn. Ergo aderat promissa dies, et tempora Parcae Debita complerant, quum Turni injuria Matrem Admonuit ratibus sacris depellere taedas. Hie primum nova lux oculis offulsit, et ingens 110 Visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus, Idaeique chori ; turn vox horrenda per auras Excidit et Troum Rutulorumque agmina complet : " Ne trepidate meas, Teucri, defendere naves, Neve armate manus ; maria ante exurere Turno, 115 Quam sacras dabitur pinus. Yos ite solutae, Ite deae pelagi ; genetrix jubet." Et sua quaeque Continuo puppes abrumpunt vincula ripis, Delphinumque modo demersis aequora rostris Ima petunt ; hinc virgineae (mirabile monstrum !) 120 Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur [Quot prius aeratae steterant ad litora prorae]. Obstupuere animis Rutuli ; conterritus ipse Turbatis Messapus equis ; cunctatur et amnis Rauqa sonans, revocatque peclem Tiberinus ab alto. 125 At non audaci Turno fiducia cessit ; Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro : " Trojanos haec monstra petunt, his Jupiter ipse Auxilium solitum eripuit ; non tela neque ignes Exspectant Rutulos. Ergo maria in via Teucris, 130 Nee spes ulla fugae : rerum pars altera adempta est. Terra autem in nostris manibus: tot milia, gentes Anna ferunt Italae. Nil me fatalia terrent, Si qua Phryges prae se jactant, responsa deorum : Sat fatis Yenerique datum, tetigere quod arva 135 Fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contra Fata niihi, ferro sceleratam exscindere gentem, Conjuge prae~epta ; nee solos tangit Atridas VERGILI AENETS IX. 185 Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis. 'Sed periisse semel satis est:' peccare fuisset 140 Ante satis, penitus modo non genus omne perosos Femineum. Quibus haec medii fiducia valli Fossarumque morae, leti discrimina parva, Dant animos. At non viderunt moenia Trojae Neptuni fabricata manu considere in ignes ? 145 Sed vos, o lecti, ferro quis scindere vallum Apparat, et mecum invadit trepidantia castra ? Non armis mihi Yuleani, non mille carinis Est opus in Teucros. Addant se protinus omnes Etrusci socios. Tenebras et inertia furta 150 [Palladii, caesis summae custodibus arcis,] Ne timeant ; nee equi caeca condemur in alvo : Luce, palam, certum est igni circumdare muros. Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga Esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum. 155 Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus Procurate, viri, et pugnam sperate parari." Interea vigilum excubiis obsidere portas Cura datur Messapo, et moenia cingere flammis. 160 Bis septem Rutuli, muros qui milite servent, Delecti ; ast illos centeni quemque sequuntur Purpurei cristis juvenes auroque corusci. Discurrunt, variantque vices, fusique per herbam Indulgent vino, et vertunt crateras aenos. 165 Collucent ignes ; noctem custodia ducit Insomnem ludo. Haec super e vallo prospectant Troes, et armis Alta tenent ; nee non trepidi formidine portas Explorant, pontesque et propugnacula jungunt, 170 Tela gerunt. Instant Mnestheus acerque Serestus, Quos pater Aeneas, si quando adversa vocarent, Restores juvenum et rerum dedit esse magistros. Omnis per muros legio, sortita periclum, Exciibat exercetque vices, quod cuique tuendum est. 175 186 VERGILI AENEIS IX. Nisus era! portae custos, acerrimus armis. Hyrtacides, comitem Aeneae quern miserat Ida Venatrix, jaculo celerem levibusque sagittis ; Et juxta comes Euryalus, quo pulchrior alter Non fuit Aeneaduni, Trojana neque induit arma, 18C Ora puer prima signans intonsa juventa. His amor unus erat, pariterque in bella ruebant ; Turn quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait : " Dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido ? 185 Aut pugnam aut aliquid jam dudum invadere magnum Mens agitat mihi, nee placida contenta quiete est. Cernis, quae Rutuios habeat fiducia rerum: Lumina rara micant ; somno vinoque soluti Procubuere; silent late loca. Percipe porro, 190 Quid dubitem, et quae nunc animo sententia surgat. Aenean acciri omnes, populusque patresque, Exposcunt, mittique viros, qui certa reportent. Si, tibi quae posco, promittunt (nam mihi facti Fama sat est), tumulo videor reperire sub illo 195 Posse viam ad muros et moenia Pallantea." Obstupuit magno laudum percussus amore Euryalus ; simul his ardentem affatur amicuxn : " Mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis ? Solum te in tanta pericula mittam ? 200 Non ita me genitor, bellis assuetus Opheltes, Argolicum terrorem inter Trojaeque labores Sublatum erudiit, nee tecum talia gessi, Magnanimum Aenean et fata extrema secutus : Est hie, est animus lucis contemptor, et istum 205 Qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem." Nisus ad haec : " Equidem de te nil tale verebar ; Nee fas ; non : ita me referat tibi magnus ovantem Jupiter, aut quicumque oculis haec aspicit aequis. Sed si quis (quae multa vides discrimine tali) 210 Si quis in adversum rapiat casusve deusve, 9 Te superesse velim ; tua vita dignior aetas. Sit, qui me rap turn pugna pretiove redemptum Mandet humo ; solita aut si qua id Fortuna vetabit, VERGILI AEXEIS IX. 187 Absenti ferat inferias decoretque sepulchre 215 Neu matri miserae tanti sim causa doloris, Quae te sola, puer, multis e matribus ausa, Persequitur, magni nee moenia curat Acestae." Hie auteru "Causas nequidquarn nectis inanes, Nee mea jam inutata loco sententia cedit: 220 Acceleremus ! " ait ; vigiles siniul excitat. 1111 Succedunt servantque vices ; statione relicta Ipse comes Niso graditur, regemque requirunt. Cetera per terras omnes animalia somno Laxabant curas et corda oblita laborum ; 225 Ductores Teucrum primi et delecta juventus Consilium summis regni de rebus habebant, Quid facerent, quisve Aeneae jam nuntius esset: Stant longis annixi hastis et scuta tenentes Castrorum et campi medio. Turn Nisus'et una 230 Euryalus confestim alacres admittier orant : Rem magnam, pretiumque morae fore. Primus lulus Accepit trepidos, ac Nisum dicere jussit. Turn sic Hyrtacides : " Audite o mentibus aequis, Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis 235 Quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti Conticuere ; locum insidiis conspeximus ipsi, Qui patet in bivio portae, quae proxima ponto ; Interrupti ignes, aterque ad sidera fumus Erigitur : si fortuna permittitis uti, 240 Quaesitum Aenean et moenia Pallantea, Mox hie cum spoliis, ingenti caede peracta, Affore cernetis. Nee nos via fallit euntes : Vidimus obscuris primam sub vallibus urbem Venatu assiduo et totum cognovimus ainnem." 245 Hie annis gravis atque animi maturus Aletes : " Di patrii, quorum semper sub numine Troja est, Non tamen omnino Teucros delere paratis, Quum tales animos juvenum et tarn certa tulistis 249 Pectora." (Sic memorans, humeros dextrasque tenebat Amborum, et vultum lacrimis atque ora rigabat.) 251 u Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis 188 VERGILI AENEIS IX. Praemia posse rear solvi ? Pulcherrima primum Di moresque dabunt vestri ; turn cetera reddet Actutum pius Aeneas, atque integer aevi 255 Ascanius, meriti tanti non immemor umquam."... " Iramo ego vos, cui sola salus genitore reducto," Excipit Ascanius, "per magnos, Nise, Penates Assaracique Larem et canae penetralia Yestae Obtestor ; quaecumque mihi fortuna fidesque est, 260 In vestris pono gremiis : revocate parentem, Reddite conspectum ; nihil illo triste recepto. Bina dabo argento perfecta atque aspera signis Pocula, devicta genitor quae cepit Arisba, Et tripodas geminos, auri duo magna talenta, 265 Cratera antiquum, quern dat Sidonia Dido. Si vero capere Italiam sceptrisque potiri Contigerit vict # ori, et praedae dicere sortem : Yidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis Aureus : ipsum ilium, clipeum cristasque rubentes 210 Excipiam sorti, jam nunc tua praemia, Nise. Praeterea bis sex genitor lectissima matrum Corpora captivosque dabit, suaque omnibus arma ; Insuper his, campi quod rex habet ipse Latinus. Te vero, mea quern spatiis propioribus aetas 2T5 Insequitur, venerande puer, jam pectore toto Accipio et comitem casus complector in omnes. Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus ; Seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum Yerborumque fides." Contra quern talia fatur 280 Euryalus : " Me nulla dies tarn fortibus ausis Dissimilem arguerit ; tantum : fortuna secunda Aut adversa cadat. Sed te super omnia dona Ununi oro: genetrix Priami de gente vetusta Est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus 285 Mecum excedentem, non moenia regis Acestae : Hanc ego nunc ignaram hujus quodcumque pericli est Inque salutatam linquo : Nox et tua testis Dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis ; At tu, oro ; solare inopem, et succurre relictae. 290 Hanc sine me spem ferre tui : audentior ibo VERGILI AENEIS IX. 189 In casus ornnes," Percussa mente dedere Dardanidae lacrimas ; ante onines pulcher lulus, Atque animum patriae strinxit pietatis imago. Turn sic effatur : 295 " Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis : Namque erit ista mihi genetrix, nomenque Creusae Solum defuerit, nee partum gratia talem Parva manet. Casus factum quicumque sequentur. Per caput hoc juro, per quod pater ante solebat ; 300 Quae tibi poliiceor reduci rebusque secundis, Haec eadem matrique tuae generique manebunt." Sic ait illacrimans ; humero simul exuit ensem Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon Gnosius atque habilem vagina aptarat eburna. 305 Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis Exuvias ; galeam fidus permutat Aletes. Protinus armati incedunt ; quos omnis euntes Primorum maims ad portas, juvenumque senumque, Prosequitur votis. Nee non et pulcher lulus, 310 Ante annos animumque gerens curamque virilem, Multa patri mandata dabat portanda. Sed aurae Omnia discerpunt et nubibus irrita donant. Egressi superant fossas, noctisque per umbram Castra inimica petunt, multis tamen ante futuri 315 Exitio. Passim somno vinoque per herbam Corpora fusa vident, arrectos litore currus, Inter lora rotasque viros, simul arma jacere, Vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus : " Euryale, audendum dextra : nunc ipsa vocat res. 320 Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis A tergo possit, custodi et consule longe ; Haec ego vasta dabo, et lato te limite ducam." Sic memorat, vocemque premit ; simul ense superbum Rhamnetem aggreditur, qui forte tapetibus altis 325 Exstructus toto proflabat pectore somnum, Rex idem et regi Turno gratissimus augur ; Sed non augurio potuit depellere pestem. Tres juxta famulos, temere inter tela jacentes, 190 VERGILI AEXEIS IX. Arinigerumque Remi premit aurigamque, sub ipsis 330 N actus equis, ferroque secat pendentia colla. Turn caput ipsi aufert domino, truncumque relinquit Sanguine singultantem ; atro tepefacta cruore Terra torique madent. Nee non Lamyrumque La- muraque, Et juvenem Serranum, ilia qui plurima nocte 335 Luserat, insignis facie, multoque jacebat Membra deo victus : felix, si protinus ilium Aequasset nocti ludum in lucemque tulisset. Impastus ceu plena leo per ovilia turbans (Suadet enim vesana fames) manditque trahitque 340 Molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento. Nee minor Euryali caedes ; incensus et ipse Perfurit, ac multam in medio sine nomine plebem, Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque, Ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta videntem, 345 Sed magnum metuens se post cratera tegebat; Pectore in adverso totum cui comminus ensem Condidit assurgenti, et multa morte recepit. Purpuream vomit ille animam, et cum sanguine mixta Vina refert moriens. Hie furto fervidus instat ; 350 Jamque ad Messapi socios tendebat ; ibi ignem Deficere extremum et religatos rite videbat Carpere gramen equos : breviter quum tali a Nisus (Sensit enim nimia caede atque cupidine ferri) " Absistamus " ait, " nam lux inimica propinquat. 355 Poenarum exhaustum satis est, via facta per hostes." Multa vimm solido argento perfecta relinquunt Armaque, craterasque-simul, pulchrosque tapetas. Euryalus pbaleras Rhamnetis et aurea bullis Cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim 360 Quae mittit dona hospitio, quum jungeret absens, Caedicus, ille suo moriens dat habere nepoti, Post mortem bello Rutuli pugnaque potiti, Haec rapit, atque humeris nequidquam fortibus aptat ; Turn gal earn Messapi habilem cristisque decoram 365 Induit. Excedunt castris, et tuta capessunt. VERGILI AENEIS IX. 191 Intcrea praeniissi equites ex urbe Latina, Cetera dum legio campis instructa moratur, Ibant et Turno regi responsa ferebant, Tercentum, scutati o nines, Yolscente niagistro : 370 Jam que propinquabant castris muroque subibant, Quuin procul hos laevo flectentes limite cernunt, Et galea Euryalum sublustri noctis in umbra Prodidit immemorem radiisque ad versa refulsit. Haud temere est visum : conclamat ab agmine Yolscens : " State, viri ! Quae causa viae ? quive estisin armis? 376 Quove tenetis iter ? " Nihil illi tendere contra, Sed celerare fugam in silvas et Mere nocti. Objiciunt equites sese ad divortia nota Hinc atque hinc, omnemque abitum custode coronant. 380 Silva fuit, late dumis atque ilice nigra Horrida, quam densi complerant undique sentes; Rara per occultos lucebat semita calles. Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda Impediunt, fallitque timor regione viarum ; 385 Nisus abit ; jamque imprudens evaserat hostes Atque locos, qui post Albae de nomine dicti Albani, turn rex stabula alta Latinus habebat ; Ut stetit, et frustra absentem respexit amicum : " Euryale infelix, qua te regione reliqui? 390 Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens Fallacis silvae ? n Simul et vestigia retro Observata legit, dumisque silentibus errat. Audit equos, audit strepitus et signa sequentum. Nee longum in medio tempus, quum clamor ad aures 395 Pervenit, ac videt Euryalum, quern jam manus omnis Fraude loci et noctis, subito turbante tumultu, Oppressum rapit et conantem plurima frustra. Quid faciat ? qua vi juvenem, quibus audeat armis Eripere ? an sese medios moriturus in hostes 400 Inferat, et pulchram properet per vulnera mortem ? Ocius adducto torquens hastile lacerto, Suspiciens altum, Lunam sic voce precatur : " Tu, dea, tu pracsens nostro succurre labori, Astrorum decus et nemorum Latonia custos ! 405 192 VERGILI AENEIS IX. Si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris Dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi, Suspendive tholo, aut sacra ad fastigia fixi ; Hunc sine me turbare globum, et rege tela per auras I " Dixerat, et toto connixus corpore ferrum 410 Conjicit. Hasta volans noctis diverberat umbras, Et venit aversi in tergum Sulmonis, ibique Frangitur, ac fisso transit praecordia ligno. Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen Frigidus, et longis singultibus ilia pulsat. 415 Diversi circumspiciunt : hoc acrior idem Ecce aliud summa telum librabat ab aure. Dum trepidant, it basta Tago per tempus utrumque, Stridens, trajectoque haesit tepefacta cerebro. Saevit atrox Yoiscens, nee teli conspicit usquam 420 Auctorem, nee quo se ardens immittere possit. " Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas Persolves amborum," inquit ; simul ense recluso Ibat in Euryalum. Turn vero exterritus, aniens, Conclamat Nisus : nee se celare tenebris 425 Amplius, aut tantum potuit perferre dolorem : " Me, me ! adsum qui feci, in me convertite ferrum, O Rutuli I mea fraus omnis ; nihil iste nee ausus, Nee potuit ; caelum hoc et conscia sidera testor ; Tantum infelicem nimium dilexit amicum." 430 Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus Transabiit costas, et Candida pectora rumpit. Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit : Purpureus veluti quum flos, succisus aratro, 435 Languescit moriens, lassove papavera collo Demisere caput, pluvia quum forte gravantur. At Nisus ruit in medios, solumque per omnes Volscentem petit, in solo Yolscente moratur. Quern circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc Proturbant. Instat non secius, ac rotat ensem 441 Fulmineum, donee Rutuli clamantis in ore Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti. Turn super exanimum sese projecit amicum Confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445 YERGILI AENEIS IX. 193 » Forturiati ambo ! si quid mea carmina possunt, Nulla dies umquam memori vos eximet aevo, Dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum Accolet, imperiumque pater Ronianus habebit. Yictores praeda Rutuli spoliisque potiti, 450 Yolscentem exanimum flentes in castra ferebant. Nee minor in castris luctus, Rhamnete reperto Exsangui, et primis una tot caede peremptis, Serranoque Numaque : ingens concursus ad ipsa Corpora seminecesque viros, tepidaque recentem 455 Caede locum et plenos spumanti sanguine rivos. Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem Messapi, et multo phaleras sudore receptas. Et jam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile : 460 Jam sole infuso, jam rebus luce retectis, Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse, Suscitat, aeratasque aeies in proelia cogit Quisque suas, variisque acuunt rumoribus iras. Quin ipsa arrectis (visu miserabile !) in hastis 465 Praefigunt capita et multo clamore sequuntur Euryali et Nisi. Aeneadae duri murorum in parte sinistra Opposuere aciem, (nam dextera cingitur amni ; ) Ingentesque tenent fossas, et turribus altis 4T0 Stant maesti ; simul ora viriim praefixa movebant, Nota nimis miseris atroque nuentia tabo. Interea pavidam volitans pennata per urbem Nuntia Fama ruit, matrisque allabitur aures Euryali. At subitus miserae calor ossa reliquit ; 475 Excussi manibus radii, revolutaque pensa. Evolat infelix, et femineo ululatu, Scissa comam, muros amens atque agmina cursu Prima petit, non ilia virum, non ilia pericli Telorumque memor ; caelum dehinc questibus implet : 480 " Hunc ego te, Euryale, aspicio ? tune ille senectae 13 Vir. 194 VERGILI AENEIS IX. Sera meae requies, potuisti linquere solam, Crudelis ? nee te, sub tanta perieula missuin, Affari extremum miserae data copia matri ? Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis 485 Alitibusque jaces! nee te, tua funera, mater Produxi, pressive oculos, aut vulnera lavi, Veste tegens, tibi quam noctes festina diesque Urgebam et tela curas solabar aniles. Quo sequar ? aut quae nunc artus avulsaque membra 490 Et funus lacerum tellus habet ? Hoc rnihi de te, Nate, refers ? hoc sum terraque marique secuta ? Figite me, si qua est pietas ; in me omnia tela Conjicite, o Rutuli ; me primam absumite ferro ; Aut tu, magne pater diviim, miserere, tuoque 495 Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, Quando aliter nequeo erudelem abrumpere vitam." Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnes It gemitus ; torpent infractae ad proelia vires. Illam incendentem luctus Idaeus et Actor, 500 Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli, Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt. At tuba terribilem sonitum procul aere canoro Increpuit ; sequitur clamor, caelum que remugit. Accelerant acta pariter testudine Yolsci, 505 Et fossas implere parant ac vellere vallum. Quaerunt pars aditum, et scalis ascendere muros, Qua rara est acies, interlucetque corona Non tarn spissa viris. Telorum effundere contra Omne genus Teucri ac duris detrudere contis, 510 Assueti longo muros defendere bello. Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua Possent tectam aciem perrumpere ; quum tamen omnes Ferre juvat subter densa testudine casus. Nee jam sufficiunt : nam, qua globus imminet ingens 515 Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque, Quae stravit Rutulos late, armorumque resolvit Tegmina. Nee curant caeco contendere Marte Amplius audaces Rutuli, sed pellere ^allo VEKGILI AE^EIS IX. 195 Missilibas certant. 520 Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam Pinuni, et fumiferos infert Mezentius igues ; At Messapus, equiim domitor, Neptunia proles, Rescindit vallum et scalas in moenia poscit. Yos, o Calliope; precor, adspirate canenti, 525 Quas ibi turn ferro strages, quae funera Turnus Ediderit, quern quisque viriim demiserit Oreo ; Et mecum ingentes oras evolvite belli : [Et meministis enim, divae, et memorare potestis. ] Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, 530 Opportuna loco ; summis quam viribus omnes Expugnare Itali sumniaque evertere opum vi Certabant, Troes contra defendere saxis Perque cavas densi tela intorquere fenestras. Princeps ardentem conjecit lampada Turnus, 535 Et flammam affixit lateri, quae plurima vento Corripuit tabu! as et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus, frus.traque malorum Velle fugam. Dum se glomerant, retroque residunt In partem, quae peste caret, turn pondere turris 540 Procubuit subito, et caelum tonat omne fragore. Semineces ad terram, immani mole secuta, Confixique suis telis, et pectora duro Transfossi ligno, veniunt. Vix unus Helenor Et Ljcus elapsi: quorum primaevus Helenor, 545 Maeonio regi quern serva Licymnia furtim Sustulerat, vetitisque ad Trojam miserat armis, Ense levis nudo, parmaque inglorius alba. Isque ubi se Turni media inter milia vidit, Hinc acies, atque bine acies adstare Latinas : 550 Ut fera, quae, densa venantum septa corona, Contra tela furit, seseque baud nescia morti Injicit et saltu supra venabula fertur, Haud aliter juvenis medios moriturus in hostes Irruit, et, qua tela videt densissima, tendit. 555 At pedibus longe melior Lycus inter et hostes 196 VERGILI AENEIS IX. Inter et arraa fuga muros tenet, altaque eertat Prendere tecta manu, sociumque attingere dextras. Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus, Increpat bis victor: " Nostrasne evadere, demens, 560 Sperasti te posse manus ? " simul arripit ipsum Pendentem, et magna muri cum parte revellit: Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum Sustulit alta petens pedibus Jo vis armiger uncis, Quaesitum aut matri multis balatibus agnum 565 Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamor Tollitur: invadunt et fossas aggere complent; Ardentes taedas alii ad fastigia jactant. Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis Lucetium, portae subeuntem ignesque ferentem, 570 Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, Hie jaculo bonus, bic longe fallente sagitta ; Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus, Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque, Et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan ; 575 Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Tbemillae Strinxerat ; ille manum projecto tegmine deniens Ad vulnus tulit ; ergo alis allapsa sagitta Et laevo infixa est lateri manus, abditaque intus Spiramenta animae letali vulnere rupit. 580 Stabat in egregiis Arcentis Alius armis, Pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera, Insignis facie, genitor quem miserat Arcens, Eductum Matri s luco Symaetbia circum Flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici : 585 Stridentem fundam positis Mezentius hastis Ipse ter adducta circum caput egit habena, Et media adversi liquefacto tempora plumbo Diffidit, ac multa porrectum extendit arena. Turn primum bello celerem intendisse sagittam 590 Dicitur, ante feras solitus terrere fugaces, Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum, Cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem Ge^rmanam nuper tbalamo sociatus habebat. VERGILI AENEIS IX. 197 Ts primarn ante aciem digna atque indigna relatu 595 Yociferans, tumidusque novo praecordia regno Ibat et ingentem sese clamore ferebat : 11 Non pudet obsidione iterum valloque teneri, Bis capti Phryges, et morti praetendere muros ? En, qui nostra sibi bello connubia poscunt ! 600 Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit? Non hie Atridae, nee fandi fictor Ulixes. Durum a stirpe genus natos ad flumina primum Deferimus, saevoque gelu duramus et undis ; Venatu in vigilant pueri, silvasque fatigant; 605 Flectere ludus equos et spieula tendere cornu ; At patiens operum parvoque assueta juventus Aut rastris terram domat, aut quatit oppida bello. Omne aevum ferro teritur, versaque juvenciim Terga fatigamus hasta ; nee tarda senectus 610 Debilitat vires animi mutatque vigorem : Canitiem galea premiums ; semperque recentes Comportare juvat praedas et vivere rapto. Yobis picta croco et fulgenti murice vestis, Desidiae cordi ; juvat indulgere choreis ; 615 Et tunicae manicas, et habent redimicula mitrae. O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta Dindyma, ubi assuetis biforem dat tibia cantum. Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris Idaeae: sinite arma viris ; et cedite ferro!" 620 Talia jactantem dictis ac dira canentem Non tulit Ascanius, nervoque obversus equino Intendit telum, diversaque brachia ducens Constitit, ante Jovem supplex per vota precatus : ^Jupiter omnipotens, audaeibus annue coeptis: 625 Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona, Et statuam ante aras aurata fronte juvencum, Candentem, pariterque caput cum matre ferentem, Jam cornu petat et pedibus qui spargat arenam." Audiit et caeli genitor de parte serena 630 Intonuit laevum ; sonat una fatifer arcus. Effugit horrendum stridens adducta sagitta, 198 VEBGILI AENEIS IX. Perque caput Eemuli venit et cava tempora ferro Trajieit. " I, verbis virtutem illude superbis ! Bis cap ti Phryges haec Rutulisresponsareinittunt: " 635 Hoc tantum Ascanius. Teacri clamore sequuntur, Laetitiaque fremunt, animosque ad sidera tollunt. Aetheria turn forte plaga crinitus Apollo Desuper Ausonias acies urbemque videbat, Nube sedens, atque his victorem affatur Iulum : 640 " Macte nova virtute, puer : sic itur ad astra, Dis genite et geniture deos. Jure omnia bella Gente sub Assaraci fato ventura resident ; Nee te Troja capit." Siinul haec effatus ab alto Aethere se mittit, spirantes dimovet auras, 645 Ascaniumque petit. Forma turn vertitur oris Antiquum in Buten : hie Dardanio Anchisae Armiger ante fuit fidusque ad limina custos, Turn comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo Omnia longaevo similis, vocemque coloremque 65 C Et crines albos et saeva sonoribus arma ; Atque his ardentem dictis affatur Iulum : u Sit satis, Aenide, telis impune Numanum Oppetiisse tuis ; primam hanc tibi magnus Apollo Concedit laudem, et paribus non invidet armis : 655 Cetera parce, puer, bello." Sic orsus Apollo Mortales medio aspectus sermone reliquit, Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. Agnovere deum proceres divinaque tela Dardanidae, pharetramque fuga sensere sonantem. 660 Ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus Succedunt animasque in aperta pericula mittunt. It clamor totis per propugnacula muris ; Intendunt acres arcus, amentaque torquent. 665 Sternitur omne solum telis ; turn scuta cavaeque Dant sonitum flictu galeae : pugna aspera surgit : Quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis Yerberat imber humum ; quam multa grandine nimbi In vada praecipitant, quum Jupiter horridus Austris 6T0 -Torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit. VERGILI AENEIS IX. 199 Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, Quos Jovis eduxit luco silvestris Iaera, Abietibus juvenes patriis et montibus aequos, Portam, quae ducis imperio commissa, recludunt, 675 Freti armis, ultroque invitant moenibus hostem. Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant, Armati ferro et cristis capita alta corusci, Quales aeriae liquentia fluniina circum, Sive Padi ripis, Athesim seu propter amoenum, 680 Consurgunt geminae quercus, intonsaque caelo Attollunt capita et sublirui vertice nutant. Irrurnpunt, aditus Rutuli ut videre patentes, Continuo Quercens et pulcher Aquicolus armis Et praeceps anirni Tmarus et Mavortius Haemon 685 Agminibus totis : at versi terga dedere, Aut ipso portae posuere in limine vitam. Turn magis increscunt animis discordibus irae ; Et jam collecti Troes glomerantur eodem, Et conferre manum et procurrere longius audent. 690 Ductori Turno, diversa in parte furenti Turbantique viros, perfertur nuntius, hostem Fervere caede nova, et portas praebere patentes. Deserit inceptum, atque immani concitus ira Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. 695 Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, Conjecto sternit jaculo ; volat Itala cornus Aera per tenerum, stomach oque infixa sub altum Pectus abit ; reddit specus atri vulneris undam TOO Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. Turn Meropem atque Erymanta manu, turn sternit Aphidnum ; Turn Bitian ardentem oculis animisque frementem, Non jaculo, (neque enim jaculo vitam ille dedisset,) Sed magnum stridens contorta phalarica venit, 705 Fulminis acta modo, quam nee duo taurea terga, Nee duplici squama lorica fidelis et auro Sustinuit : collapsa ruunt immania membra. 200 VERGILI AENEIS IX. Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat iagetis. Talis in Eaboico Baiarum litore quondam 110 Saxea pila eadit, magnis quam molibus ante Constructam ponto jaciunt ; sic ilia ruinam Prona trahit, penitusque vadis illisa reeumbit ; Miscent se maria, et nigrae attolluntur arenae ; Turn sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile 715 Inarime Jovis imperiis imposta Typhoeo. Hie Mars armipotens animum viresque Latinis Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit, Immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae, 720 Bellatorque animo deus incidit. Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit, Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, Portam vi multa converso cardine torquet, Obnixus latis humeris, multosque suorum 725 Moenibus exclusos duro in certamine linquit ; Ast alios secum includit recipitque ruentes, Demens ! qui Rutulum in medio non agmine regem Yiderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi, Immanem veluti pecora inter inertia tigrim. 730 Continuo nova lux oculis effulsit, et arma Horrendum sonuere ; tremunt in vertice cristae Sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit. Agnoscunt faciem invisam atque immania membra Turbati subito Aeneadae. Turn Pandarus ingens 735 Emicat, et mortis fraternae fervidus ira Effatur: "Non haec dotalis regia Amatae, Nee muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas." Olli subridens sedato pectore Turnus : 740 " Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram : Hie etiam inventum Priamo narrabis Achillen." Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo Intorquet summis adnixus viribus hastam : Excepere aurae ; vulnus Saturnia Juno 745 Detorsit veniens, portaeque infigitur hasta. VERGILI AENEIS IX. 201 " At non hoc telum, mea quod vi dextera versat, Effugies ; neque eniin is teli nee vulneris auctor." Sic ait ? el sublatuni alte consurgit in ensem, Et mediam ferro geniina inter tempora frontem 750 Dividit impubesque inunani vulnere malas. Fit sonus ; ingenti concussa est pondere tellus. Collapsos artus atque arm a cruenta cerebro Sternit hurai moriens, atque illi partibus aequis Hue caput atque illuc humero ex utroque pependit. 755 Diffugiunt versi trepida formidine Troes : Et, si continuo victorem ea cura subisset, Rumpere claustra manu sociosque immittere portis, Ultimus ille dies bello gentique fuisset. Sed furor ardentem caedisque insana cupido 760 Egit in adversos. Principio Phalerim et succiso poplite Gygen Excipit ; hinc raptas fugientibus ingerit hastas In tergum ; Juno vires animumque ministrat. Addit Halym coniitem et confixa Phegea parma; 765 Ignaros deinde in muris Martemque cientes Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. Lyncea tendentem contra sociosque vocantem Vibranti gladio connixus ab aggere dexter Occupat; huic uno dejectum communis ictu 770 Cum galea longe jacuit caput. Inde ferarurn Vastatorem Amycum, quo non felicior alter Unguere tela manu ferrumque armare veneno, Et Clytium Aeoliden, et amicum Crethea Musis, Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775 Et citharae cordi, numerosque intendere nervis ; Semper equos atque arma virum pugnasque canebat. Tandem ductores audita caede suorum Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus ; Palantesque vident socios hostemque receptum. 780 Et Mnestheus " Quo deinde fugam, quo tenditis? " inquit " Quos alios muros, quae jam ultra moenia habetis ? Unus homo, et vestris, o cives, undique septus Aggeribus, tantas strages impune per urbem 202 VERGILI AENEIS IX. Ediderit? juvenum primos tot miserit Oreo ? 185 Non infelicis patriae veterumque deorum Et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque? M Talibus accensi firmantur, et agmine denso Consistunt. Turnus paulatim excedere pugna, Et fluvium petere ac partem, quae cingitur unda. 190 Acrins hoc Teucri clamore incumbere magno, Et glomerare manum : ceu saevum turba leonem Qaum telis premit infensis, at territus ille, Asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga Ira dare aut virtus patitur, nee tendere contra, 795 Ille quidem hoc cupiens, potis est per tela virosque. Haud aliter retro dubius vestigia Turnus Irnproperata refert, et mens exaestuat ira. Quin etiam bis turn medios invaserat hostes, Bis confusa fuga per muros agmina vertit ; 800 Sed manus e castris propere coit omnis in unum ; Nee contra vires audet Saturnia Juno Sufficere ; aeriam caelo nam Jupiter Irim Demisit, germanae haud mollia jussa ferentem, Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. 805 Ergo nee clipeo juvenis subsistere tantum, Nee dextra valet : injectis sic undique telis Obruitur. Strepit assiduo cava tempora circum Tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt, Discussaeque jubae capiti, nee sufficit umbo 810 Ictibus ; ingeminant hastis et Troes et ipse Eulmineus Mnestheus. Turn toto corpore sudor Liquitur et piceum (nee respirare potestas) Flumen agit ; fessos quatit aeger anhelitus artus. Turn demum praeceps saltu sese omnibus armis 815 In fluvium dedit. Ille suo cum gurgite flavo Accepit venientem ac mollibus extulit undis, Et laetum sociis abluta caede remisit. P. VERGILI MARONIS A E N E I D S LIBER DECIMUS. Panditur interea domus omnipotent! s Olympi, Conciliurnque vocat divum pater atque hominuni rex Sideream in sedem, terras unde arduus omnes Castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos. Considunt tectis bipatentibus ; incipit ipse : 5 " Caelicolae magni, quianam sententia vobis Versa retro, tantumque animis certatis iniquis ? Abnueram bello Italiam concurrere Teucris. Quae contra vetitum discordia ? quis metus aut hos Aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit ? 10 Adveniet justum pugnae, ne arcessite, tempus, Quum fera Carthago Romanis arcibus olim Exitium magnum atque Alpes immittet apertas : Turn certare odiis, turn res rapuisse licebit ; Nunc sinite, et placitum laeti componite foedus." 15 Jupiter haec paucis ; at non Venus aurea contra Pauca refert : " O pater, o hommum rerumque aeterna potestas ! (Namque aliud quid sit, quod jam implorare queamus ?) Cernis, ut insultent Rutuli, Turnusque feratur 20 Per medios insignis equis tumidusque secundo Marte ruat ? Non clausa tegunt jam moenia Teucros : Quin intra portas atque ipsis proelia miscent (203) 204 VERGILI AENEIS X. Aggeribus murorum, et inundant sanguine fossas. Aeneas ignarus abest. Numquamne levari 25 Obsidione sines ? Muris iterum imminet hostis Nascentis Trojae, nee non exercitus alter, Atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis Tydides. Equidem credo, niea vulnera restant, Et tua progenies mortalia demoror arrna ! 30 Si sine pace tua atque invito numine Troes Italiam petiere, luant peccata, neque illos Juveris auxilio ; sin tot responsa secuti, Quae Superi Manesque dabant : cur nunc tua quisquam Yertere jussa potest, aut cur nova condere fata ? 35 Quid repetam exustas Erycino in litore classes ? Quid tempestatum regem ventosque furentes Aeolia excitos ? aut actam nubibus Irim ? Nunc etiam Manes (haec intentata manebat Sors rerum) mo vet, et superi s immissa repente 40 Allecto medias Italiim bacchata per urbes. Nil super imperio moveor ; speravimus ista, Duni fortuna fuit ; vincant, quos vincere mavis. Si nulla est regio, Teucris quam det tua conjunx Dura, per eversae, genitor, fumantia Trojae 45 Excidia obtestor, liceat dimittere ab armis Incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem. Aeneas sane ignotis jactetur in undis, Et, quamcumque viam dederit Fortuna, sequatur ; Hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae. 50 Est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera, Idaliaeque domus: positis inglorius armis Exigat hie aevum. Magna dicione jubeto Carthago premat Ausoniam ; nihil urbibus inde Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli 55 Juvit et Argolicos medium fugisse per ignes, Totque maris vastaeque exhausta pericula terrae, Dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt ? Non satius, cineres patriae insedisse supremos Atque solum, quo Troja fuit ? Xanthum et Simoenta 60 Redde, oro, miseris, iterumque revolvere casus Da, pater, Iliacos Teucris." Turn regia Juno, VERGILI AENEIS X. 205 Acta furore gravi : " Quid me alta silentia eogis Runipere, et obductuni verbis vulgare dolorem? Aenean hominum quisquam divumque subegit 65 Bella sequi, aut hostem regi se inferre Latino ? Italiam petiit fatis auctoribus ; esto ; Cassandrae impulsus furiis : num linquere castra Hortati sumus, aut vitam committere ventis ? Num puero summam belli, num credere muros? 70 Tyrrhenamque fidem aut gentes agitare quietas ? Quis deus in fraudern, quae dura potentia nostra Egit ? ubi hie Juno demissave nubibus Iris ? Indignum est, Italos Trojam circumdare flammis Nascentem, et patria Turnum consistere terra, 15 Cui Pilumnus avus, cui diva Yenilia mater : Quid, face Trojanos atra vim ferre Latinis, Arva aliena jugo premere atque avertere praedas ? Quid, soceros legere et gremiis abducere pactas ; Pacem orare manu, praefigere puppibus arma ? 80 Tu potes Aenean manibus subducere Graium, Proque viro nebulam et ventos obtendere inanes, Et potes in totidem classem convertere nymph as ; Nos aliquid Rutulos contra juvisse, nefandum est ? * Aeneas ignarus abest : ' ignarus et absit : 85 Est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera: Quid gravidam bellis urbem et cord a aspera tentas ? Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo Conamur? nos ? an miseros qui Troas Achivis Objecit? Quae causa fuit, consurgere in arma 90 Europamque Asiamque et foedera solvere furto ? Me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter, At ego tela dedi, fovive Cupidine bella ? Turn decuit metuisse tuis ; nunc sera querelis Haud justis assurgis, et irrita jurgia jactas." 95 Talibus orabat Juno, cunctique fremebant Caelicolae assensu vario : ceu flamina prima ■ Quum deprensa fremunt silvis, et caeca volutant Murmura, venturos nautis prodentia ventos. Turn pater omnipotens, rerum cui prima potestas, 100 206 VERGILI AENEIS X. Infit : (eo dicente deiini domus alta silescit, Et tremefacta solo tellus, silet arduus aether, Tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus :) " Accipite ergo animis atque haec niea figite dicta. Quandoquideni Ausonios conjungi foedera Teucris 105 Haud licitum, nee vestra capit discordia finem : Quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat speru, Tros Rutulusve fuat, nullo discrimine habebo, Seu fatis Italum castra obsidione tenentur, Sive errore malo Trojae monitisque sinistris. 110 Nee Rutulos solvo. Sua cuique exorsa laborem Fortunamque ferent. Rex Jupiter omnibus idem. Fata viam invenient." Stygii per flumina fratris, Per pice torrentes atraque voragine ripas Adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum. 115 Hie finis fandi. Solio tum Jupiter aureo Surgit, caelicolae medium quern ad limina ducunt. Interea Rutuli portis circum omnibus instant Sternere caede viros, et moenia cingere flammis. At legio Aeneadum vallis obsessa tenetur, 120 Nee spes ulla fugae ; miseri stant turribus altis Nequidquam, et rara muros cinxere corona : Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymoetes. Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris Prima acies ; hos germani Sarpedonis ambo 125 Et Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta. Fert ingens toto connixus corpore saxum, Haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon, Nee Clytio genitore minor, nee fratre Menestheo. Hi jaculis, illi certant defendere saxis, 130 Molirique ignem, nervoque aptare sagittas. Ipse inter medios, Veneris justissima cura, Dardanius caput, ecce, puer detectus honestum, Qualis gemma, micat, fulvum quae dividit aurum, Aut collo decus aut capiti ; vel quale per artem 135 Inclusum buxo, aut Oricia terebintho, Lucet ebur ; fusos cervix cui lactea crines Accipit et molli subnectit circulus auro. YERGILI AENEIS X. 207 Te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes V^ulnera dirigere, et calamos armare veneno, 140 Maeonia generose domo, ubi pinguia culta Exercentque viri, Pactolusque irrigat auro. Adfuit et Mnestheus, quern pulsi pristina Turni Aggere moerorum sublimem gloria tollit, Et Capys : hinc nomen Campanae ducitur urbi. 145 Illi inter sese duri certamina belli Contulerant ; media Aeneas freta nocte secabat. Namque, ut ab Evandro castris ingressus Etruscis, Regem adit, et regi niemorat nomenque genusque, Quidve petat, quidve ipse ferat ; Mezentius arma 150 Quae sibi conciliet, violentaque pectora Turni Edocet ; humanis quae sit fiducia rebus, Admonet, immiscetque preces. Haud fit mora : Tarchon ' Jungit opes, foedusque ferit ; turn libera fati Classem conscendit jussis gens Lydia diviim, 155 Externo commissa duci. Aene'ia puppis Prima tenet, rostro Phrygios subjuncta leones ; Imminet Ida super, profugis gratissima Teucris. Hie magnus sedet Aeneas, secumque volutat Eventus belli varios ; Pallasque sinistro 160 Affixus lateri jam quaerit sidera, opacae Noctis iter, jam quae passus terraque marique. Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, Quae manus interea Tuscis comitetur ab oris Aenean, armetque rates, pelagoque vehatur. 165 Massicus aerata princeps seeat aequora Tigri ; Sub quo mille manus juvenum, qui moenia Clusi, Quique urbem liquere Cosas ; quis tela sagittae Gorytique leves humeris et letifer arcus. Una torvus Abas ; huic totum insignibus armis 170 Agmen et aurato fulgebat Apolline puppis. Sexcentos illi dederat Populonia mater Expertos belli juvenes ; ast Ilva trecentos Insula, inexhaustis Chalybum generosa metallis. 208 VERGILI AENEIS X. Tertius, ille hominum diviimque interpres Asilas, 175 Cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent Et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes, . Mille rapit densos acie atque horrentibus hastis. Hos parere jubent Alpheae ab origine Pisae, TJrbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astur, ISO Astur equo fidens et versicoloribus armis. Tercentum adjiciunt (mens omnibus una sequendi) Qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis, Et Pyrgi veteres ; intempestaeque Graviscae. Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, 185 Transierim, Cinyra, et paucis comitate Cupavo, Cujus olorinae surgunt de vertice pennae, Crimen amor vestrum, formaeque insigne paternae. Namque ferunt, luctu Cycnuni Phaethontis aniati, Populeas inter frondes umbramque sororum 190 Dum canit et maestum Musa solatur amorem, Canentem molli pluma duxisse senectam, Linquentem terras et sidera voce sequentem. Filius, aequales comitatus classe catervas, Ingentem remis Centaurum promovet: ille 195 Instat aquae, saxumque undis immane minatur Arduus, et longa sulcat maria alta carina. Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris, Fatidicae Mantus et Tusci filius amnis, Qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, 200 Mantua, dives avis ; sed non genus omnibus unum : Gens illi triplex, populi sub gente quaterni ; Ipsa caput populis ; Tusco de sanguine vires. Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat, Quos patre Benaco velatus arundine glauca 205 Mincius infesta ducebat in aequora pinu. It gravis Aulestes, centenaque arbore fluctum Yerberat assurgens : spumant vada marmore verso. Hunc vehit immanis Triton et caerula concha Exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti 210 Frons hominem praefert, in pristim desinit alvus ; Spumea semifero sub pectore murmurat unda. VERGILI AENEIS X. 209 Tot lecti proceres ter denis navibus ibant Subsidio Trojae, et campos salis aere secabant. Jamque dies caelo concesserat, almaque curru 215 Noctivago Phoebe medium pulsabat Olympuni : Aeneas (neque enim membris dat cura quietem) Ipse sedens clavumque regit velisque ministrat. Atque illi medio in spatio chorus, ecee, suarum Occurrit comitum : Nymphae, quas alma Cybebe 220 Numen habere maris Nymphasque e navibus esse Jusserat, innabant pariter fluctusque secabant, Quot prius aeratae steterant ad litora prorae. Agnoscunt longe regem, lustrantque choreis. Quarum quae fandi doctissima, Cymodocea, 225 Pone sequens dextra puppim tenet, ipsaque dorso Eminet, ac laeva tacitis subremigat undis ; Turn sic ignarum alloquitur: "Vigilasne, deiim gens, Aenea ? Yigila, et velis immitte rudentes. Nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus, 230 Nunc pelagi Nymphae, classis tua. Perfidus ut nos Praecipites. ferro Rutulus flammaque premebat, Rupimus invitae tua vincula, teque per aequor Quaerimus. Hanc genetrix faciem miserata refecit, Et dedit esse deas, aevumque agitare sub undis. 235 At puer Ascanius muro fossisque tenetur Tela inter media atque ardentes Marte Latinos. Jam loca jussa tenet forti permixtus Etrusco Areas eques ; medias illis opponere turmas, Ne castris jungant, certa est sententia Turno. 240 Surge age, et Aurora socios veniente vocari Primus in arma jube, et clipeum cape, quern dedit ipse Invictum Ignipotens, atque oras ambiit auro. Crastina lux, mea si non irrita dicta putaris, Ingentes Rutulae spectabit caedis acervos." 245 Dixerat, et dextra discedens impulit altam, Haud ignara modi, puppim. Fugit ilia per undas Ocior et jaculo et ventos aequante sagitta. Inde aliae celerant cursus. Stupet inscius ipse Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit. 250 14 Vir. 210 VERGILI AENEIS X. Turn breviter supera aspectans convexa precatur : " Alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi Turrigeraeque urbes bijugique ad frena leones, Tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques Auguriurn, Phrygibusque adsispede, diva, secundo." 255 Tantum effatus, et interea revoluta ruebat Matura jam luce dies noctenique fugarat. Principio sociis edicit, signa sequantur, Atque animos aptent arniis, pugnaeque parent se. Jamque in conspectu Teucros habet et sua castra, 260 Stans celsa in puppi : clipeum quum deinde sinistra Extulit ardentem. Clamorem ad sidera tollunt Dardanidae e muris : spes addita suscitat iras ; Tela manu jaciunt : quales sub nubibus atris Strymoniae dant signa grues, atque aethera tranant 265 Cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo. At Rutulo regi ducibusque ea mira videri Ausoniis, donee versas ad litora puppes Respiciunt, totumque allabi classibus aequor. Ardet apex capiti, cristisque a vertice flamma 270 Funditur, et vastos umbo vomit aereus ignes : Non secus ac liquida si quando nocte cometae Sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor, Ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris, Nascitur et laevo contristat lumine coelum. 275 Haud tamen audaci Turno fiducia cessit Litora praecipere, et venientes pellere terra. [Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro :] ■ " Quod votis optastis, adest, perfringere dextra: In manibus Mars ipse viris. Nunc conjugis esto 280 Quisque suae tectique memor ; nanc magna referto Facta, patrum laudes. Ultro occurramus ad undam, Dum trepidi, egressisque labant vestigia prima. Audentes Fortuna juvat." Haec ait, et secum versat, quos ducere contra, 285 Vel quibus obsessos possit concredere muros. Interea Aeneas socios de puppibus altis VERGILI AENEIS X. 211 Pjntibus exponit. Multi servare recursus Languentis pelagi, et brevibus se credere saltu; Per remos alii. Speculatus litora Tarchon, 290 Qua vada non spirant nee fracta remurmurat unda, Sed mare inoffensum crescenti allabitur aestu, Advertit subito prorata, sociosque precatur : " Nunc, o lecta nianus, validis incumbite remis ; Tollite, ferte rates ; inimicam findite rostris 295 Hanc terrain, sulcumque sibi premat ipsa carina ! Frangere nee tali puppim statione recuso, Arrepta tellure seme]." Quae talia postquam Effatus Tarchon, socii consurgere tonsis, Spumantesque rates arvis inferre Latinis, 300 Donee rostra tenent siccum et sedere carinae Omnes innocuae. Sed non puppis tua, Tarchon ! Namque inflicta vadis dorso dum pendet iniquo, Anceps sustentata diu, fluctusque fatigat, Solvitur atque viros mediis exponit in undis ; 305 Fragmina remorum quos et %itantia transtra Impediunt, retrahitque pedes simul unda relabens. Nee Turnum segnis retinet mora ; sed rapit acer Totam aciem in Teucros, et contra in litore sistit. Signa canunt. Primus turmas invasit agrestes 310 Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos, Occiso Therone, virimi qui maximus ultro Aenean petit. Huic gladio perque aerea suta, Per tunicam squalentem auro, latus haurit apertum. Inde Lichan ferit, exsectum jam matre perempta, 315 Et tibi, Phoebe, sacrum : casus evadere ferri Quo licuit parvo ? Nee longe, Cissea durum Immanemque Gyan, sternentes agmina clava, Dejecit Leto: nihil illos Herculis arma Ncc validae juvere manus genitorque Melampus, 320 Alcidae comes, usque graves dum terra labores Praebuit. Ecce Pharo, voces dum jactat inertes, Intorquens jaculum clamanti sistit in ore. Tu quoque, flaventeru prima lanugine malas Dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, 325 212 VERGILI AENEIS X. Dardania stratus dextra, securus amorum, Qui juvenum tibi semper erant, miserande jaceres, Ni fratrum stipata Conors foret obvia, Phorci Progenies, septem numero : septenaque tela Conjiciunt; partim galea clipeoque resultant 330 Irrita, deflexit partim stringentia corpus Alma Venus. Fidum Aeneas affatur Achaten: " Suggere tela mihi ; non ullum dextera frustra Torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graiiim Iliacis campis." Turn magnam corripit hastam, 335 Et jacit; ilia volans clipei transvcrberat aera Maeonis, et thoraca simul cum pectore rumpit. Huic frater subit Alcanor, fratremque ruentem Sustentat dextra : trajeeto missa lacerto Protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem, 340 Dexteraque ex humero nervis moribunda pependit. Turn Numitor, jaculo fratris de corpore rapto, Aenean petiit ; sed non et figere contra Est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae. Hie Curibus, fidens primaevo corpore, Clausus 345 Advenit, et rigida Dryopem ferit eminus hasta Sub mentum graviter pressa, pariterque loquentis Yocem animamque rapit trajeeto gutture ; at ille Fronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem. Tres quoque Threicios Boreae de gente suprema, 350 Et tres, quos Idas pater et patria Ismara mittit, Per varios sternit casus. Accurrit Halaesus Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles, Insignis Messapus equis. Expellere tendunt Nunc hi, nunc illi ; certatur limine in ipso 355 Ausoniae. Magno discordes aethere venti Proelia ceu tollunt animis et viribus aequis ; Non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit ; Anceps pugna diu ; stant obnixa omnia contra : Haud aliter Trojanae acies aciesque Latinae 360 Concurrunt ; haeret pede pes densusque viro vir. At parte ex alia, qua saxa rotantia late [mpulerat torrens arbustaque diruta ripis, VERGILI AENEIS X. 213 Arcadas, insuetos acies inferre pedestres, Ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci, 3G5 (Aspcra quis natura loci dimittere quando Suasit equos,) imum quod rebus restat egenis, Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris: " Quo fugitis, socii ? Per vos et fortia facta, Per ducis Evandri nomen devictaque bella, 3Y0 Spemque meani, patriae quae nunc subit aemula laudi, Fidite ne pedibus. Ferro rumpenda per hostes Est via. Qua globus ille virum densissinius urget, Hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit. Numina nulla premunt ; mortali urgemur ab hoste 3T5 Mortales ; totidem nobis animaeque manusque. Ecce, maris magna claudit nos objice pontus; Deest jam terra fugae : pelagus Trojamne petemus ? " Haec ait, et medius densos prorumpit in hostes. Obvius huic primum, fatis adductus iniquis, 380 Fit Lagus ; nunc, magno vellit dum pondere saxum, Intorto figit telo, discrimina costis Per medium qua spina dabat ; hastamque receptat Ossibus haerentem. Quern non super occupat Hisbo, Ille quidem hoc sperans ; nam Pallas ante ruentem, 385 Dum furit, incautum crudeli morte sodalis, Excipit, atque ensem tumido in pulmone recondit. Hinc Sthenium petit, et Rhoeti de gente vetusta Anchemolum, thalamos ausum incestare novercae. Yos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis, 390 Daucia, Laride Thymberque, simillima proles, Indiscreta suis, gratusque parentibus error ; At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas : Nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis ; Te decisa suum, Laride, dextera quaerit, 395 Semianimesque micant digiti ferrumque retractant. Arcadas, accensos monitu et praeclara tuentes Facta viri, mixtus dolor et pudor armat in hostes. Turn Pallas bijugis fugientem Rhoetea praeter Trajicit. Hoc spatium, tantumque morae fuit Ho ; 400 Ilo namque procul validam direxerat hastam, Quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra, 214 VERGILI AENEIS X. f Te fugiens fratremque Tyren ; curruque volutus Caedit seniianimis Rutulorura calcibus arva. Ac velut, optato ventis aestate coortis, 405 Dispersa immittit silvis incendia pastor ; Correptis subito mediis, extenditur una Horrida per latos acies Yulcania carnpos ; Ille sedens victor flammas despectat ovantes : Non aliter socium virtus coit omnis in unum, 410 Teque juvat, Palla. Sed bellis acer Halaesus Tendit in ad versos, seque in sua colligit arm a. Hie niactat Ladona Pheretaque Demodocumque ; Strymonio dextram fulgenti deripit ense Elatam in jugulum ; saxo ferit ora Thoantis, 415 Ossaque dispersit cerebro permixta cruento. Fata canens silvis genitor celarat Halaesum ; Ut senior leto canentia luniina solvit, Injecere manum Parcae, telisque sacrarunt Evandri. Quern sic Pallas petit ante precatus : 420 " Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro, Fortunam atque viam duri per pectus Halaesi. Haec arma exuviasque viri tua quercus habebit." Audiit ilia deus ; dum texit Imaona Halaesus, Arcadio infelix telo dat pectus inermum. 425 At non caede viri tanta perterrita Lausus, Pars ingens belli, si nit agmina: primus Abantem Oppositum interimit, pugnae nodumque moramque. Sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci, Et vos, o G-raiis imperdita corpora, Teucri. 430 Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis ; Extremi addensent acies ; nee turba moveri Tela manusque sinit. Hinc Pallas instat et urget, Hinc contra Lausus ; nee multum discrepat aetas ; Egregii forma, sed quis Fortuna negarat 435 In patriam reditus. Ipsos concurrere passus Haud tamen inter se magni regnator Olympi ; Mox illos sua fata manent majore sub hoste. Interea soror alma monet succedere Lauso Turnum, qui volucri curru medium secat agmen. 440 VERGILI AENEIS X. 215 CFt vidit socios : " Tempus desistere pugnae ; Solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas Bebetur ; cuperem ipse parens spectator adesset." Haec ait, et socii cesserunt aequore jusso. At, Kutulum abscessu, juvenis turn, jussa superba 445 Miratus, stupet in Turno, corpusque per ingens Luraina volvit, obitque truci procul omnia visu, Talibus et dictis it contra dicta tyranni : " Aut spoliis ego jam raptis laudabor opimis, Aut leto insigni ; sorti pater aequus utrique est. 450 Tolle minas." Fatus medium procedit in aequor. Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis. Desiluit Turnus bijugis ; pedes apparat ire Comminus. Utque leo, specula quum vidit ab alta Stare procul campis meditantem in proelia taurum, 455 Advolat : haud alia est Turni venientis imago. Hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae, Ire prior Pallas, si qua fors adjuvet ausum Yiribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur : " Per patris hospitium et mensas, quas ad vena adisti, 460 Te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis ! Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta, Victoremque ferant morientia lumina Turni." Audiit Alcides juvenem, magnumque sub imo Corde premit gemitum, lacrimasque effundit inanes. 465 Turn genitor natum dictis affatur amicis : " Stat sua cuique dies ; breve et irreparabile tempus Omnibus est vitae ; sed famam extendere factis, Hoc virtutis opus. Trojae sub moenibus altis Tot gnati cecidere deum ; quin occidit una 470 Sarpedon, mea progenies. Etiam sua Turnum Fata vocant, metasque dati pervenit ad aevi." Sic ait, atque oculos Rutulorum rejicit arvis. At Pallas magnis emittit viribus hastani, Vaginaque cava fulgentem deripit ensem. 4T5 Ilia volans, humeri surgunt qua tegmina summa, Incidit, atque, viam clipei molita per oras, Tandem etiam magno strinxit de corpore Turni. Hie Turnus ferro praefixum robur acuto 216 VERGILI AENEIS X. In Pallanta diu librans jacit, atque ita fatur : 480 " Aspice, mini mage sit nostrum penetrabile telum." Dixerat ; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris, Quern pellis toties obeat circumdata tauri, Vibranti cuspis medium transverberat ictu, Loricaeque moras et pectus perforat ingens. 485 Ille rapit calidum frustra de vulnere telum : Una eademque via sanguis animusque sequuntur. Corruit in vulnus ; sonitum super arma dedere ; Et terrain hostilem moriens petit ore cruento. Quern Turnus super adsistens, 490 " Arcades, haec " inquit " memores mea dicta referte Evandro : Qualem meruit, Pallanta remitto. Quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est, Largior. Haud illi stabunt Aene'ia parvo Hospitia." Et laevo pressit pede, talia fatus, 495 Exanimem, rapiens immania pondera baltei, Impressumque nefas : una sub nocte jugali Caesa manus juvenum foede, thai ami que cruenti ; Quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro. Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. 500 Nescia mens hominum fati sortisque futurae, Et servare modum, rebus sublata secundis ! Turno tempus erit, magno quum optaverit emptum Intactum Pallanta, et quum spolia ista diemque Oderit. At socii multo gemitu lacrimisque 505 Impositum scuto referunt Pallanta frequentes. O dolor atque decus magnum rediture parenti ! Haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert, Quum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos ! Nee jam fama mali tanti, sed certior auctor 510 Advolat Aeneae, tenui discrimine leti Esse suos ; tempus, versis succurrere Teucris. Proxima quaeque metit gladio, latumque per agmen Ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum Caede nova quaerens. Pallas, Evander, in ipsis 515 Omnia sunt oculis, mensae, quas ad vena primas Tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos YERGIL1 AENEIS X. 217 Quattuor hie juvenes, totidem, quos educat Ufeus, ^iventes rapit, inferias quos inmiolet umbris, Captivoque rogi perfundat sanguine flammas. 520 Inde Mago procul infensani contenderat hastam ; Ille astu subit ; at tremebunda supervolat hasta ; Et genua amplectens effatur talia supplex : 14 Per patrios Manes et spes surgentis Iuli, Te precor, hanc animam serves gnatoque patrique. 525 Est domus alta ; jacent penitus defossa talenta Caelati argenti ; sunt auri pondera facti Infectique mihi. Non hie victoria Teucruni Vertitur, aut anima una dabit discrimina tanta." Dixerat ; Aeneas contra cui talia reddit : 530 44 Argenti atque auri memoras quae multa talenta, Gnatis parce tuis : belli coram ercia Turnus Sustulit ista prior jam turn Pallante perempto. Hoc patris Anchisae Manes, hoc sentit lulus." Sic fatus galeam laeva tenet, atque reflexa 535 Cervice orantis capulo tenus applicat ensem. Nee procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos, Infill a cui sacra redimibat tempora vitta, Totus collucens veste atque insignibus armis : Quern congressus agit campo, lapsumque superstans 540 Iinmolat, ingentique umbra tegit; arma Serestus Lecta refert humeris, tibi, rex Gradive, tropaeum. Instaurant acies Vulcani stirpe creatus Caeculus et veniens Marsorum montibus Umbro : Dardanides contra furit. Anxuris ense sinistram 545 Et totum clipei ferro dejecerat orbem ; (Dixerat ille aliquid magnum, vimque affore verbo Crediderat, caeloque animum fortasse ferebat, Canitiemque sibi et longos promiserat annos ;) Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550 Silvicolae Fauno Dryope quern nympha crearat, Obvius ardenti sese obtulit. Ille reducta Loricam clipeique ingens onus impedit hasta. Turn caput orantis nequidquam et multa parantis Dicere deturbat terrae, truncumque tepentem 555 Provolvens, super haec inimico pectore fatur : 218 VERGILI AENE1S X. " Istic nunc, metuende, jace ! Non te optima mater Condet humo, patrioque onerabit membra sepulehro ; Alitibus linquere feris, aut gurgite mersum Unda feret, piscesque impasti vulnera lambent." 56C Protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni. Persequitur, fortemque Numam, fulvunique Camertem, Magnanimo Yolscente satam, ditissimus agri Qui fuit Ausonidum, et tacitis regnavit Amyclis. Aegaeon qualis, centum cui brachia dicunt 565 Centenasque manus, quinquaginta oribus ignem Pectoribusque arsisse, Jovis quum fulmina contra Tot paribus streperet clipeis, tot stringeret enses : Sic toto Aeneas desaevit in aequore victor, Ut semel intepuit mucro. . Quin ecce Niphaei 510 Quadrijugis in equos adversaque pectora tendit ; Atque illi longe gradientem et dira frementem Ut videre, metu versi retroque ruentes Effunduntque ducem, rapiuntque ad litora currum. Interea bijugis infert se Lucagus albis 515 In medios, fraterque Liger ; sed frater habenis Flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem. Haud tulit Aeneas tanto fervore furentes : Irruit, adversaque ingens apparuit hasta. Cui Liger : 580 " Non Diomedis equos, nee currum cernis Achillis, Aut Phrygiae campos ; nunc belli finis et aevi His dabitur terris." Vesano talia late Dicta volant Ligeri : sed non et Troius heros Dicta parat contra ; jaculum nam torquet in hostem.585 Lucagus ut pronus pendens in verbera telo Admonuit bijugos, projecto dum pede laevo Aptat se pugnae, subit oras hasta per imas Fulgenti s clipei, turn laevum perforat inguen ; Excussus curru moribundus volvitur arvis. 590 Quern pius Aeneas dictis affatur amaris : " Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum Prodidit, aut vanae vertere f-? bostibus umbrae ; Ipse rotis saliens juga deseris." Haec ita fatus Arripuit bijugos. Frater tendebat inertes 595 VERGILI AENEIS X. 219 Infelix palmas, curru delapsus eodem : " Per te, per qui te talem genuere parentes, Yir Trojane, sine hanc animam, et miserere precantis I * Pluribus oranti Aeneas : " Haud talia duduni Dicta dabas. More re, et fratrem ne desere frater." 600 Turn latebras animae, pectus, mucrone recludit. Talia per campos edebat funera ductor Dardanius, torrentis aquae vel turbinis atri More furens. Tandem erumpunt et castra relinquunt Ascanius puer et nequidquam obsessa juventus. 605 Junonem interea compellat Jupiter ultro : " germana mihi atque eadem gratissima conjunx, Ut rebare, Yenus (nee te sententia fallit) Trojanas sustentat opes : non vivida bello Dextra viris, animusque ferox patiensque pericli." 610 Cui Juno submissa: " Quid, o pulcherrime conjunx, Sollicitas aegram et tua tristia jussa timentem ? Si mihi, quae quondam fuerat, quamque esse decebat, Vis in amore foret, non hoc mihi namque negares, Omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum, 615 Et Dauno possem incolumem servare parenti. Nvmc pereat, Teucrisque pio det sanguine poenas. Ille tamen nostra deducit origine nomen, Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga Saepe manu multisque oneravit limina donis." 620 Cui rex aetherii breviter sic fatus Olympi : " Si mora praesentis leti tempusque caduco Oratur juveni, meque hoc ita ponere sentis, Tolle fuga Turnum, atque instantibus eripe fatis : Hactenus indulsisse vacat. Sin altior istis 625 Sub precibus venia ulla latet, totumque moveri Mutarive putas bellum, spes pascis inanes." Et Juno allacrimans : M Quid, si, quae voce gravaris, Mente dares, atque haec Turno rata vita maneret ? Nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri 630 Yana feror. Quod ut o potius formidine falsa Ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas ! w Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto 220 VERGILI AENEIS X. Misit, agons hiemem nimbo succincta per auras, Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit. 635 Turn dea nube cava tenuem sine viribus umbram In faeieni Aeneae (visu mirabile monstruni) Dardaniis ornat telis, clipeumque jubasque Divini assimulat capitis, dat inania verba, Dat sine mente sonum, gressusque effingit euntip; 640 Morte obita quales fama est volitare figuras, Aut quae sopitos deludunt somnia sensus. At primas laeta ante acies exsultat imago, Irritatque virum telis et voce lacessit. Instat cui Turnus, stridentemque eminus bastan? 645 Conjicit ; ilia dato vertit vestigia tergo. Turn vero Aenean aversum ut cedere Turnus Credidit, atque animo spem turbidus hausit inanem, " Quo fugis, Aenea ? Thalamos ne desere pactos ! Hac dabitur dextra tellus quaesita per undas," 650 Talia vociferans sequitur, strictumque coruscat Mucronem, nee ferre videt sua gaudia ventos. Forte ratis celsi conjuncta crepidine saxi Expositis stabat scalis et ponte parato, Qua rex Clusinis advectus Osinius oris : 655 Hue sese trepida Aeneae fugientis imago Conjicit in latebras; nee Turnus segnior instat, Exsuperatque moras, et pontes transilit altos. Vix proram attigerat : rumpit Saturnia funem, Avulsamque rapit revoluta per aequora navem. 660 Ilium autem Aeneas absentem in proelia poscit; Obvia multa virum demittit corpora Morti. Turn levis haud ultra latebras jam quaerit imago, Sed sublime volans nubi se immiscuit atrae : Quum Turnum medio interea fert aequore turbo. 665 Respicit ignarus rerum ingratusque salutis, Et duplices cum voce manus ad sidera tendit : " Omnipotens genitor, tanton' me crimine dignum Duxisti, et tales voluisti expendere poenas ? Quo feror? unde abii? quae me fuga, quemve reducit? 670 Laurentesne iterum muros aut castra videbo ? Quid manus ilia virum, qui me meaque arma secuti ? VERGILI AENEIS X. 221 Quosne (nefas) omnes infanda in morte reliqui ? Et nunc palantes video, gemitumque cadentura Accipio ! Quid ago ? aut quae jam satis ima dehiscat 675 Terra mihi ? Yos o potius miserescite, venti ! In rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro) Ferte ratem, saevisque vadis immittite Syrtis, Quo neque me Rutuli, nee conscia fama sequatur." Haec memorans, animo nunc hue nunc fluctuat illuc, 680 An sese mucrone ob tantum dedecus amens Induat, et crudum per costas exigat ensem, Fluctibus an jaciat mediis, et litora nando Curva petat, Teucrumque iterum se reddat in arma. Ter conatus utramque viam ; ter maxima Juno 685 Continuit, juvenemque animi miserata repressit. Labitur alta secans fluctuque aestuque secundo, Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem. At Jovis interea monitis Mezentius ardens Succedit pugnae, Teucrosque invadit ovantes. 690 Concurrunt Tyrrhenae acies, atque omnibus uni, Uni odiisque viro telisque frequentibus instant. Hie, — velut rupes, vastum quae prodit in aequor Ot>via ventorum furiis expostaque ponto, Vim cunctam atque minas perfert caelique marisque, 695 Ipsa imniota manens, — prolem Dolichaonis, Hebrurn, Sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem, Sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis Occupat os faciemque adversam, poplite Palmum Succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso 700 Donat habere humeris et vertice figere cristas. Nee non Euanthen Phrygium, Paridisque Mimanta Aequalem comitemque, una quern nocte Theano In lucem genitori Amyco dedit, et face praegnans Cisseis regina Parin : Paris urbe paterna 705 Occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta. Ac velut ille canum morsu de montibus altis Actus aper, multos Yesulus quern pinifer annos Defendit, multosque palus Laurentia, silva Pastus arundinea, postquam inter retia ventum est, 710 222 VEKGILl AEVEIS X. Substitit, infreruuitque ferox et inhorruit armos, Nee cuiquam irasci propiusve accedere y^rtus, Scd jaculis tutisque procul clamoribus instant; llle autem impavidus partes cunctatur in omnes, Dentibus infrendens, et tergo decutit hastas : 715 Haud aliter, justae quibus est Mezentius irae, Non ulli est animus stricto concurrere ferro ; Missilibus longe et vasto clamore lacessunt. Venerat antiquis Corythi de finibus Acron, Graius homo, infectos linquens profugus hyrnenaeos: 720 Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit, Purpureum pennis et pactae conjugis ostro ; Impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans (Suadet enim vesana fames), si forte fugacem Conspexit capream aut surgentem in cornua cervum, 725 Gaudet, hians immane, comasque arrexit, et haeret Visceribus super incumbens, lavit improba taeter Ora cruor: Sic ruit in densos alacer Mezentius hostes. Sternitur infelix Acron, et calcibus atram 730 Tundit humum exspirans, infractaque tela cruentat. Atque idem fugientem haud est dignatus Oroden Sternere, nee jacta caecum dare cuspide vulnus ; Obvius adversoque occurrit, seque viro vir Contulit, haud furto melior, sed fortibus armis. 735 Turn super abjectum posito pede nixus et hasta, " Pars belli haud temnenda, viri, jacet altus Orodes." Conclamant socii laetum paeana secuti. Ille autem exspirans : " Non me, quicumque es, inulto, Victor, nee longum laetabere; te quoque fata 740 Prospectant paria, atque eadem mox arva tenebis." Ad quern subridens mixta Mezentius ira : " Nunc morere ; ast de me divum pater atque hominum rex Viderit ! " Hoc dicens eduxit corpore telum ; Olli dura quies oculos et ferreus urget 745 Soninus, in aeternam clauduntur lumina noctein. Caedicus Alcathoum obtruncat ; Sacrator Hydaspen; Partheniumque Rapo et praedurum viribus Orsen ; VERGILI AENTEIS X. 223 Messapus Cloniumque Lycaoniumque Eriehaeten, Illam infrenis equi lapsu tellure jacentem, 750 Hunc peditem pedes. Et Lycius processerat Agis, Quem tamen baud expers Valerus virtutis avitae Dejicit ; at Thronium Salius, Saliumque Nealces, Insidiis, jaculo et longe fallente sagitta. Jam gravis aequabat luctus et mutua Mavors 755 Funera ; caedebant pariter pariterque ruebaat Yietores victique, neque bis fuga nota neque illis. Di Jo vis in tectis iram miserantur inanem Amborum, et tantos mortalibus esse labores : Hinc Yenus, bine contra spectat Saturnia Juno. 760 Pallida Tisipbone media inter milia saevit. At vero ingentem quatiens Mezentius bastam Turbidus ingreditur campo. Quam magnus Orion, Quum pedes incedit medii per maxima Nerei Stagna, viam scindens, bumero supereminet undas, 765 Aut, summis referens annosam montibus ornum, Ingrediturque solo et caput inter nubila condit : Talis se vastis infert Mezentius armis. Huic contra Aeneas, speculatus in agmine longo, Obvius ire parat. Manet imperterritus ille, 770 Ho§tem magnanimum opperiens, et mole sua stat ; Atque oculis spatium emensus, quantum satis bastae, " Dextra mibi deus et telum, quod missile libro, Nunc adsint ! Yoveo praedonis corpore raptis Indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 775 Aeneae." Dixit, stridentemque eminus bastam Jecit; at ilia volans clipeo est excussa, proculque Egregium Antoren latus inter et ilia figit, Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis Haeserat Evandro, atque Itala consederat urbe. 780 Sternitur infelix alieno vulnere, caelumque Aspicit, et dulces moriens reminiscitur Argos. Turn pius Aeneas hastam jacit ; ilia per orbem Aere cavum triplici, per linea terga, tribusque Transiit intextum tauris opus, imaque sedit 785 224 VEEGILI AENEIS X. Inguine; sed vires hand pertulit. Ocius erisem Aeneas, viso Tyrrheni sanguine laetus, Eripit a femine, et trepidanti fervidus instat. Ingemuit cari graviter genitoris amore, TJt vidit, Lausns, lacrimaeque per ora volutae. 790 Hie mortis durae casum tuaque optima facta, Si qua fidem tanto est operi latura vetustas, Non equidem, nee te, juvenis memorande, silebo. Ille pedem referens et inutilis inque ligatus Cedebat, clipeoque inimicum hastile trahebat: 195 Proripuit juvenis seseque immiscuit armis, Jamque assurgentis dextra plagamque ferentis Aeneae subiit mucronem, ipsumque morando Sustinuit. Socii magno clamore sequuntur, Dum genitor nati parma proteetus abiret, 800 Telaque conjiciunt, proturbantque eminus hostem Missilibus. Furit Aeneas, tectusque tenet se. Ac velut, effusa si quando grandine nimbi Praecipitant, omnis campis diffugit arator, Omnis et agricola, et tuta latet arce viator 805 Aut amnis ripis aut alti fornice saxi, Dum pluit in terris, ut possint, sole reducto, Exercere diem : sic obrutus undique telis Aeneas nubem belli, dum detonet omnis, Sustinet, et Lausum increpitat, Lausoque minatur: 810 " Quo moriture ruis, majoraque viribus audes ? Pallit te incautum pietas tua." Nee minus ille Exsultat demens ; saevae jamque altius irae Dardanio surgunt duetori, extremaque Lauso Parcae fila legunt : validum namque exigit ensem 815 Per medium Aeneas juvenem, totumque recondit. Transiit et parmam mucro, levia arma minacis, Et tunicam, molli mater quam neverat auro ; Implevitque sinum sanguis ; turn vita per auras Concessit maesta ad Manes, corpusque reliquit. 82C At vero ut vultum vidit morientis et ora, Ora modis Anchisiades pallentia miris, Ingemuit miserans graviter, dextramque tetendit, VERGILI AENEIS X. 225 Et mentem patriae subiit pietatis imago. 14 Quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, 825 Quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum ? Anna, quibus laetatu's, habe tua, teque parentum Manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto. Hoc tamen infelix miseram solabere mortem : Aeneae magni dextra cadis. " Increpat ultro 830 Cunctantes socios, et terra sublevat ipsum, Sanguine turpantem comptos de more capillos. Interea genitor Tiberini ad fluminis undam Vulnera siccabat lymphis, corpusque levabat Arboris acclinis trunco ; procul aerea ramis 835 Dependet galea, et prato gratia arnia quiescunt. Stant lecti circuni juvenes ; ipse aeger, anhelans, Colla fovet, fusus propexam in pectore barbam ; Multa super Lauso rogitat, multosque remittit, Qui revocent, maestique ferant mandata parentis. 840 At Lausum socii exanimem super arma ferebant Flentes, ingentem atque ingenti vulnere victum. Agnovit longe gemitum praesaga mali mens. Canitiem multo de format pulvere, et ambas Ad caelum tendit palmas, et corpore inhaeret. 845 " Tantane me tenuit vivendi, nate, voluntas, Ut pro me hostili paterer succedere dextrae, Quern #genui ? Tuane haec genitor per vulnera : servor, Morte tua vivens? lieu, nunc misero mihi demiim Exitium infelix ; nunc alte vulnus adactum ! 850 Idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen, Pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis. Debueram patriae poenas odiisque meorum : Omnes per mortes animam sontem ipse dedissem! Nunc vivo, neque adhuc homines lucemque relinquo. 855 Sed linquam." Simul hoc dicens attollit in aegrum Se femur, et, quamquam vis alto vulnere tardat, Haud dejectus equum duci jubet Hoc decus illi, Hoc solamen erat ; bellis hoc victor abibal Omnibus. Alloquitur maerentem, et talibus infit: 860 15 Vir. 226 VERGILI AENEIS X. " Rhaebe, diu, res si qua diii mortalibus ulla est, Viximus. Aut hodie victor spolia ilia cruenta Et caput Aeneae re feres, Lausique dolorum Ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis, Occumbes pariter ; neque enim, fortissime, credo, 865 Jussa aliena pati et dominos dignabere Teucros." Dixit, et exceptus tergo consueta locavit Membra, manusque ambas jaculis oneravit acutis, Aere caput fulgens, cristaque hirsutus equina. Sic cursum in medios rapidus dedit : aestuat ingens 870 Uno in corde pudor, ruixtoque insania luctu, [Et furiis agitatus amor et conscia virtus.] Atque hie Aenean magna ter voce vocavit. Aeneas agnovit enim, laetusque precatur : " Sic pater ille deiim faciat, sic altus Apollo ! 815 Incipias conferre manum." Tantum effatus, et infesta subit obvius hasta. Ille autem : " Quid me, erepto, saevissime, nato Terres ? Haec via sola fuit, qua perdere posses. Nee mortem horremus, nee divum parcimus ulli. 880 Desine : nam venio moriturus, et haec tibi porto Dona prius." Dixit, telumque intorsit in hostem ; Inde aliud super atque aliud figitque, volatque Ingenti gyro ; sed sustinet aureus umbo. Ter circum adstantem laevos equitavit in orbes, 885 Tela manu jaciens ; ter secum Trohis heros Immanem aerato circumfert tegmine silvam. Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet Yellere, et urgetur pugna congressus iniqua, Multa movens animo, jam tandem erumpit, et inter 890 Bellatoris equi cava tempora conjicit hastam. Toll it se arrectum quadrupes, et calcibus auras Verberat, effusumque equitem super ipse secutus Implicat, ejectoque incumbit cernuus armo. Clamore incendunt caelum Troesque Latinique. 895 Advolat Aeneas, vaginaque eripit ensem, Et super haec ; " Ubi nunc Mezentius acer, et ilia Effera vis animi ?" Contra Tyrrhenus, ut auras VERGILI AENEIS X. 227 Suspiciens hausit caelum, mentemque recepit : " Hostis am are, quid inerepitas mortemque minaris ? 900 Nullum in caede nefas ; nee sic ad proelia veni ; Nee tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus. Unum hoc, per, si qua est victis venia hostibus, oro : Corpus humo patiare tegi. Scio acerba meorum Circumstare odia: hunc, oro, defende furorem ; 905 Et me consortem nati concede sepulchro." Haec loquitur, juguloque haud inscius accipit ensem, Undantique animam diffundit in arma cruore. P. VERGILI MARONIS A E N E I D S LIBER UNDECIMUS. ooj^oo Oceanum interea surgens Aurora reliquit : Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis Praecipitant curae, turbataque funere mens est, Vota deum primo victor solvebat Eoo. Ingentem quercum decisis undique ramis 5 Constituit tumulo, fulgentiaque induit arma, Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropaeum, Bellipotens ; aptat rorantes sanguine cristas, Telaque trunca viri et bis sex thoraca petitum Perfossumque locis, clipeumque ex acre sinistrae IC Subligat, atque ensem collo suspendit eburnum. Turn socios (namque omnis eum stipata tegebat Turba ducum) sic incipiens hortatur ovantes : " Maxima res effecta, viri ; timor omnis abesto, Quod superest; haec sunt spolia et de rege superbo 15 Primitiae, manibusque meis Mezentius hie est. Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos. Arma parate animis, et spe praesumite bellum, Ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa Adnuerint superi pubemque educere castris, 20 Impediat, segnesve metu sententia tardet. Interea socios inhumataque corpora terrae Mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est. Ite," ait, " egregias animas, quae sanguine nobis ( 228 ) VERGILI AENEIS XI. 229 Hanc patriam peperere suo, decorate supremis 25 Muneribus; niaestamque Evandri primus ad urbem Mittatur Pallas, quem non virtutis egentem Abstulit atra dies et funere mersit acerbo." Sic ait illacrimans recipitque ad limina gressum, Corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes 30 Servabat senior, qui Parrhasio Evandro Armiger ante fuit, sed non felicibus aeque Turn comes auspiciis caro datus ibat alumno. Circum omnis famulunique manus Trojanaque turba Et maestum Iliades crinem de more solutae. 35 Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis, Ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt Pectoribus, maestoque immugit regia luctu. Ipse, caput nivei fultuni Pallantis et ora Ut vidit, levique patens in pectore vulnus 40 Cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis: "Tene," inquit, "miserande puer, quum laeta veniret, Invidit Fortuna mihi, ne regna videres Nostra, neque ad sedes victor veherere paternas ? Non haec Evandro de te promissa parenti 45 Discedens dederam, quum me complexus euntem Mitteret in magnum imperium, metuensque moneret, Acres esse viros, cum dura proelia gente. Et nunc ille quidem spe multum captus inani Fors et vota facit, cumulatque altaria donis ; 50 Nos juvenem exanimum et nil jam caelestibus ullis Debentem vano maesti comitamur honore. Infelix, nati funus crudele videbis ! Hi nostri reditus, exspectatique triumphi ? Haec mea magna fides ? At non, Evandre, pudendis 55 Yulneribus pulsum aspicies, nee sospite dirum Optabis nato funus pater. Hei mihi, quantum Praesidium Ausonia, et quantum tu perdis, Iule 1 n Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus Imperat, et toto lectos ex agmine mittit 60 Mille viros, qui supremum comitentur honorem, 230 VERGILI AENEIS XI. Intersintque patris lacrimis, solatia lactus Exigua ingentis, misero sed debita patri. Haud segnes alii crates et molle feretram Arbuteis texunt virgis et vimine querno, 65 Exstructosque toros obtentu frondis inunibrant. Hie juveneni agresti sublimem stramine ponunt, Qualem virgineo demessum pollice florem Seu mollis violae seu languentis hyacinthi, Cui neque fulgor adhue, nee dum sua forma recessit, 70 Non jam mater alit tellus, viresque ministrat. Turn geminas vestes auroque ostroque rigentes Extulit Aeneas, quas illi laeta laborum Ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido Fecerat, et tenui telas discreverat auro. 75 Harum unam juveni supremum maestus honorem Induit, arsurasque comas obnubit amictu ; Multaque praeterea Laurentis praemia pugnae Aggerat, et longo praedam jubet ordine duci. Addit equos et tela, quibus spoliaverat hostem. 80 Yinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris Inferias, caeso sparsums sanguine flammas ; Indutosque jubet truncos hostilibus armis Ipsos ferre duces, inimicaque nomina figi. Ducitur infelix aevo confectus Acoetes, 85 Pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora ; Sternitur et toto projectus corpore terrae. Ducunt et Kutulo perfusos sanguine currus. Post bellator equus, positis insignibus, Aethon, It lacrimans, guttisque humectat grandibus ora. 90 Hastam alii galeamque ferunt ; nam cetera Turnus Victor h abet. Turn maesta phalanx Teucri que sequuntur Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis. Postquam omnis longe comitum praecesscrat ordo, Substitit Aeneas, gemituque haec addidit alto : 05 "Nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli Fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla, Aeternumque vale." Nee plura effatus, ad altos Tendebat muros, gressumque in castra ferebat. VERGILI AENEIS XI. 231 Jamque oratores aderant ex urbe Latina, 100 Velati ramis oleae, veniamque rogantes : Corpora, per campos ferro quae fusa jacebant, Redderet, ac tumulo sineret succedere terrae ; Nullum cum victis certamen et aethere cassis ; Parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. 105 Quos bonus Aeneas, haud aspernanda precantes, Prosequitur venia, et verbis haec insuper addit : " Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini, Implicuit bello, qui nos fugiatis amicos ? Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 110 Oratis ? Equidem et vivis concedere vellem. Nee veni, nisi fata locum sedemque dedissent ; Nee bellum cum gente gero : rex nostra reliquit Hospitia, et Turni potius se credidit armis. Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. 115 Si bellum finire manu, si pellere Teucros Apparat, his mecum decuit concurrere telis ; Yixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset. Nunc ite et miseris supponite civibus igneni." Dixerat Aeneas ; illi obstupuere silentes, 120 Conversique oculos inter se atque ora tenebant. Turn senior, semperque odiis et crimine Drances Infensus juveni Turno, sic ore vicissim Orsa refert : " O fama ingens, ingentior armis, Yir Trojane, quibus caelo te laudibus aequem ? 125 Justitiaene prius mirer, belline laborum ? Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem, Et te, si qua viam dederit fortuna, Latino Jungemus regi ; quaerat sibi foedera Turnus. Quin et fatales murorum attollere moles, 130 Saxaque subvectare humeris Trojana juvabit." Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant. Bis senos pepigere dies, et pace sequestra Per silvas Teucri mixtique impune Latini Erravere jugis. Ferro sonat alta bipenni 135 Fraxinus; evertunt actas ad sidera pinus; Robora nee cuneis et olentem scindere cedrum, Nee plaustris cessant vectare gementibus ornos. 232 VERGILI AENEIS XI. Et jam Fama volans, tanti praenuntia luctus, Evandrum Evandrique domos et moenia replet, 140 Quae rnodo vietorem Latio Pallanta ferebat. Arcades ad portas ruere, et de more vetusto Funereas rapuere faces; lucet via longo Ordine flammaruni, et late discriminat agros. Contra turba Phrygum veniens plangentia jungit 145 Agmina. Quae postquam matres succedere tectis Viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. At non Evandrum potis est vis ulla tenere ; Sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto 149 Procubuit super, atque haeret lacrimansque gemensque, Et via vix tandem voci laxata dolore est : 151 "Non haec, o Palla, dederas promissa parenti. Cautius ut saevo velles te credere Marti ! Haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis Et praedulce decus primo certamine posset. 155 Primitiae juvenis miserae, bellique propinqui Dura rudimenta ! et nulli exaudita deorum Yota precesque meae ! tuque, o sanctissima conjunx, Felix morte tua, neque in hunc servata dolorem ! Contra ego vivendo vici mea fata, superstes 160 Restarem ut genitor. Troum socia arma secutum Obruerent Rutuli telis ! animam ipse dedissem, Atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret I Nee vos arguerim, Teucri, nee foedera, nee quas Junximus hospitio dextras ; sors ista senectae 165 Debita erat nostrae. Quod si immatura manebat Mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante, Ducentem in Latium Teucros, cecidisse juvabit. Quin ego non alio digner te funere, Palla, Quam pius Aeneas, et quam magni Phryges, et quam 1T0 Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis. Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera Leto. Tu quoque nunc stares immanis truncus in armis, Esset par aetas et idem si robur ab annis, Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis ? 175 Vadite et haec memores regi mandata referte : Quod vitam moror invisam, Pallante perempto, VERGILI AENEIS XI. 233 Dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique Quam debere vides. Meritis vacat hie tibi solus Fortunaeque locus. Non vitae gaudia quaero, 180 (Nee fas,) sed gnato Manes perferre sub imos." Aurora interea miseris mortalibus almam Extulerat lucem, referens opera atque labores : Jam pater Aeneas, jam curvo in litore Tarchon Constituere pyras. Hue corpora quisque suorum 185 More tulere patrum ; subjectisque ignibus atris Conditur in tenebras altum caligine caelum. Ter circum accensos cincti fulgentibus armis Decurrere rogos ; ter maestum funeris ignem Lustravere in equis, ululatusque ore dedere ; 190 Spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma ; It caelo clamorque viriim clangorque tubarum. Hie alii spolia occisis derepta Latinis Conjiciunt igni, galeas ensesque decoros, Frenaque ferventesque rotas ; pars munera nota, 195 Ipsorum clipeos et non felicia tela. Multa bourn circa mactantur corpora Morti, Setigerosque sues raptasque ex omnibus agris In flammam jugulant pecudes. Turn litore toto Ardentes spectant socios, semiustaque servant 200 Busta, neque avelli possunt, nox humida donee Invertit caelum stellis ardentibus aptum. Nee minus et miseri diversa in parte Latini Innumeras struxere pyras ; et corpora partim Multa virum terrae infodiunt, avectaque partim 205 Finitimos tollunt in agros urbique remittunt ; Cetera, confusaeque ingentem caedis acervum, Nee numero nee honore cremant; tunc undique vasti Certatim crebris collucent ignibus agri. Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram: 210 Maerentes altum cinerem et confusa ruebant Ossa focis, tepidoque onerabant aggere terrae. Jam vero in tectis, praedivitis urbe Latini, Praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. 234 VERGILI AENEIS XI. Hie matres miseraeque nurus, hie cara sororum 215 Pectora maerentuni, puerique parentibus orbi, Dirum exsecrantur belluni Turnique hymenaeos ; Ipsum arrnis, ipsumque jubent decernere ferro, Qui regnuni Italiae et primos sibi poscat honores. Ingravat haec saevus Drances, solumque vocari 220 Testatur, solum posci in certamina Turnuni. Multa simul contra variis sententia dictis Pro Turno ; et magnum reginae nomen obumbrat ; Multa virum meritis sustentat fama tropaeis. Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, 225 Ecce, super maesti magna Diomedis ab urbe Legati responsa ferunt : nihil omnibus actum Tantorum impensis operum ; nil dona neque aurum Nee magnas valuisse preces ; alia arma Latinis Quaerenda, aut pacem Trojano ab rege petendum. 230 Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus. • Fatalem Aenean manifesto numine ferri, Admonet ira detim tumulique ante ora recentes. Ergo concilium magnum primosque suorum Imperio accitos alta intra limina cogit. 235 Olli convenere, fluuntque ad regia plenis Tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo Et primus sceptris, haud laeta fronte, Latinus. Atque hie legatos Aetola ex urbe remissos, Quae referant, fari jubet, et responsa reposcit 240 Ordine cuncta suo. Turn facta silentia Unguis, Et Yenulus dicto parens ita farier infit: "Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra, Atque iter emensi casus superavimus omnes, Contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. 245 Ille urbem Argyripam, patriae cognomine gentis, Victor Gargani condebat Iapygis arvis. Postquam introgressi et coram data copia fandi, Munera praeferimus, nomen patriamque docemus, Qui belluni intulerint, quae causa attraxerit Arpos. 250 Auditib ille haec placido sic reddidit ore : VERGILI AENEIS XI. 235 '0 fort una tae gentes, Saturnia regna, Antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos Sollicitat, suadetque ignota lacessere bella ? Quicumque Iliacos ferro violavimus agros, 255 (Mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis, Quos Simois premat ille viros,) infanda per orbem Supplicia et scelerum poenas expendirous omnes, Yel Priamo miseranda manus ; scit triste Minervae Sidus, et Euboicae cautes, ultorque Caphereus. 260 Militia ex ilia diversum ad litus abacti, Atrides Protei Menelaus ad usque columnas Exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes. Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivurn Conjugis infandae prima intra limina dextra 265 Oppetiit ; devictam Asiam subsedit adulter. Regna Neoptolemi referam, versosque penates Idomenei ? Libycone habitantes litore Locros ? Invidisse deos, patriis ut redditus aris Oonjugium optatum et pulchram Calydonaviderem? 2T0 Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur, Et socii amissi petierunt aethera pennis, Fluminibusque vagantur aves (heu dira meorum Supplicia !) et scopulos lacrimosis vocibus irnplent. Haec adeo ex illo mihi jam speranda fuerunt 215 Tempore, quum ferro caelestia corpora demens Appetii et Veneris viola vi vulnere dextram. Ne vero, ne me ad tales impellite pugnas : Nee mihi cum Teucris ullum post eruta bellum Pergama, nee veterum memini laetorve malorum. 280 Munera, quae patriis ad me portatis ab oris, Yertite ad Aenean. Stetimus tela aspera contra, Contulimusque manus : experto credite, quantus In clipeum assurgat, quo turbine torqueat hastam. Si duo praeterea tales Idaea tulisset 285 Terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis. Quidquid apud durae cessatum est moenia Trojae, Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium Ha,esit et in decimum vestigia retulit annum. 290 236 VERGILI AENEIS XI. Anibo animis, ambo insignes praestantibus armis ; Hie pietate prior. Coeant in foedefa dextrae, Qua datur ; ast armis concurrant arma cavete ! ' Et responsa simul quae sint, rex optime, regis Audisti, et quae sit magno sententia bello." 295 Yix ea legati, variusque per ora cucurrit Ausonidum turbata fremor : ceu saxa morantur Quum rapidos anines, fit clauso gurgite murmur, Vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis. Ut primum placati animi, et trepida ora quierunt, 300 Praefatus divos solio rex infit ab alto : " Ante equidem summa de re statuisse, Latini, Et vellem, et fuerat melius ; non tempore tali Cogere concilium, quum niuros assidet hostis. Bellum importunum, cives, cum gente deorum 305 Invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant Proelia, nee victi possunt absistere ferro. Spem si quam adscitis Aetolum habuistis in armis, Ponite. Spes sibi quisque ; sed haec quam angusta, videtis. Cetera qua rerum jaceant perculsa ruina, 310 Ante oculos interque manus sunt omnia vestras. Nee quemquam incuso : potuit quae plurima virtus Esse, fuit ; toto certatum est corpore regni. Nunc adeo, quae sit dubiae sententia menti, Expediam et paucis — animos adhibete — docebo. 315 Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni, Longus in occasum, fines super usque Sicanos ; Aurunci Rutulique serunt, et vomere duros Exercent colles, atque horum asperrima pascunt. Haec omnis regio et celsi plaga pinea montis 320 Cedat amicitiae Teucrorum ; et foederis aequas Dicamus leges, sociosque in regna vocemus ; Considant, si tantus amor, et moenia condant. Sin alios fines aliamque capessere gentem Est animus, possuntque solo decedere nostro, 325 Bis denas Italo texamus robore naves, Seu plures complere valent ; (jacet omnis ad undam Materies ;) ipsi numerumque modumque carinis VERGILI AENEIS XI. 237 Praecipiant, nos aera, manus, navalia demus. Praeterea, qui dicta ferant et foedera firment, 330 Centum oratores prima de gente Latinos Ire placet, pacisque manu praetendere ramos, Munera portantes aurique eborisque talenta Et sellam regni trabeamque insignia nostri. Consulite in medium, et rebus succurrite fessis!" 335 Turn Drances idem infensus, quern gloria Turni Obliqua invidia stimulisque agitabat amaris, Largus opum, et lingua melior, sed frigida bello Dextera, consiliis habitus non futilis auctor, Seditione potens, (genus huic materna superbum 340 Nobilitas dabat, incertum de patre ferebat,) Surgit, et his onerat dictis atque aggerat iras : " Rem nulli obscuram, nostrae nee vocis egentem, Consulis, o bone rex. Cuncti se scire fatentur, Quid fortuna ferat populi ; sed dicere mussant. 345 Det libertatem fandi, flatusque remittat, Cujus ob auspicium infaustum moresque sinistros (Dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur) Luniina tot cecidisse ducum totamque videmus Consedisse urbem luctu, dum Troia tentat 350 Castra, fugae fidens, et caelum territat armis. Unum etiam donis istis, quae plurima mitti Dardanidis dicique jubes, unum, optime regum, Adjicias ; nee te ullius violentia vincat, Quin gnatam egregio genero dignisque hymenaeis 355 Dek pater, et paceni hanc aeterno foedere firmes. Quod si tantus habet mentes et pectora terror, Ipsum obtestemur, veniamque oremus ab ipso, Cedat, jus proprium regi patriaeque remittat. Quid miseros toties in aperta pericula cives 360 Projicis, o Latio caput horum et causa malorum? Nulla salus bello ; pacem te poscimus omnes, Turne, simul pacis solum inviolabile pignus. Primus ego, invisum quern tu tibi fingis (et esse Nil moror), en, supplex venio. Miserere tuorum, 365 Pone aninios, et pulsus abi : sat funera fusi 238 VERGILI AENEIS XI. Vidimus, ingentes et desolavimus agros. Aut, si fama mo vet, si tantum pectore robur Concipis, et si adeo dotalis regia cordi est, Aude, atque adversum fidens fer pectus in hostem. 310 Scilicet, ut Turno contingat regia conjunx, Nos, animae viles, inhumata infletaque turba, Sternamur campis. Etiam tu, si qua tibi vis, Si patrii quid Martis habes, ilium aspice contra, Qui vocat ! " 3T5 Talibus exarsit dictis violentia Turni ; Dat gemitum, rumpitque has imo pectore voces : " Larga quidem, Drance, semper tibi copia fandi Turn, quum bella manus poscunt ; patribusque vocatis Primus ades ; sed non replenda est curia verbis, 380 Quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem Agger murorum, nee inundant sanguine fossae. Proinde tona eloquio, (solitum tibi,) meque timoris Argue tu, Drance, quando tot stragis acervos Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis 385 Insignis agros. Possit quid vivida virtus, Experiare licet ; nee longe scilicet hostes Quaerendi nobis ; circumstant undique muros. Imus in ad versos ! — Quid cessas ? an tibi Mavors Yentosa in lingua pedibusque fugacibus istis 390 Semper erit ? ' Pulsus ' ego ? aut quisquam merito, foedissime, pulsum Arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim Sanguine, et Evandri totam cum stirpe videbit • Procubuisse domum, atque exutos Arcadas armis? 395 Haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens, Et quos mille die victor sub Tartara misi, Inclusus muris hostilique aggere septus. 1 Nulla salus hello. ' Capiti cane talia, demens, Dardanio rebusque tuis. Proinde omnia magno 400 Ne cessa turbare metu, atque extollere vires Gentis bis victae, contra premere arma Latini. Nunc et Myrmidonum proceres Phry gia arma tremescunt^ Nunc et Tydides et Larissaeus Achilles, VERGILI AEKEIS XI. 239 Anmis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. 405 Vel quuin se pavidurn contra mea jurgia fingit Artificis scelus, et formidine crimen acerbat : Numquam animam talem dextra hac — absiste mo\ eri— Amittes : habitet tecum, et sit pectore in isto Nunc ad te, et tua magna, pater, consulta revertor. 410 Si null am nostris ultra spem ponis in armis, Si tarn deserti sumus, et semel agmine verso Funditus occidimus, neque habet Fortuna regressum, Oremus pacem, et dextras tendamus inertes. Quamquam o si solitae quidquam virtutis adesset ! 415 Ille mihi ante alios fortunatusque laborum Egregiusque animi, qui, ne quid tale videret, Procubuit moriens, et humum semel ore momordit. Sin et opes nobis et adhuc intacta juventus, Auxilioque urbes Italae populique supersunt, 420 Sin et Trojanis cum multo gloria venit Sanguine, (sunt illis sua funera, parque per omnes Tempestas :) cur indecores in limine primo Deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus? Multa dies variique labor mutabilis aevi 425 Retulit in melius ; multos alterna revisens Lusit et in solido rursus Fortuna locavit. Non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi ; At Messapus erit, felixque Tolumnius, et quos Tot populi misere duces ; nee parva sequetur 430 Gloria delectos Latio et Laurentibus agris. Est et Yolscorum egregia de gente Camilla, Agmen agens equitum et florentes aere catervas. Quodsi me solum Teucri in certamina poscunt, Idque placet, tantumque bonis communibus obsto, 435 Non adeo has exosa manus Victoria fugit, Ut tanta quidquam pro spe tentare recusem. Ibo animis contra, vel magnum praestet Achillen, Factaque Vulcani manibus pari a induat arma [lie licet. Yobis animam hanc soceroque Latino 44 G Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus, Devovi. l Solum Aeneas vocaV Et vocet oro ; Nee Drances potius, sive est haec ira deorum, Morte luat, sive est virtus et gloria, toll at." 240 VERGILI AENEIS XI. Illi haec inter se dubiis de rebus agebant 445 Certantes ; castra Aeneas aciemque movebat. Nuntius ingenti per regia tecta tumultu Ecce ruit, magnisque urbem terroribus implet : Instructos acie Tiberino a flumine Teucros Tyrrhenamque manuni totis descendere campis. 450 Extemplo turbati animi concussaque vulgi Pectora, et arrectae stimulis haad mollibus irae. Armamanu trepidi poscunt ; fremit arma juventus ; Flent maesti mussantque patres. Hie undique clamor Dissensu vario magnus se tollit in auras : 455 Haud secus atque alto in luco quum forte catervae Consedere avium, piscosove amne Padusae Dant sonitum rauci per stagna loquacia eyeni. "Immo," ait, "o cives," arrepto tempore Turnus, "Cogite concilium, et pacem laudate sedentes; 460 Illi armis in regna ruunt." Nee plura locutus Corripuit sese et tectis citus extulit altis. " Tu, Yoluse, armari Yolscorum edice maniplos, Due " ait " et Rutulos ! Equitem, Messapus, in armis, Et cum fratre Coras, latis diffundite campis ! 465 Pars aditus urbis firmet, turresque capessat ; Cetera, qua jusso, mecum manus inferat arma!" Ilicet in muros tota discurritur urbe. Concilium ipse pater et magna incepta Latinus Deserit, ac tristi turbatus tempore differt, 470 Multaque se incusat, qui non acceperit ultro Dardanium Aenean, generumque adsciverit urbi. Praefodiunt alii portas, aut saxa sudesque Subvectant. Bello dat signum rauca cruentum Buccina. Turn muros varia cinxere corona 475 Matronae puerique : vocat labor ultimus omnes. Nee non ad templum summasque ad Palladis arces Subvehitur magna matrum regina caterva, Dona ferens, juxtaque comes Lavinia virgo, Causa mali tanti,* oculos dejecta decoros. 480 Succedunt matres, et templum ture vaporant, Et maestas alto fundunt de limine voces : " Armipotens, praeses belli, Tritonia virgo, VERGILI AENEIS XI. 241 Frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum Pronum sterne solo, portisque effunde sub altis." 485 Cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus ; Jam que adeo Rutulum thoraca indutus aenis Horrebat squarnis, surasque incluserat auro, Tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem, Fulgebatque alta decurrens aureus arce, 490 Exsultatque aniniis, et spe jam praecipit hostem: Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis Tandem liber equus, campoque potitus aperto Aut ille in pastus armentaque tendit equarum, Aut, assuetus aquae perfundi flumine noto, 495 Einicat, arrectisque fremit cervicibus alte Luxurians, luduntque jubae per colla, per armos. Obvia cui, Volscorum aeie comitante, Camilla Occurrit ; portisque ab equo regina sub ipsis Desiluit, quam tota cohors imitata relietis 500 Ad terram defluxit equis; turn talia fatur: " Turne, sui merito si qua est fiducia forti, Audeo et Aeneadimi promitto occurrere turmae, Solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra. Me sine prima manu tentare pericula belli ; 505 Tu pedes ad muros subsiste, et moenia serva." Turnus ad'haec, oculos horrenda in virgine fixus: " decus Italiae virgo, quas dicere grates Quasve referre parem ? Sed nunc, est omnia quando Iste animus supra, mecum partire laborem. 510 Aeneas, ut fama fidem missique reportant Exploratores, equitum levia improbus arma Praemisit, quaterent campos ; ipse, ardua montis Per deserta jugo superans, adventat ad urbem. Furta paro belli convexo in tramite silvae, 515 Ut bivias armato obsidam milite fauces. Tu Tyrrhenum equitem collatis excipe signis. Tecum acer Messapus erit, turmaeque Latinae, Tiburtique manus ; ducis et tu concipe curam." Sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis 520 Hortatur sociosque duces, et pergit in hostem. Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi 16 Vir. 242 VERGILI AENEIS XI. Armorurnque dolis, quam densis frondibus atrum Urget ntrimque latus, tenuis quo semita ducit, Angustaeque ferunt fauces aditusque maligni ; 525 Hanc super in speculis summoque in vertice montis Planities ignota jacet, tutique receptus, Seu dextra laevaque velis occurrere pugnae, Sive instare jugis et grandia volvere saxa. Hue juvenis nota fertur regione viarum, 530 Arripuitque locum et silvis insedit iniquis. Velocem interea superis in sedibus Opim, TJnam ex virginibus sociis sacraque caterva, Cpmpellabat et has tristes Latonia voces Ore dabat: " Graditur bellum ad crudele Camilla, 535 O virgo, et nostris nequidquam cingitur armis, Cara mihi ante alias." (Neque enim novus iste Dianae Venit amor, subitaque animum dulcedine movit. Pulsus ob invidiam regno viresque superbas Priverno antiqua Metabus quum excederet urbe, 540 Infantem fugiens media inter proelia belli Sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit Nomine Casmillae, mutata parte, Camillam. Ipse sinu prae se portans, juga longa petebat Solorum nemorum ; tela undique saeva premebant, 545 Et circumfuso volitabant milite Yolsci. Ecce, fugae medio, summis Amasenus abundans Spumabat ripis ; tantus se nubibus imber Ruperat. Ille, innare parans, infantis amore Tardatur, caroque oneri timet. Omnia secum 550 Versanti subito vix haec sententia sedit : Telum immane, manu valida quod forte gerebat Bellator, solidum nodis et robore cocto, Huic natam, libro et silvestri subere clausam, Implicat, atque habilem mediae circumligat hastae;555 Quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur : " Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo, Ipse pater famulam voveo ; tua prima per auras Tela tenens supplex hostem fugit : accipe, testor, Diva, tuam, quae nunc dubiis committitur auris." 560 VERGILI AENEIS XI. 243 Dixit, et adducto contortum hastile lacerto Immittit : sonuere undae ; rapidum super amnem Infelix fugit in jaculo stridente Camilla. At Metabus, magna propius jam urgente eaterva, Dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor 565 Gramineo, donum Triviae, de cespite vellit. Non ilium tectis ullae, non moenibus urbes Accepere, neque ipse manus feritate dedisset ; Pastorum et solis exegit montibus aevum. Hie natam in dumis interque horrentia lustra 510 Armentalis equae mammis et lacte ferino Nutribat, teneris immulgens ubera labris. Utque pedum primis infans vestigia plantis Institerat, jaculo palmas armavit acuto, Spiculaque ex humero parvae suspendit et arcum. 5T5 Pro crinali auro, pro longae tegmine pallae, Tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent. Tela manu jam turn tenera puerilia torsit, Et fundam tereti circum caput egit habena, Strynioniamque gruem, aut album dejecit olorem. 580 Multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres Optavere nurum ; sola contenta Diana Aeternum telorum et virginitatis amorem Intemerata colit.) " Vellem haud correpta fuisset Militia tali, conata lacessere Teucros : 585 Cara mihi comitumque foret nunc una mearum. Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis, Labere, Nympha, polo, finesque invise Latinos, Tristis ubi infausto committitur omine pugna. Haec cape, et ultricem pharetra deprome sagittam : 590 Hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus, Tros Italusve, mihi pariter det sanguine poenas. Post ego nube cava miserandae corpus et arma Inspoliata feram tumulo, patriaeque reponam." Dixit ; at ilia, leves caeli delapsa per auras, 595 Insonuit, nigro circumdata turbine corpus. At manus interea muris Trojana propinquat, Etruscique duces, equitumque exercitus omnis, 244 VERGILI AENEIS XI. Conipositi numero in turmas. Fremit aequore toto Insultans sonipes, et pressis pugnat habenis 600 Hue conversus et hue ; tum late ferreus hastis Horret ager, campique armis sublimibus ardent. Nee non Messapus contra celeresque Latini Et cum fratre Coras et virginis ala Camillae Adversi campo apparent, hastasque reductis 605 Protendunt longe dextris, et spicula vibrant ; Adventusque virum fremitusque ardescit equorum. Jaraque intra jactum teli progressus uterque Substiterat ; subito erumpunt claruore, furentesque Exhortantur equos ; fundunt simul undique tela, 610 Crebra, nivis ritu, caelumque obtexitur umbra. Continuo adversis. Tyrrhenus et acer Aconteus Connixi incurrunt hastis, primique ruina Dant sonitum ingenti, perfractaque quadrupedantum Pectora pectoribus rumpunt. Excussus Aconteus 615 Fulminis in morem aut tormento ponderis acti, Praecipitat longe, et vitam dispergit in auras. Extemplo turbatae acies, versique Latini Rejiciunt parmas et equos ad moenia vertunt. Troes agunt ; princeps turmas inducit Asilas. 620 Jamque propinquabant portis ; rursusque Latini Clamorem tollunt, et mollia colla reflectunt: Hi fugiunt, penitusque datis referuntur habenis. Qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus Nunc ruit ad terram, scopulosque superjacit unda 625 Spumeus, extremamque sinu perfundit arenam, Nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens Saxa fugit, litusque vado labente relinquit : Bis Tusci Kutulos egere ad moenia versos ; Bis rejecti armis respectant terga tegentes. 630 Tertia sed postquam congressi in proelia, totas Implicuere inter se acies, legitque virum vir : Tum vero et gemitus morientum, et sanguine in alto Armaque corporaque et permixti caede virorum Semianimes volvuntur equi ; pugna aspera surgit. 635 Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire, Hastam intorsit equo, ferrumque sub aure reliquit : VERGILI AENEIS XI. 245 Quo sonipes ictu furit arduus, altaque jactat Yulneris impatiens arrecto pectore crura : Volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan 640 Ingentemque animis, ingentem corpore et armis Dejicit Herminium, nudo cui vertice fulva Caesaries, nudique humeri; nee vulnera torrent: Tantus in arma patet. Latos huic hasta per armos Acta tremit, duplicatque virum transfixa dolore. 645 Funditur ater ubique cruor ; dant funera ferro Certantes pulchrarnque petunt per vulnera mortem. At medias inter caedes exsultat Amazon, Unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla ; Et nunc lenta manu spargens hastilia denset, 650 Nunc validani dextra rapit indefessa bipennem ; Aureus ex humero sonat arcus et arma Dianae. Ilia etiam, si quando in tergum pulsa recessit, Spicula converso fugientia dirigit arcu. At circum lectae comites, Larinaque -virgo 655 Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim, Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla Delegit, pacisque bonas bellique ministras : Quales Threiciae quum flumina Thermodontis Pulsant et pictis bellantur Amazones armis, 660 Seu circum Hippolyten, seu quum se Martia curru Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu Feminea exsultant lunatis agmina peltis. Quern telo primum, quern postremum, aspera virgo, Dejicis ? aut quot humi morientia corpora fundis ? 665 Euneum Clytio primum patre ; cujus apertum Adversi longa transverberat abiete pectus. Sanguinis ille vomens rivos cadit, atque cruentam Mandit humum, moriensque suo se in vulnere versat. Turn Lirim, Pagasumque super ; quorum alter habenas Suffosso revolutus equo dum colligit, alter 6tl Dum subit ac dextram labenti tendit inermem, Praecipites pariterque ruunt. His addit Amastrum Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chrominqae; 246 VERGILI AENEIS XI. Quotque emissa manu contorsit spicula virgo, 676 Tot Phrygii cecidere viri. Procul Ornytus armis Ignotis et equo venator Iapyge fertur, Cui pellis latos humeros erepta juvenco Pugnatori operit, caput ingens oris hiatus 680 Et malae texere lupi cum dentibus albis, Agrestisque manus armat sparus ; ipse catervis Yertitur in niediis, et toto vertice supra est. Hunc ilia exceptum (neque enim labor agmine verso) Trajicit, et super haec inimico pectore fatur: 685 " Silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti ? Advenit qui vestra dies muliebribus armis Verba redarguerit. Nomen tamen haud leve patrum Manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae." Protenus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum 690 Corpora: sed Buten aversum cuspide fixit Loricam galeamque inter, qua colla sedentis Lucent, et laevo dependet parma lacerto ; Orsilochum, fugiens magnumque agitata per orbem, Eludit gyro interior, sequiturque sequentem ; 695 Turn validam perque arma viro perque ossa securim, Altior exsurgens, oranti et multa precanti Congeminat : vulnus calido rigat ora cerebro. Incidit huic, subitoque aspectu territus haesit Apenninicolae bellator films Auni, TOO Haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant. Isque, ubi se nullo jam cursu evadere pugnae Posse neque instantem reginam avertere cernit, Consilio versare dolos ingressus et astu, Incipit haec : " Quid tarn egregium, si femina forti 105 Fidis equo ? Dimitte fugam, et te comminus aequo Mecum crede solo, pugnaeque accinge pedestri : Jam nosces, ventosa ferat cui gloria fraudem." Dixit ; at ilia furens acrique accensa dolore Tradit equum comiti, paribusque resistit in armis, 710 Ense pedes nudo, puraque interrita parma. At juvenis, vicisse dolo ratus, avolat ipse, Haud mora, conversisque fugax aufertur habenis, Quadrupedemque citum ferrata calce fatigat. VERGILI AENEIS XI. 247 "Vane Ligus, frustraque animis elate superbis, 715 Nequidquani patrias tentasti lubricus artes, Nee fraus te incolumem fallaci perferet Auno." Haec fatur virgo, et pernicibus ignea plantis Transit equum cursu, frenisque adversa prehensis Congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit : 720 Quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto Consequitur pennis subliinem in nube columbam, Comprensamque tenet, pedibusque eviscerat uncis ; Turn cruor et vulsae labuntur ab ae there plumae. At non haec nullis hominum sator atque deorum 725 Observans oculis summo sedet altus Olynipo : Tyrrhenuni genitor Tarchonem in proelia saeva Suscitat, et sthnulis haud niollibus injicit iras. Ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon Fertur equo, variisque instigat vocibus alas, 730 Nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos. " Quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit ? Feinina palantes agit, atque haec agmina vertitl Quo ferrum, quidve haec gerimus tela irrita dextris ? 735 At non in Venerem segnes nocturnaque bella, Aut, ubi curva choros indixit tibia Bacchi, Exspectate dapes et plenae pocula mensae, (Hie amor, hoc studium,) dum sacra secundus haruspex Nuntiet, ac lucos vocet hostia pinguis in altos." 740 Haec effatus, equum in medios, moriturus et ipse, Concitat, et Yenulo adversum se turbidus infert, Dereptumque ab equo dextra complectitur hostem, Et gremium ante suum multa vi concitus aufert. Tollitur in caelum clamor, cunctique Latini 745 Convertere oculos. Yolat igneus aequore Tarchon, Arma virumque ferens ; turn summa ipsius ab hasta Defringit ferrum, et partes rimatur apertas, Qua vulnus letale ferat ; contra ille repugnans Sustinet a jugulo dextram, et vim viribus exit. 750 TJtque vol an s alte rap turn quum fulva draconem Fert aquiia, implicuitque pedes, atque unguibus haesit, 248 VERGILI AENEIS XI. Saucius at serpens sinuosa volumina versat, Arrectisque horret squamis, et sibilat ore, Arduus insurgens ; ilia haud minus urget obuneo 755 Luctantem rostro, simul aethera verberat alis : Haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon Portat ovans. Ducis exemplum eventumque secuti Maeonidae incurrunt. Turn fatis debitus Arruns Yelocem jaculo et multa prior arte Camillam 760 Circuit, et, quae sit fortuna facillima, tentat. Qua se cumque furens medio tulit agmine virgo, Hac Arruns subit, et taeitus vestigia lustrat ; Qua victrix redit ilia pedemque ex hoste reportat, Hac juvenis furtim celeres detorquet habenas. 765 Hos aditus, jamque hos aditus omnemque pererrat Undique circuitum, et certam quatit improbus hastam. Forte sacer Cybelae Chloreus, olimque sacerdos, Insignis longe Phrygiis fulgebat in armis, Spumantemque agitabat equum, quern pellis aenis 770 In plumam squamis auro conserta tegebat ; Ipse, peregrina ferrugine clarus et ostro, Spicula torquebat Lyeio Gortynia cornu ; Aureus ex humeris sonat arcus, et aurea vati Cassida; turn croceam chlamydemque sinusque cre- pantes 775 Carbaseos fulvo in nodum collegerat auro, Pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum. Hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma Troia, captivo sive ut se ferret in auro Yenatrix, unum ex omni certamine pugnae 780 Caeca sequebatur, totumque incauta per agmen Femineo praedae et spoliorum ardebat amore : Telum ex insidiis quum tandem tempore capto Concitat et superos Arruns sic voce precatur : " Summe detim, sancti custos Soractis Apollo, 785 Quern primi colimus, cui pineus ardor acervo Pascitur, et medium freti pietate per ignem Cultores multa premimus vestigia prima, Da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis, VERGILI AENEIS XI. 249: Omnipotens. Non exuvias pulsaeve tropaeum N 790 Virginis aut spolia ulla peto ; mihi cetera laudem Facta fere.nt : haec dira meo dum vulnere pestis Pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes." Audiit et voti Phoebus succedere partem Mente dedit, partem volucres dispersit in auras: 795 Stemeret ut subita turbatam morte Camillam, Adnuit oranti ; reducem ut patria alta videret, Non dedit, inque Notos vocem vertere procellae. Ergo, ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, Con vertere anirnos acres oculosque tulere 800. Cuncti ad reginam Yolsci. Nihil ipsa nee aurae Nee sonitus memor aut venientis ab aethere teli, Hasta sub exsertam donee perlata papillam Haesit, virgineumque alte bibit acta cruorem. Concurrunt trepidae comites, dominamque ruentem 805 Suscipiunt. Fugit ante omnes exterritus Arruns, Laetitia mixtoque metu, nee jam amplius hastae Credere nee telis occurrere virginis audet. Ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur, Continuo in montes sese avius abdidit altos 810 Occiso pastore lupus magnove juvenco, Conscius audacis facti, caudamque remulcens Subjecit pavitantem utero, silvasque petivit : Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns, Contentusque fuga mediis se immiscuit armis. 815 Ilia manu moriens telum trahit ; ossa sed inter Ferreus ad costas alto stat vulnere mucro. Labitur exsanguis, labuntur frigida leto Lumina, purpureus quondam color ora reliquit. Turn sic exspirans Accam, ex aequalibus unam, 820 Alloquitur, fidam ante alias, quae sola Camillae, Quicum partiri curas ; atque haec ita fatur : " Hactenus, Acca soror, potui ; nunc vulnus acerbum Conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum. Effuge et haec Turno mandata novissima perfer : 825 Succedat pugnae Trojanosque arceat urbe. Jamque yale." Simul his dictis linquebat habenas, 250 VERGILI AENEIS XI. Ad terram non sponte Aliens. Tum frigida toto Paulatim exsolvit se corpore, lentaque colla Et captum leto posuit caput, arma relinquens, 830 Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. Tum vero immensus surgens ferit aurea clamor Sidera; dejecta crudescit pugna Camilla; Incurrunt densi simul omnis copia Teucrum Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae. 835 At Triviae custos jam dudum in montibus Opis Alta sedet summis, spectatque interrita pugnas. Utque procul medio juvenum in clamore furentum Prospexit tristi multatam morte Caraillam, Ingemuitque deditque has imo pectore voces : 840 " Heu nimium, virgo, nimium crudele luisti Supplicium, Teucros conata lacessere bello ! Nee tibi desertae in dumis coluisse Dianam Profuit, aut nostras humero gessisse sagittas. Non tamen indecorem tua te regina reliquit 845 Extrema jam in morte, neque hoc sine nomine letum Per gentes erit, aut famam patieris inultae : Nam quicumque tuum violavit vulnere corpus, Morte luet merita." Fuit ingens monte sub alto Regis Dercenni terreno ex aggere bustum 850 Antiqui Laurentis, opacaque ilice tectum ; Hie dea se primum rapido pulcherrima nisu Sistit, et Arruntem tumulo speculatur ab alto. Ut vidit laetantem animis ac vana tumentem, " Cur, " inquit, " diversus abis ? Hue dirige gressum, 855 Hue periture veni, capias ut digna Camillae Praemia. Tune etiam telis moriere Dianae ? " Dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam Deprompsit pharetra, cornuque infensa tetendit, Et duxit longe, donee curvata coirent 860 Inter se capita, et manibus jam tangeret aequis, Laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam. Extemplo teli stridorem aurasque sonantes Audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum. YERGILI AENEIS XI. 251 Ilium exspirantem socii atque extreraa gementem 865 Obliti ignoto camporum in pulvere linquunt ; Opis ad aetherium pennis aufertur Olynipum. Prima fugit, domina amissa, levis ala Camillae, Turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas, Disjectique duces desolatique manipli 870 Tuta petunt, et equis aversi ad moenia tendunt. Nee quisquam instantes Teucros letumque ferentes Sustentare valet telis, aut sistere contra ; Sed laxos referunt humeris languentibus arcus, 874 Quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum. Volvitur ad muros caligine turbidus atra 816 Pulvis, et e speculis percussae pectora matres Pemineum clamorem ad caeli sidera tollunt. Qui cursu portas primi irrupere patentes, Hos inimica super mixto premit agmine turba ; 880 Nee miser am effugiunt mortem, sed limine in ipso, Moenibus in patriis atque inter tuta domorum Confixi exspirant animas. Pars claudere portas : Nee sociis aperire viam, nee moenibus audent Accipere orantes ; oriturque miserrima caedes 885 Defendentum armis aditus, inque arma ruentum. Exclusi, ante oculos lacrimantumque ora parentum, Pars in praecipites fossas urgente ruina Volvitur, immissis pars caeca et concita frenis Arietat in portas et duros objice postes. 890 Ipsae de muris summo certamine matres, (Monstrat amor verus patriae,) ut videre Camillam, Tela nianu trepidae jaciunt, ac robore duro Stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis Praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent 895 Interea Turnum in silvis saevissimus implet Nuntius, et juveni ingentem fert Acca tumultum : Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam, Ingruere infensos hostes, et Marte secundo Omnia corripuisse, metum jam ad moenia ferri. 900 252 VERGILI AENEIS XI. Ille furens (et saeva Jovis sic numina poscunt) Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit. Vix e conspectu exierat campumque tenebat, Quum pater Aeneas, saltus ingressus apertos, Exsuperatque jugum silvaque evadit opaca. 905 Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur Agmine, nee longis inter se passibus absunt ; Ac simul Aeneas fumantes pulvere campos Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit, Et saevum Aenean agnovit Turnus in armis, 910 Adventumque pedum flatusque audivit equorum. Continuoqne ineant pugnas et proelia tentent, Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Hibero Tinguat equos noctemque die labente reducat : Considunt castris ante urbem et moenia valiant. 915 P. VERGILI MARONIS A. ENEIDOS. LIBER DUODECIMUS. Turnus ut infractos adverso Marte Latinos Defecisse videt, sua nunc promissa reposci, Se signari oculis, ultro implacabilis ardet, Attollitque animos. Poenorum qualis in arvis, Saucius ille gravi venantum vulnere pectus, 5 Turn demum movet arma leo, gaudetque comantes Excutiens cervice toros, fixumque latronis Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento : Haud secus accenso gliscit violentia Turno. Turn sic affatur regem, atque ita turbidus infit: 10 " Nulla mora in Turno ; nihil est quod dicta retractent Ignavi Aeneadae, nee, quae pepigere, recusent. Congredior. Fer sacra, pater, et concipe foedus. Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam, Desertorem Asiae, (sedeant spectentque Latini,) 15 Et solus ferro crimen commune refellam, Aut habeat victos, cedat Lavinia conjunx." Olli sedato respondit corde Latinus : " O praestans animi juvenis, quantum ipse feroci Virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20 Consulere, atque onines metuentem expendere casus. Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta Multa manu ; nee non aurumque animusque Latino est ; Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus agris, ( 253 ) 254 VERGILI AENEIS XII. Nee genus indecores. Sine me haec haud mollia fatu 25 Sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri : Me natam nulli veterum sociare procoruni Pas erat, idque omnes divique hominesque canebant ; Victus aniore tui, cognato sanguine victus, Conjugis et maestae lacrimis, vincla omnia rupi, SO Promissam eripui genero, arma impia sumpsi. Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur Bella, vides, quantos primus patiare labores. Bis magna victi pugna vix urbe tuemur Spes Italas ; recalent nostro Thybrina fluenta 35 Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent. Quo referor toties ? quae mentem insania mutat ? Si Turno exstincto socios sum adscire paratus, Cur non incolumi potius certamina tollo ? Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet 40 Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet !) Prodiderim, natam et connubia nostra petentem ? Respice res bello varias ; miserere parentis Longaevi, quern nunc maestum patria Ardea longe Dividit." Haudquaquam dictis violentia Turni 45 Plectitur ; exsuperat magis, aegrescitque medendo. Ut primum fari potuit, sic institit ore : " Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me Deponas, letumque sinas pro laude pacisci : Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra 50 Spargimus ; et nostro sequitur de vulnere sanguis. Longe illi dea mater erit, quae nube fugacem Feminea tegat, et vanis sese occulat umbris." At regina, nova pugnae conterrita sorte, Flebat, et ardentem generum m oritur a tenebat: 55 " Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae Tangit honos animum, (spes tu nunc una, senectae Tu requies miserae ; decus imperiumque Latini Te penes ; in te omnis domus inclinata recumbit,) Unum oro : desiste manum committere Teucris. 60 Qui te cumque manent isto certamine casus, Et me, Turne, manent: sinrul haec invisa relinquam VERGILI AEISTEIS XII. 255 Jjumina, nee genermn Aenean captiva videbo." Accepit vocem lacrimis Lavinia matris Flagrantes perfusa genas, cui plurimus ignem 65 Subjecit rubor, et calefacta per ora cucurrit. Induin sanguineo veluti vioiaverit ostro Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa Alba rosa : tales virgo dabat ore colores. Ilium turbat amor, figitque in virgine vultus : 70 Ardet in arma magis, paucisque affatur Amatam : " Ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto Prosequere in duri certamina Martis euntem, mater : neque enim Turno mora libera mortis. Nuntius baec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno 75 Haud placitura refer : Quum primum crastina caelo Puniceis invecta rotis Aurora rubebit, Non Teucros agat in Rutulos ; Teucrum arma quiescant," Et Rutuli : nostro dirimamus sanguine bellum ; Illo quaeratur conjunx Lavinia campo." 80 Haec ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit, Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes, Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia, Qui candore nives anteirent, cursibus auras. Circumstant properi aurigae, manibusque lacessunt 85 Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt. Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco Circumdat loricam hurneris ; simul aptat habendo Ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae ; Ensem, quern Dauno ignipotens deus ipse parenti 90 Fecerat et Stygia candentem tinxerat unda. Exin, quae mediis ingenti annixa columnae Aedibus adstabat, validam vi corripit bastam, Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem, Vociferans : " Nunc, o numquam frustrata vocatus 95 Hasta meos, nunc tempus adest : te maximus Actor, Te Turni nunc dextra gerit : da sternere corpus Loricamque manu valida lacerare revulsam Semiviri Pbrygis, et foedare in pulvere crines Vibratos calido ferro myrrbaque madentes. ,, 100 256 VERGILI AENEIS XIL His agitur furiis, totoque ardentis ab ore Scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis : Mugitus veluti quum primum in proelia taurus Terrificos ciet atque irasci in cornua tentat, Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit 105 Ictibus, aut sparsa ad pugnam proludit arena. Nee minus interea maternis saevus in armis Aeneas acuit Martem et se suscitat ira, Oblato gaudens componi foedere bellum. Turn socios maestique metum solatur Iuli, 110 Fata docens, regique jubet responsa' Latino Certa referre viros, et pacis dicere leges. Postera vix summos spargebat lifmine montes Orta dies, quum primum alto se gurgite tollunt Solis equi, lucemque elatis naribus efflant: 115 Campum ad certamen magnae sub moenibus urbis Dimensi Rutulique viri Teucrique parabant, In medioque focos et dis communibus aras Gramineas. Alii fontemque ignemque ferebant, Velati limo, et verbena tempora vincti. 120 Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis Agmina se fundunt portis. Hinc Troius omnis Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis, Haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis Pugna vocet. Nee non mediis in milibus ipsi 125 Ductores auro volitant ostroque superbi, Et genus Assaraci Mnestheus, et fortis Asilas, Et Messapus equum domitor, Neptunia proles. Utque, dato signo, spatia in sua quisque recessit, Defigunt tellure hastas et scuta reclinant. 130 Turn studio effusae matres et vulgus inermum Invalidique senes turres et tecta domorum Obsedece, alii portis sublimibus adstant. At Juno e summo, qui nunc Albanus habetur, (Turn neque nomen erat nee honos aut gloria monti,) 135 Prospiciens tumulo campum aspectabat et arabas VERGILI AENEIS XII. 257 Laurentuni Troumque acies urbemque Latin i. Externplo Turni sic est affata sororem, Diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris Praesidet, (hunc illi rex aetheris altus honorem 140 Jupiter erepta pro virginitate sacravit :) " Nympha, decus fluviorurn, animo gratissima nostro, Scis, ut te cunctis unam, quaecumque Latinae Magnanirni Jovis ingratum ascendere cubiie, Praetulerim, caelique libens in parte locarim: 145 Disce tuum, ne me incuses, Juturna, dolorern. Qua visa est Fortuna pati, Parcaeque sinebant Cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi ; Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis, Parcarumque dies et vis inimica propinquat. 150 Non pugnam aspicere hane oculis, non foedera possum ; Tu, pro germano si quid praesentius audes, Perge: decet. Forsan miseros meliora sequentur." Vix ea, quum lacrimas oculis Juturna profudit, Terque quaterque manu pectus percussit honestum. 155 " Non lacrimis hoc tempus," ait Saturnia Juno ; " Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti, Aut tu bella cie, conceptumque excute foedus. Auctor ego audendi." Sic exhortata reliquit Incertam et tristi turbatam vulnere mentis. 160 Interea reges — ingenti mole Latinus Quadrijugo vehitur curru, cui tempora circum Aurati bis sex radii fulgentia cingunt, Solis avi specimen ; bigis it Turnus in albis, Bina manu lato crispans hastilia ferro ; 165 Hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo, Sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis, Et juxta Ascanius, magnae spes altera Romae, Procedunt castris ; puraque in veste sacerdos Sctigeri fetum suis intonsamque bidentem 170 Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris. Illi, ad surgentem conversi lumina solem, Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro Summa notant pecudum, paterisque altaria libant. 17 Vir. 258 VERGILI AENEIS XII. Turn pius Aeneas stricto sic ense precatur: 115 " Esto nunc Sol testis et haec mihi Terra vocanti, Quam propter tantos potui perferre labores, Et Pater omnipotens, et tu, Saturnia conjunx, Jam melior, jam, diva, precor; tuque, inclute Mavors, Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques ; 180 Fontesque Fluviosque voco, quaeque aetheris alti Religio, et quae caeruleo sunt numina ponto : Cesserit Ausonio si fors victoria Turno, Convenit, Evandri victos discedere ad urbem ; Cedet lulus agris ; nee post arma ulla rebelles 185 Aeneadae referent, ferrove haec regna lacessent. Sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem, (Ut potius reor, et potius di numine firment,) Non ego nee Teucris Italos parere jubebo, Nee mihi regna peto; paribus se legibus ambae 190 Invictae gentes aeterna in foedera mittant. Sacra deosque dabo ; socer arma Latinus habeto, Imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri Constituent, urbique dabit Lavinia nomen." Sic prior Aeneas ; sequitur sic deinde Latinus, 195 Suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram : " Haec eadem, Aenea, Terrain, Mare, Sidera, juro, Latonaeque genus duplex, Janumque bifrontem, Yimque deum infernam et duri sacwaria Ditis ; Audiat haec Genitor, qui foedera fulmine sancit. 200 Tango aras, medios ignes et numina testor : Nulla dies pacem hanc Italis nee foedera rumpet, Quo res cumque cadent ; nee me vis ulla volentem Avertet ; non, si tellurem efifundat in undas, Diluvio miscens, caelumque in Tartara solvat : 205 Ut sceptrum hoc " (dextra sceptrum nam forte gerebat) " Numquam fronde levi fundet virgulta nee umbras, Quum semel in silvis imo de stirpe recisum Matre caret, posuitque comas et brachia ferro ; Olim arbos ; nunc artificis manus aere decoro 210 Inclusit, patribusque dedit gestare Latinis." Talibus inter se firmabant foedera diet is, Conspectu in medio procerum; turn rite sacratas VERQ1LI AEXEIS XII. 259 In flammam jugulant pecudes, et viscera vivis Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras. 215 At vero Rutulis impar ea pugna videri Jarndudurn, et vario misceri pectora motu ; Turn magis, ut propius cernunt non viribus aequis. Adjuvat incessu tacito progressus et arani Suppliciter venerans demisso lumine Turnus, 220 Tabentesque genae, et juvenali in corpore pallor. Quern siniul ac Juturna soror crebrescere vidit Sermonem, et vulgi variare labantia corda, In medias acies, formam assimulata Camerti, (Cui genus a proavis ingens, clarumque paternae 225 Nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis,) In medias dat sese acies, haud nescia reruni, Rumoresque serit varios, ac talia fatur : " Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam Objectare animam ? Numerone an viribus aequi 230 Non sumus ? En, omnes et Troes et Arcades hi sunt, Fatalisque manus, infensa Etruria Turno. Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus, Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris, Succedet fama, vivusque per ora feretur ; 235 Nos, patria amissa, dominis parere superbis Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis." Talibus incensa est juvenum sententia dictis Jam magis atque magis, serpitque per agmina murmur ; Ipsi Laurentes mutati ipsique Latini. 240 Qui sibi jam requiem pugnae rebusque salutem Sperabant, nunc arma volunt, foedusque precantur Infectum, et Turni sortem miserantur iniquam. His aliud majus Juturna adjungit, et alto Dat signum caelo, quo non praesentius ullum 245 Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit. Namque volans rubra fulvus Jovis ales in aethra Litoreas agitabat aves turbamque sonantem Agminis aligeri, subito quum lapsus ad undas Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. 250 Arrexere animos Itali, cunctaeque volucres 260 VERGILI AEKEIS XII. Convertunt clamore fugam, (mirabile visu,) Aetheraque obscurant pennis, hostemque per auras Facta nube premunt, donee vi victus et ipso Pondere defecit, praedamque ex unguibus ales 255 Projecit fluvio, penitusque in nubila fugit. Turn vero augurium Rutuli clamore salutant, Expediuntque manus ; primusque Tolumnius augur " Hoc erat, hoc, votis " inquit "quod saepe petivi: Accipio, agnoscoque deos. Me, me duce, ferrum 260 Corripite, o miseri, quos improbus advena bello Territat, invalidas ut aves, et litora vestra Yi populat ; petet ille fugam, penitusque profundo Yela dabit. Yos unanimi densete catervas, Et regem vobis pugna defendite raptum." 265 Dixit, et adversos telum contorsit in hostes Procurrens : sonitum dat stridula cornus, et auras Certa secat. Simul hoc, simul ingens clamor, et omnes Turbati cunei, calefactaque corda tumultu. Hasta volans, ut forte noveni pulcherrima fratrum 270 Corpora constiterant contra, quos fida crearat Una tot Arcadio conjunx Tyrrhena Gylippo, Horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo Balteus et laterum juncturas fibula mordet, Egregium forma juvenem et fulgentibus armis, 275 Transadigit costas, fulvaque effundit arena. At fratres, animosa phalanx accensaque luctu, Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum Corripiunt, caecique ruunt. Quos agmina contra Procurrunt Laurentum ; hinc densi rursus kiundant 280 Troes Agyllinique et pictis Arcades armis : Sic omnes amor unus habet decernere ferro. Diripuere aras ; it toto turbida caelo Tempestas telorum, ac ferreus ingruit imber ; Craterasque focosque ferunt. Fugit ipse Latinus, 285 Pulsatos referens infecto foedere divos. Infrenant alii currus, aut corpora saltu Subjiciunt in equos, et strictis ensibus adsunt. Messapus regem regisque insigne gerentem Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus, 290 VERGILI AENEIS XII. 261 Adverso proterret equo. Ruit ille recedens, Et miser oppositis a tergo involvitur aris In caput inque humeros ; at fervidus advolat hasta Messapus, teloque orantem multa trabali Desuper altus equo graviter ferit, atque ita fatur : 295 " Hoc habet ; baec melior magnis data victima divis." Concurrunt Itali, spoliantque calentia membra. Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara Corripit, et venienti Ebuso plagamque ferenti Occupat os flammis ; olli ingens barba reluxit, 300 Nidoremque ambusta dedit ; super ipse secutus Caesariem laeva turbati corripit hostis, Impressoque genu nitens terrae applicat ipsum ; Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum, Pastorem, primaque acie per tela ruentem, 305 Ense sequens nudo, superimminet ; ille securi Adversi frontem mediam mentumque reducta Disjicit, et sparso late rigat arma cruore. Olli dura quies oculos et ferreus urget Soninus, in aeternam clauduntur lumina noctem. 310 At pius Aeneas dextram tendebat inermem, Nudato capite, atque suos clamore vocabat : " Quo ruitis, quaeve ista repens discordia surgit ? cohibete iras ! Ictum jam foedus, et omnes Compositae leges : mihi jus concurrere soli : 315 Me sinite, atque auferte metus. Ego foedera faxo Firma manu : Turnum debent haec jam mihi sacra." Has inter voces, media inter talia verba, Ecce, viro stridens alis allapsa sagitta est, Incertum, qua pulsa manu, quo turbine adacta, 320 Quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne, Attulerit : pressa est insignis gloria facti, Nee sese Aeneae jactavit vulnere quisquam. Turnus, ut Aenean cedentem ex agmine vidit Turbatosque duces, subita spe fervidus ardet : 325 Poscit equos atque arma simul, saltuque superbus Emicat in currum, et manibus molitur habenas. Multa virum volitans dat fortia corpora Leto, 262 VERGILI AENEIS XII. Semineces volvit niultos, aut agniina curru Proterit, aut raptas fugientibus ingerit hastas. 330 Qualis apud gelidi quurn fluniina concitus Hebri Sanguineus Mavors clipeo intonat, atquc furentes Bella movens inimittit equos ; illi aequore aperto Ante Notos Zephyrumque volant ; gemit ultima pulsu Thraca pedum ; eircumque atrae Forniidinis ora, 335 Iraeque, Insidiaeque, dei comitatus, aguntur : Talis equos alacer media inter proelia Turnus Fumantes sudore quatit, miserabile caesis Hostibus insultans ; spargit rapida ungula rores Sanguineos, mixtaque cruor calcatur arena. 340 Jamque Neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pho- lumque, Hunc congressus et hunc, ilium eminus ; eminus ambo Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse Nutrierat Lycia, paribusque ornaverat armis, Yel conferrc manum, vel equo praevertere ventos. 345 Parte alia, media Eumedes in proelia fertur, Antiqui proles bello praeclara Dolonis, Nomine avum referens, animo manibusque parentem, Qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret, Ausus Pelidae pretium sibi poscere currus ; 350 Ilium Tydides alio pro talibus ausis Affecit pretio, nee equis adspirat Achillis. Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto, Ante levi jaculo longum per inane secutus, Sistit equos bijuges et curru desilit, atque 355 Semianimi lapsoque supervenit, et, pede collo Impresso, dextrae mucronem extorquet et alto Fulgentem tinguit jugulo, atque haec insuper addit : u En, agros et, quam bello, Trojane, petisti, Hesperiam metire jacens : haec praemia, qui me 360 Ferro ausi tentare, ferunt ; sic moenia condunt." lluic comitem Asbyten conjecta cuspide mittit, Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque, Et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten. Ac velut Edoni Boreae quum spiritus alto 365 Insonat Aegaeo, sequiturque ad litora fluctus, VERGILI AENEIS XII. 263 Qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo ; Sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt, Oonversaeque ruunt acies ; fert impetus ipsuni, Et cristam ad verso curru quatit aura volantem. 370 Non tulit instantem Phegeus animisque frementeru ; Objecit sese ad currum, et spumantia frenis Ora citatorum dextra detorsit equorum. Dum trahitur pendetque jugis, hunc lata retectum Lancea consequitur, rurnpitque infixa bilicem 375 Loricam et summum degustat vulnere corpus. Ille tamen clipeo objecto con versus in hostem Ibat, et auxilium ducto mucrone petebat : Quum rota praecipitem et procursu concitus axis Impulit effunditque solo, Turnusque secutus 380 Imam inter galeam summi thoracis et oras Abstulit ense caput, truncumque reliquit arenae. Atque ea dum campis victor dat funera Turnus, Interea Aenean Mnestheus et fidus Achates Ascaniusque comes castris statuere cruentum, 385 Alternos longa nitentem cuspide gressus. Saevit, et infracta luctatur arundine telum Eripere, auxilioque viam, quae proxima, poscit : Ense secent lato vulnus, telique latebram Rescindant penitus, seseque in bella remittant. 390 Jamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx Iasides, acri quondam cui captus amore Ipse suas artes, sua munera, laetus Apollo Augurium citharamque dabat celeresque sagittas ; Ille, ut depositi proferret fata parentis, 395 Scire potestates herbarum usumque medendi Maluit et mutas agitare inglorius artes. Stabat acerba fremens, ingentem nixus in hastam, Aeneas, magno juvenum et maerentis Iuli Concursu, lacrimis immobilis. Ille retorto 400 Paeonium in morem senior succinctus amictu, Multa manu medica Phoebique potentibus herbis Nequidquam trepidat, nequidquam spicula dextra Sollicitat, prensatque tenaci forcipe ferrum. 264: VERGILI AENEIS XII. Nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo 405 Subvenit ; et saevus campis magis ac magis horror Crebrescit, propiasque malum est. Jam pulvere caelum Stare vident : subeunt equites, et spicula castris Densa cadunt mediis ; it tristis ad aethera clamor Bellantum juvenum et duro sub Marte cadentum. 410 Hie Yenus, indigno nati concussa dolore, Dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida, Puberibus caulem foliis et fiore comantem Purpureo ; non ilia feris incognita capris Gramina, quum tergo volucres haesere sagittae. 415 Hoc Yenus, obscuro faciem circumdata nimbo, Detulit ; hoc fusum labris splendentibus amnem Inficit, occulte medicans, spargitque salubres Ambrosiae succos et odoriferam panaceam. Fovit ea vulnus lympha longaevus Iapyx 420 Ignorans, subitoque omnis de corpore fugit Quippe dolor, omnis stetit imo vulnere sanguis ; Jamque secuta manum, nullo cogente, sagitta Exeidit, atque novae rediere in pristina vires. "Arma citi properate viro ! Quid statis?" Iapyx 425 Conclamat, primusque animos accendit in hostem. "Non haec humanis opibus, non arte magistra Proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat ; Major agit deus, atque opera ad majora remittit." Hie, avidus pugnae, suras incluserat auro 430 Hinc atque hinc, oditque moras, hastamque coruscat. Postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est, Ascanium fusis circum complectitur armis, Summaque per galeam delibans oscula fatur: " Disce, puer, virtutem ex me verumque iaborem, 435 Fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello Defensum dabit, et magna inter praemia ducet. Tu facito, mox quum matura adoleverit aetas, Sis memor, et te, animo repetentem exempla tuorum, Et pater Aeneas et avunculus excitet Hector." 440 Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens, Telum immane manu quatiens; simul agmine denso VERGILI AENEIS XII. 265 Antheusque Mnesthe usque ruunt, ornnisque relictis Tavba fluit castris. Tum caeco pulvere campus Miseetur, pulsuque pedum tremit exeita tellus. 445 Yidit ab adverso venientes aggere Turnus, Yidere Ausonii, gelidusque per ima cucurrit Ossa tremor ; prima ante omnes Juturna Latinos Audiit, agnovitque sonum, et tremefacta refugit. Ille volat, campoque atrum rapit agmen aperto. 450 Qualis ubi ad terras, abrupto sidere, nimbus It mare per medium ; miseris, heu, praescia longe Horrescunt corda agricolis ; dabit ille ruinas Arboribus stragemque satis, met omnia late ; Ante volant sonitumque ferunt ad litora venti: 455 Talis in adversos ductor Rhoeteius hostes Agmen agit ; densi cuneis se quisque coactis Agglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osirim, Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates, Ufentemque Gyas ; cadit ipse Tolumnius augur, 460 Primus in adversos telum qui torserat hostes. Tollitur in caelum clamor, versique vicissim Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. Ipse neque aversos dignatur sternere Morti, Nee pede congressos aequo nee tela ferentes 465 Insequitur ; solum densa in caligine Turnum Yestigat lustrans, solum in certamina poscit. Hoc concussa metu mentem, Juturna virago Aurigam Turni media inter lora Metiscum Excutit, et longe lapsum temone relinquit; 470 Ipsa subit, manibusque undantes flectit habenas, Cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci. Nigra velut magnas domini quum divitis aedes Pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo, Pabula parva legens nidisque loquacibus escas, 4T5 Efc nunc porticibus vacuis, nunc humida circum Stagna sonat : similis medios Juturna per hostes Fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru, Jamque hie germanum, jamque hie ostentat ovantem, Nee conferre manum patitur, volat avia longe. 480 Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbes, 266 VERGILI AENEIS XII. Vestigatque v imm et disjecta per agmina magna Voce vocat. Quoties oculos conjecit in hostem, Alipedumque fugam cursu tentavit equorum, A versos toties currus Juturna retorsit. 485 lieu, quid agat ? Yario nequidquam fiuctuat aestu, Diversaeque vocant animum in contraria curae. Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat Lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro, Horum unum certo contorquens dirigit ictu. 490 Substitit Aeneas, et se collegit in arma, Poplite subsidens ; apicem tarnen incita summum Hasta tulit, summasque excussit vertice cristas. Turn vero assurgunt irae ; insidiisque subactus, Diversos ubi sentit equos currumque referri, 495 Multa Jovem et laesi testatus foederis aras, Jam tandem invadit medios, et Marte secundo Terribilis saevam nullo discrimine caedem fiuscitat, irarumque omnes effundit habenas. 499 Quis mi hi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes Diversas, obitumque ducum, quos aequore toto 501 Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros, Expediat ? tan ton' placuit concurrere motu, Jupiter, aeterna gentes in pace futuras ? Aeneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentes 505 Pugna loco statuit Teucros) haud multa morantem Excipit in latus, et, qua fata celerrima, crudum Transadigit costas et crates pectoris ensem. Turnus equo dejectum Amycum fratremque Diorem, Congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, 510 Hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum Suspendit capita, et rorantia sanguine portat. Ille Talon Tanaimque Neci fortemque Cethegum, Tres uno congressu, et maestum mittit Oniten, Nomen Echionium matrisque .genus Peridiae ; 515 Hie fratres Lycia missos et Apollinis agris, Et juvenem exosum nequidquam bella Menoeteu, Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae Ars fuerat pauperque domus, nee nota potentum VERGILI AENEIS XII. 267 Munera, conductaque pater tellure serebat. 520 Ac velut immissi diversis partibus ignes Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro, Aut ubi decursu rapido de montibus altis- Daiit sonitum spumosi amnes, et in aequora currant, Quisque suum populatus iter : non segnius ambo 525 Aeneas Turnusque ruunt per proelia ; nunc, nunc Fluctuat ira intus ; rumpuntur nescia vinci Pectora ; nunc totis in vulnera viribus itur. Murranuin hie, atavos et avorum antiqua sonantem Nomina, per regesque actum genus omne Latinos, 530 Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi Excutit, effunditque solo ; hunc lora et juga subter Provolvere rotae ; crebro super ungula pulsu Incita nee domini memorum proculcat equorum. Hie ruenti Hyllo animisque immane frementi 535 Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet : Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro. Dextera nee tua te, Graium fortissime, Cretheu, Eripuit Turno ; nee di texere Cupencum, Aenea veniente, sui ; dedit obvia ferro 540 Pectora, nee misero clipei mora profuit aerei. Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi Oppetere, et late terrain consternere tergo ; Occidis, Argivae quern non potuere phalanges Sternere, nee Priami regnorum eversor Achilles ; 545 Hie tibi mortis erant metae : domus alta sub Ida, Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulchrum. Totae adeo conversae acies, omnesque Latini, Omnes Dardanidae, Mnestheus, acerque Serestus, Et Messapus equum domitor, et fortis Asilas, 550 Tuscorumque phalanx, Evandrique Arcades alae, Pro se quisque viri summa nituntur opum vi : Nee mora, nee requies ; vasto certamine tendunt. Hie mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit, Iret ut ad muros, urbique adverteret agmen 5 r >5 Ocius et subita turbaret clade Latinos. Ille, ut vestigans diversa per agmina Turnum 268 YERGILl AENEIS Xli. Hue atque hue acies cireumtulit, aspicit urbein Immunem tanti belli atque impune quietam. Continuo pugnae accendit maj oris imago : 560 Mnesthea Serge stumque vocat fortemque Serestum Duct-ores, tumulumque capit, quo cetera Teucrum Concurrit legio, nee scuta aut spicula densi Deponunt. Celso medius stans aggere fatur: " Ne qua meis esto dictis mora, (Jupiter hac stat,) 565 Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito. Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini, Ni frenum accipere et victi parere fatentur, Eruam, et aequa solo finnantia culmina ponam. Scilicet exspectem, libeat dum proelia Turno 570 Nostra pati, rursusque velit concurrere victus ? Hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi. Ferte faces propere, foedusque reposcite flammisl" Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes Dant cuneum, densaque ad muros mole feruntur. 515 Scalae improviso, subitusque apparuit ignis. Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant ; Ferrum alii torquent, et obumbrant aethera telis. Ipse inter primos dextram sub moenia tendit Aeneas, magnaque incusat voce Latinum, 58*' Testaturque deos, iterum se ad proelia cogi, Bis jam Italos hostes, haec altera foedera rumpi. Exoritur trepidos inter discordia cives : Urbem alii reserare jubent et pandere portas Dardanidis, ipsumque trahunt in moenia regem ; 585 Anna ferunt alii, et pergunt defendere muros : Inclusas ut quum latebroso in pumice pastor Vestigavit apes, fumoque implevit amaro ; Illae intus trepidae rerum per cerea castra Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras ; 590 Yolvitur ater odor tectis ; turn murmure caeco Intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras. Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis, Quae totam luctu concussit funditus urbem. Regina ut tectis venientem prospicit hostem, 595 VERGILI AENEIS XII. 269 Tncessi rnuros, ignes ad tecta volare, Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Tumi, Infelix pugnae juvenem in certamine credit Exstinctum, et, subito mentern turbata dolore, Se causam clamat, crimenque, caputque malorum ; 600 Multaque per maestum demens effata furorem, Purpureos moritura nianu discindit amictus, Et nodum informis leti trabe nectit ab alta. Quam cladem miserae postquam accepere Latinae, Filia prima manu floros Layinia crines 605 Et roseas laniata genas, turn cetera circum Turba, furit ; resonant late plangoribus aedes. Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem : Dernittunt mentes ; it scissa veste Latinus, Conjugis attonitus fatis urbisque ruina, 610 Canitiem immundo perfusam pulvere turpans, [Multaque se incusat, qui non acceperit ante Dardanium Aenean, generurnque adsciverit ultro.] Interea extremo bellator in aequore Turnus Palantes sequitur paucos, jam segnior, atque 615 Jam minus atque minus successu laetus equorum. Attulit hunc illi caecis terroribus aura Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures Confusae sonus urbis et illaetabile murmur. " Hei mihi ! quid tanto turbantur moenia luctu ? 620 Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe ? " Sic ait, adductisque amens subsistit habenis. Atque huic ; in faciem soror ut conversa Metisci Aurigae currumque et equos et lora regebat, Talibus occurrit dictis : " Hac, Turne, sequamur 625 Trojugenas, qua prima viam victoria pandit : Sunt alii, qui tecta manu defendere possint. Ingruit Aeneas Italis et proelia miscet : Et nos saeva manu mittamus funera Teucris. Nee numero inferior, pugnae nee honore recedes." 630 Turnus ad haec : " O soror, et dudum agnovi quum prima per artem Foedera turbasti teque haec in bella dedisti, 270 VERGILI AENEIS XII. Et nunc nequidquam fallis dea. Sed quis Olympo Demissam tantos voluit te ferre labores ? G35 An fratris miseri letum ut crudele videres ? Nam quid ago ? aut quae jam spondet Fortuna salutem ? Vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem Murranum, quo non superat mihi carior alter, Oppetere, ingentem, atque ingenti vulnere victum. 640 Occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens Aspiceret ; Teucri potiuntur corpore et armis. Exscindine domos (id rebus defuit unum) Perpetiar? dextra nee Drancis dicta refellam? Terga dabo, et Turnum fugientem haec terra videbit? 645 Usque adeone mori miserum est ? Yos o mihi Manes Este boni, quoniam Superis aversa voluntas I Sancta ad vos anima, atque istius nescia culpae, Descendam, magnorum haud unquam indignus avorum." Yix ea fatus erat ; medios volat, ecce, per hostes 650 Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum : " Turne, in te suprema salus : miserere tuorum ! Fulminat Aeneas armis, summasque minatur Dejecturum arces Italum excidioque daturum ; 655 Jamque faces ad tecta volant. In te ora Latini, In te oculos referunt ; mussat rex ipse Latinus, Quos generos vocet, aut quae sese ad foedera flectat. Praeterea regina, tui fidissima, dextra Occidit ipsa sua, lucemque exterrita fugit. 660 Soli pro portis Messapus et acer Atinas Sustentant aciem ; circum hos utrimque phalanges Stant densae, strictisque seges mucronibus horret Ferrea : tu currum deserto in gramme versas 1 " Obstupuit varia confusus imagine rerum 665 Turnus, et obtutu tacito stetit. Aestuat ingens Uno in corde pudor, mixtoque insania luctu, Et furiis agitatus amor, et conscia virtus. Ut primum discussae umbrae et lux reddita menti, Ardentes oculorum orbes ad moenia torsit 670 Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem. VERGILI AENEIS XII. 271 Ecce autem flammis inter tabulata volutus Ad caelum undabat vertex, turrimque tenebat, Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse, Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos. 675 " Jam jam fata, soror, superant ; absiste morari ; Quo deus et quo dura vocat Fortuna, sequamur. Stat conferre raanum Aeneae, stat, quidquid acerbi est, Morte pati; neque me indecorem, germana, videbis Amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem." 680 Dixit, et e curru sal turn dedit ocius arvis, Perque hostes, per tela ruit, maestamque sororem Deserit, ac rapido cursu media agmina rumpit. Ac veluti montis saxum de vertice praeceps Quum ruit, avulsum vento, seu turbidus imber 685 Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas ; Fertur in abruptum magno mons improbus actu, Exsultatque solo, silvas, armenta, virosque Involvens secum : disjecta per agmina Turnus Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso 690 Sanguine terra madet, striduntque bastilibus aurae ; Significatque manu, et magno simul incipit ore : " Partite jam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini : Quaecumque est Fortuna, mea est ; me verius unum Pro vobis foedus luere, et decernere ferro." 695 Discessere omnes medii, spatiumque dedere. At pater Aeneas, audito nomine Turni, Deserit et muros, et summas deserit arces, Praecipitatque moras omnes, opera omnia rumpit, Laetitia exsultans, horrendumque intonat armis : TOO Quantus Athos, aut quantus Eryx, aut ipse, coruscis Quum fremit ilicibus, quantus, gaudetque nivali Yertice se attollens pater Appenninus ad auras. Jam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes Convertere oculos Itali, quique alt a tenebant 705 Moenia, quique imos pulsabant ariete muros, Armaque deposuere humeris. Stupet ipse Latinus, Ingentes, genitos diversis partibus orbis, Inter se coiisse viros et cernere ferro. 272 VERGILI AENEIS XII. Atque 1111, ut vacuo patuerunt aequore campi, 710 Procursu rapido, conjectis eminas hastis, Invadunt Martem clipeis atque aere sonoro. Dat gemitum tellus ; turn crebros ensibus ictus Congeminant ; fors et virtus miscentur in unum. Ac velut ingenti Sila summove Taburno 115 Quum duo conversis inirnica in proelia tauri Frontibus incurrunt, (pavidi cessere magistri, Stat pecus omne metu niutuni, mussantque juvencae, Quis neniori imperitet, quern tota armenta sequantur ;) Uli inter sese multa vi vulnera miscent, 720 Cornuaque obnixi infigunt, et sanguine largo Colla armosque lavant ; gemitu nemus omne remugit: Non aliter Tros Aeneas et Daunius heros Concurrunt clipeis ; ingens fragor aethera complet. Jupiter ipse duas aequato examine lances 725 Sustinet, et fata imponit diversa duorum, Queni damnet labor, et quo vergat pondere letum. Emicat hie, impune putans, et corpore toto Alte sublatum consurgit Turnus in ensem, Et ferit. Exclamant Troes trepidique Latini, 730 Arrectaeque amborum acies. At perfidus ensis Frangitur, in medioque ardentem deserit ictu, Ni fuga subsidio subeat. Fugit ocior Euro, Ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem. Fama est, praecipitem, quum prima in proelia junctos 735 Conscendebat equos, patrio mucrone relicto, Dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci ; Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri, Suffecit ; postquam arma dei ad Vulcania ventum est, Mortalis mucro, glaeies ceu futilis, ictu 740 Dissiluit ; fulva resplendent fragmina arena. Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus, Et nunc hue, inde hue incertos implicat orbes ; Undique enim densa Teucri inclusere corona, Atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt. 745 Nee minus Aeneas, quamquam tardante sagitta tnterdum genua impediunt cursumque recusant, VERGILI AENEIS XII, 273 Insequitur, trepidique pedem pede fervidus urget: Inclusum veluti si quando flumine nactus Cervum, aut puniceae septum formidine pennae, 750 Yenator cursu canis et latratibus instat ; IJle autem, insidiis et ripa territus alta, Mille fugit refagitque vias ; at vividus Umber Haeret hians, jam jamque tenet, similisque tenenti Increpuit malis, morsuque elusus inani est. 755 Turn vero exoritur clamor, ripaeque lacusque Responsant circa, et caelum tonat omne tumultu. Ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnes, Nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem; Aeneas mortem contra praesensque minatur 160 Exitium, si quisquam adeat, terretque trementes, Excisurum urbem minitans, et saucius instat. Quinque orbes explent cursu, totidemque retexunt Hue illuc ; neque enim levia aut ludicra petuntur Praemia, sed Turni de vita et sanguine certant. 765 Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris Hie steterat, nautis olim venerabile lignum, Servati ex undis ubi figere dona solebant Laurenti divo et votas suspendere vestes ; Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum TTO Sustulerant, puro ut possent concurrere campo : Hie hasta Aeneae stabat, hue impetus illam Detulerat, fixam et lenta radice tenebat. Incubuit, voluitque manu convellere ferrum Dardanides, teloque sequi, quern prendere cursu 775 Non poterat. Turn vero, amens formidine, Turnus " Faune, precor, miserere, " inquit, " tuque optima ferrum Terra tene, colui vestros si semper honores, Quos contra Aeneadae bello fecere profanos." Dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit: 780 Namque diu luctans lentoque in stirpe moratus Viribus haud ullis valuit discludere morsus Roboris Aeneas. Dum nititur acer et instat, Rursus in aurigae faciem mutata Metisci Procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit. 785 Quod Yenus audaci Nymphae indignata licere, 18 Vir. 274 VERGILI AENEIS XII. Accessit, telunique alta ab radice revellit. Olli sublimes, armis animisque refecti, Hie gladio Mens, hie acer et arduus hasta, Adsistunt contra certamina Martis anheli. 790 Junonem interea rex omnipotentis Olympi Alloquitur, fulva pugnas de nube tuentem : " Quae jam finis erit, conjunx? quid denique restat? Indigetem Aenean scis ipsa, et scire fateris, Deberi caelo, fatisque ad sidera tolli. 795 Quid struis ? aut qua spe gelidis in nubibus haeres ? Mortalin' decuit violari vulnere divum, Aut ensem (quid enim sine te Juturna valeret ?) Ereptum reddi Turno, et vim crescere victis ? Desine jam tandem, precibusque inflectere nostris ; 800 Nee te tantus edat tacitam dolor, et mihi curae Saepe tuo dulci tristes ex ore recursent. Venturn ad supremum est. Terris agitare vel undis Trojanos potuisti, infandum accendere bellum, Deformare domum, et luctu miscere hymenaeos ; 805 Ulterius tentare veto." Sic Jupiter orsus; Sic dea submisso contra Saturnia vultu: " Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas, Jupiter, et Turnum et terras invita reliqui; Nee tu me aeria solam nunc sede videres 810 Digna indigna pati, seel flammis cincta sub ipsa Starem acie traheremque inimica in proelia Teucros. Juturnam misero, fateor, succurrere fratri Suasi, et pro vita majora audere probavi ; Non ut tela tamen, non ut contenderet arcum : 815 Adjuro Stygii caput implacabile fontis, Una superstitio superis quae reddita divis. Et nunc cedo equidem, pugnasque exosa relinquo. Illud te, nulla fati quod lege tenetur, Pro Latio obtestor, pro majestate tuorum : 820 Quum jam connubiis pacem felicibus (esto) Component, quum jam leges et foedera jungent, Ne vetus indigenas nomen mutare Latinos, Neu Troas fieri jubeas Teucrosque vocari, VEEGILI AENEIS XIX. 275 Aut vocem mutare viros, aut vertere vestem. 825 Sit Latium, sint Albani per saecula reges, Sit Roinana potens Itala virtute propago ; Occidit, occideritque sinas cum nomine Troja." Olli subridens hominum rerumque repertor : " Es germana Jovis Saturnique altera proles : 830 Irarum tantos volvis sub pectore fluctus ! Verum age, et inceptum frustra submitte furorem : Do, quod vis, et me victusque volensque remitto. Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt, Utque est, nomen erit ; commixti corpore tantum 835 Subsident Teucri. Morem ritusque sacrorum Adjiciam, faeiamque omnes uno ore Latinos. Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget, Supra homines, supra ire deos pietate videbis, Nee gens ulla tuos aeque eelebrabit honores." 840 Annuit his Juno, et mentem laetata retorsit ; Interea excedit caelo, nubemque relinquit. His actis aliud Genitor secum ipse volutat, Juturnamque par at fratris dimittere ab armis. Dicuntur geminae pestes cognomine Dirae, 845 Quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram Uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit Serpentum spiris, ventosasque addidit alas. Hae Jovis ad solium saevique in limine regis Apparent, acuuntque metum mortalibus aegris, 850 Si quando letum horrificum morbosque deum rex Molitur, meritas aut bello territat urbes. Harum unam celerem demisit ab aethere summo Jupiter, inque omen Juturnae occurrere jussit. Ilia volat, celerique ad terram turbine fertur. 855 Non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta, Armatam saevi Parthus quam felle veneni, Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit, Stridens et celeres incognita transilit umbras: Talis se sata Nocte tulit, terrasque petivit. 860 Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni, Alitis in parvae subitam collecta figuram. 276 VERGILI AENEIS XII, Quae quondam in bustis aut culminibus desertis Nocte sedens serum canit importuna per umbras, Hanc versa in faciem, Turni se pestis ob ora 865 Fertque refertque sonans, clipeumque everberat alis. Mi membra novus solvit formidine torpor, \ Arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit. At, procul ut Dirae stridorem agnovit et alas, Infelix crines scindit Juturna solutos, 870 Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis : " Quid nunc te tua, Turne, potest germana juvare ? Aut quid jam durae superat mihi ? Qua tibi lucem Arte morer ? Talin' possum me opponere monstro ? Jam jam linquo acies. Ne me terrete timentem, 875 Obscenae volucres : alarum verbera nosco Letalemque sonum, nee fallunt jussa superba Magnanimi Jovis. Haec pro virginitate reponit ? Quo vitam dedit aeternam ? cur mortis adempta est Condicio ? Possem tantos finire dolores 880 Nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras ! lmmortalis ego ? aut quidquam mihi dulce meorum Te sine, frater, erit ? quae satis alta dehiscat Terra mihi, Manesque deam demittat ad imos ! " Tantum effata, caput glauco contexit amictu, 885 Multa gemens, et se fluvio dea condidit alto. Aeneas instat contra, telumque coruscat, Ingens, arboreum, et saevo sic pectore fatur: ■ Quae nunc deinde mora est, aut quid jam, Turne, re- tractas ? 890 Non cursu, saevis certandum est comminus armis. Verte omnes tete in facies, et contrahe, quidquid Sive animis sive arte vales ; opta ardua pennis Astra sequi, clausumque cava te condere terra ! " Ille caput quassans : " Non me tua fervida terrent Dicta, ferox; di me terrent et Jupiter hostis." 895 Nee plura effatus, saxum circumspicit ingens, Saxum antiquum, ingens, campo quod forte jacebat, Limes agro positus, litem ut discerneret arvis : Vixillud lecti bis sex cervice subirent, VERGILI AENEIS XII. 277 Qualia nunc hominum producit corpora tellas: 900 Ille manu raptum trepida torquebat in hostem, Altior insurgens, et cursu concitus heros. Sed neque currentem se nee cognoscit euntem, Tollentemve manus saxumve imniane moventem ; Genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis. 905 Turn lapis ipse viri, vacuum per inane volutus, Nee spatium evasit totuni, neque pertulit ictum. Ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit Nocte quies, nequidquam avidos extendere cursus Telle videmur, et in mediis conatibus aegri 910 Succidimus ; non lingua valet, non corpore notae Sufficiunt vires, nee vox aut verba sequuntur: Sic Turno, quacumque viam virtufe petivit, Successum dea dira negat. Turn pectore sensus Yertuntur varii. Rutulos aspectat et urbem, 915 Cunctaturque metu, telumque instare tremescit ; Nee, quo se eripiat, nee, qua vi tendat in hostem, Nee currus usquam videt aurigamve sororem. Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat, Sortitus fortunam oculis, et corpore toto 920 Eminus intorquet. Murali concita numquam Tormento sic saxa fremunt, nee fulmine tanti Dissultant crepitus : volat atri turbinis instar Exitium dirum hasta ferens, orasque recludit Loricae, et clipei extremos septemplicis orbes. 925 Per medium stridens transit femur. Incidit ictus Ingens ad terram duplicato poplite Turnus. Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit Mons circum, et vocem late nemora alta remittunt. Ille humilis supplexque oculos, dextramque precantem Protendens, " Equidem merui, nee deprecor," inquit: 931 " Utere sorte tua. Miseri te si qua parentis Tangere cura potest, oro, (fuit et tibi talis Anchises genitor,) Dauni miserere senectae, Et me, seu corpus spoliatum lumine mavis, 935 Redde meis. Vicisti, et victum tendere palmas Ausonii videre ; tua est Lavinia conjunx: Ulterius ne tende odiis." Stetit acer in armis 278 VERGILI AENEIS XII. Aeneas, volvens oculos, dextramque repressit ; Et jam jamque magis cunctantem flectere sermo 940 Coeperat, infelix humero quum apparuit alto Balteus, et notis fulserunt cingula bullis Pallantis pueri, victum quem vulnere Turnus Straverat atque humeris inimicum insigne gerebat. Ule, oculis postquam saevi monumenta doloris 945 Exuviasque hausit, furiis accensus, et ira Terribilis : " Tune hinc spoliis indute meorum Eripiare mihi ? Pallas te hoc vulnere, Pallas Immolat, et poenam scelerato ex sanguine sumit." Hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit 950 Fervidus. Ast illi solvuntur frigore membra, Vitaque cum gemitu'fugit indignata sub umbras. NOTES. (279) ABBREVIATIONS. cf., (confer,) — compare. diff., — difference. e conj., (e conjectura,) — from conjecture. e. g., (exempli gratia,) — for example. etc., (etcaetera,) — and the rest, and so forth. Gr., — Grammar or Grammars. i. e., (id est,) — that is. in fin., (in fine,) — at the end. . i. q., (idem quod,) — the same as. lit. , — literally. MS., MSS., — manuscript, manu- scripts. n., — note. P-» PP-, (pagina, paginae,)— ' page, pages. pi. or plur., — plural. pr., — pronounced. Prol. or Proleg., — Prolegomena. q. v., (quodvideas,) — which see. sc, (scilicet,) — understand, sup- ply. sing., — singular. sq. (sing.), sqq. (pi), (se- quens, sequentes), and the following. tr., — translates or translate. V. or Virg., — Virgil. Verg., — Vergilius. Commentators • A., . . Anthon. B., . . c, . . Fovb., . F jt Fr.. Bryce. Conington. Forbiger. Frieze. G., . . Gossrau. Hen., . H., . . J., . . SI* h, . . R., . . Ladewig. Ribbeck. Ru., . . Ruaeus. s., : . Schmitz. Serv., . Servius. W., . . Wagner. Grammars. A.or A.& G. , Allen $ Greenough's. A. & S., Andrews and Stoddard's. B., Bullions and Morris's. G., Gilder sleeve's. H., . . Harknesi s. M., . . Madvig's. Z., . . Zumpt's. Con., — Conington' 's Metrical Version. Hand. Tursel., — Hand's Tursellinus. Lex., — Andrews's Freund s Lexicon. %*% The usual abbreviations of the names of cases, moods, tenses, voices, etc., are employed. 280 NOTES TO VIRGIL'S AENEID. The " Ae-ne'-id" derives its name from its hero, Ae-ne'-as, a Troja* prince, the son of Anchises and Venus. Its subject is his "adven- tures, while sailing from Troy, after the destruction of that city, in search of a settlement, — his final landing in Italy, — and his triumphant struggle with his enemies and his rival, Turnus, in that country, leav- ing him free to marry Lavinia, the daughter of Latinus, king of the Latins, and to found Lavinium, the mother city of Rome." As a "valiant warrior and pious worshipper of the gods," Aeneas represents Virgil's ideal of the Roman people. Indirectly, the object of the poem is to gratify the pride of the Romans, to quicken their patriotism, to heighten their regard for religion, and to exalt their monarch, Augustus. " The grand religious idea which breathes throughout the Aeneid," says Merivale, "is the persuasion that the Romans are the sons and successors of the Trojans, the chosen race of heaven, of divine lineage and royal pretensions, whose destinies have engaged all the care of Olympus from the beginning, till they reach at last their consumma- tion in the blissful regeneration of the empire. It maintains the exist- ence of Providence as the bond of the Roman commonwealth. 'Yes! there are gods/ it proclaims, • and the glories of Rome demonstrate it.'" The first six books describe the adventures and wanderings of Aeneas before reaching his destined home in Italy, the last six his wars with Turnus and his allies. THE INSCRIPTION. These four lines, of doubtful authorship, form no part of the poem; they may have been prefixed, however, simply as an epigram, to some copies of the first book circulated by Virgil among his friends. Supply turn with modulatua and cano at the end of the fourth line. r28n BOOK 1. ARGUMENT. After stating the subject of the poem generally (1-7), invoking tht Muse (8-11), and accounting for the resentment of Juno to the Trojan race (12-33), Virgil, plunging at once into the middle of the action, (like Homer, Milton, and other great epic poets,) introduces his hero, in the seventh year of his wanderings after the destruction of Troy, just start- ing from Sicily and making for the Italian mainland. A tempest is sent forth against him by Aeolus, at the instigation of Juno, and drives his shattered ships on the coast of Africa (34-123). Neptune interferes to calm the storm (124-356). Aeneas lands, slays seven stags of immense size, gives one to each of the seven ships now remaining to him, and exhorts his fellow-exiles to patience and hope (157-207). The banquet of the ships' crews follows (208-222). Venus pleads the cause of her son, Aeneas, and of the Trojans, before Jupiter, and lays all the blame of their misfortunes on Juno. The king of the gods being moved by the appeal, discloses the decrees of the Fates, and consoles his daughter by the assurance of future prosperity and unbounded empire to the Trojans in their descendants, the Roman people (223-296). Mercury is sent down to render Dido friendly to Aeneas (297-304). Satisfied with the declaration of Jupiter, Venus descends to earth, and, in the guise of a huntress, presents herself to Aeneas, announces that the ships which he had supposed lost were safe in port, and shows the city of Carthage in progress of building by the Phoenician Dido (305-409). Aeneas, under cover of a cloud, enters Carthage in company with his faithful attendant, Achates (410-420). Description of rising Carthage (421-436). Aeneas visits the temple of Juno, and sees depicted on its Walls the battles and heroes of the Trojan war (437-493). Dido visits the temple (494-508). A deputation from the twelve missing ships of the Trojans waits on Dido, to complain of the outrages of her people, *nd bewails the loss of Aeneas (509-560). Dido consoles them, offers ihem either a temporary sojourn or a lasting home, and promises to Search for Aeneas (561-578). Instantly Aeneas and Achates become (282) book I. 283 risible. * Aeneas thanks Dido for her generosity (579-612). Dido bids him welcome, sends food to the crews at the ships, and orders a splendid banquet in the palace (614-642). Aeneas sends for his son, Ascanius ^643-656). Venus, substituting Cupid for Ascanius, inflames Queen Dido with a passionate love for her guest (657-722). The banquet in Dido's palace. The time passes in song and talk, till Dido begs Aeneas to tell the whole story of the fall of Troy and his seven years of wan- dering (699-756). 1-3. Arma — litora. I sing of arms and the man, who first, from the coasts of Troy, by fate an exile, came to Italy and the Lavinian shores. — Italiam and litora, terminal accusatives after a verb of motion, the preposition in (which would be inserted in the best prose except before names of towns) being omitted by poetical usage. H. 379, 4; A. & G.258,6; G. 342,1; B.948. — Fato. H. 414; A. & S. 247; B. 873; A. 248. — Profugus. H. 363 ; A. & S. 204 ; B. 622 ; A. 184. — Lavinia, pronounced La-vin-ya. (H. 669, II. 3; A. & S. 306, (3); B. 1519, 3.) The epithet " Lavinian " is applied by anticipation to the shores where the city Lavinium was afterwards built by Aeneas. 3. Hie, the one; in apposition with qui. — Jactatus and passus are participles agreeing with ille. — Terris et alto, on land and on the deep ; the preposition in is omitted before these ablatives of place, by a frequent poetical license similar to that in the omission of the prepo- sition before the accusatives in the second and third lines. Terris is pur- posely plural, (lit., lands,) Aeneas, while seeking a settlement, having been driven about from country to country. 4. Superum, of the gods above. — Memorem, ever mindful, and therefore relentless. Well rendered by Conington in his translation of saevae memorem Junonis iram, " fell Juno's unforgetting hate." 5. 6. Dum conderet urbem inferretque deos Latio, while he was striving to found a city and bring (his) gods into Latium, The idea of striving to found, striving to bring, is implied in the subjunctive after dum. H. 522, II. ; A. & S. 263, 4, (1) ; B. 1238 ; A. 328 ; GL 574. W. says "the subjunctive here expresses wish and inclination." S. gives con- deret a potential force : " till he was able to found." Others tr. "until he founded"; others, till he should found; (the purpose of the Fates.) 6. Latio, dat., where in prose in with the ace. would be used. H. 379, 5; A. & S. 225, IV., Rem. 2; B. 837; A. 225, b.— Genus unde La- tinum, whence arose the Latin race. It was the tradition that Aeneas united the Aborigines, whom he found in Italy, with the Trojans, undei* the name "Latins"; that his son Ascanius founded Alba; and that from his descendants arose the principal founders of Borne. 284 NOTES. • 8. Musa, i. e. Cal-li'-o-pe, daughter of Mne-m6*s-y-ne (or Memory) and Jupiter. — Quo numine laeso, what divine purpose of hers being thwarted: (qua voluntate Junonis neglecta. W.) (The answer is con- tained in lines 12-22.) — Numine. H. 430, 431; A. & S. 257; B. 965, 966; A. 255. Others translate, for what slight of her divine majesty, some making quo abl. of cause, after laeso, others making it agree with the compound expression numine laeso, and the whole equivalent to quam ob laesionem numinis sui. 9. Quidve dolens, or wherefore vexed (lit., or why grieving). Her grievances are stated in lines 26-28. Quid is ace. of specification, or adverbial accusative. — Deum, gen. plural. — Regina deum, Juno. — Tot VOlvere casus, to pass through so many vicissitudes. — Volvere, lit., 4 to turn," " to roll/' is here used metaphorically, in the same way as we speak of "the wheel of Fortune." A. 331, a; G. 546, Rem. 1. 10. Pietate. H. 414 ; A. & S. 247 ; B. 873 ; A. 245. ({ Pietas means natural affection, more particularly that from a child to a parent, and is thus applied to the veneration and grateful worship we pay to God/' B. " * Pietas * includes the performance of all duties to gods, parents, kins- men, friends, and country." C. — Tr. here piety. — Adire. A. 228, a. 11. Impulerit. Subj. in a dependent clause introduced by the inter- rogatives quo and quid. H. 524, 525; A. & S. 265; A. 334. — Tan- taene, sc. sunt.— Ne. H.346, II. 1; A. & S.198,ll,(c); B. 1104; A. 210, a. — Animis. H. 387; A. & S. 226; B. 821; A. 231. — Irae. The plural is emphatic. " Nouns denoting an affection of the mind are fre- w quently found in the plural, expressing a greater intensity, or a greater fr equen cy and variety of the feeling expressed. So odia, gaudia, etc." /l&T'Fuit. H. 471, 1 ; A. 279, a ; G. 228, 1 ; B. 1095.— Tenuere governs ream understood, referring to urbs. Where is Tyre ? Where Carthage ? 13. Contra, opposite. For the position of the preposition, see H. 602, II. ; A. 263, n. ; G. 414, 3. — Longe, at a great distance, far away. 14. Opum. H. 399; A. & S. 213; B. 777, e, 766; A. 218, a, c; G. 373, 6. — Studiis. H. 429 ; A. & S. 250, 1 ; B. 889 ; A. 253 ; G. 398. 15. Terris. H. 417 ; A. & S. 256, 2 ; B. 895 ; A. 247. — Quam unam, which one, i. e., which in an especial degree, which pre-eminently. 16. The student will notice, on scanning this line, that the final a in posthabita is long, which is a sign of the ablative case, (posthabita Sayio being in the abl. absolute,) and that the 6 in Samo is not elided; (H. 669; A. 359, e :) the hiatus between Samo and hie being excused by the csesural pause and the break in the sense, and by the facts that the 6 is in arsis, and is a Greek termination. — Posthabita Samo. Samos being less esteemed. In the island of Samos, in the Aegean sea, Juno was nurtured, and there she was married to Jupiter ; there, too, book i. 285 was her oldest and most noble temple. — Coluisse, lit., to have inhab- ited, — the gods being " supposed to dwell particularly in those places which they took under their especial protection : " translate, to have cherished. H. 549, 4; A. & S. 271, Rem. 2; B. 1145; G. 528. 16, 18. Hie, adverb. — Hoc refers to Carthage, but takes the gender of the following substantive. H. 445, 4; A. & G. 195, d. — Hoc regnum gentibus esse, that this may be the capital of the nations, instead of Rome. — Gentibus. H. 390, 2; A. & S. 227, R. A; B. 851; A. 235, a. Si qua, sc. via, if in any way. From the metre it is seen that qua is long, therefore abl.— Sinant. H. 503, III., 504; A. & S. 261, 2, and Rem. 2, at the end; B. 1271; A. 336; G. 554. — Jam turn, even then; even "in that early age, long before Carthage became the actual rival of Rome." C. Tenditque fovetque, she both strives and fondly cherishes the purpose. 19. Sed enim audierat, (supply after sed " metuebat turn Cartha- gini,") but she feared for Carthage, for she had heard, etc.: enim, like the Greek ydp, often implying an ellipsis. — Duci, pres. inf. pass., with progeniem as its subject ace, and depending upon audierat. " The pres. infin. denotes the event as existing in the designs of fate." C. 20. Verteret, weuld overturn. The subjunctive denotes probability or future destiny. — Tyrias arces. Why was the citadel of Carthage called Tyrian?' (See line 12.) —21. Hinc, from this source. 21. Populum venturum (esse) and Parcas volvere (22), both ace with infin. depending upon audierat. — Late regem = late regnantem. So Horace, " late tyrannus," Od. 3, 17, 9. — Bello. H. 414, 2; A. & S. 247, 1 ; B. 873 ; A. 245. Translate, in icar. 22. Excidio Libyae, both dat. H. 390; A. & S. 227. By Libya is meant the whole of northern Africa. The Scipios, who were said to be of Trojan descent, destroyed Carthage (lines 19, 20) ; to the Roman people is ascribed the subjugation of the whole of Libya, — Numidia, Mauretania, and Egypt (lines 21, 22). — B. 848; A. 233; G. 350. 23. Veteris, the old, i. e. the former. — -Satumia, the daughter of Saturn, Juno. The subject of arcebat in line 31. 24. Prima, the foremost, she before all.— Quod, the relative pronoun, in prose would be placed before prima. — Ad, at. — Argis. Argos, the capital of Argolis, in the eastern part of the Peloponnesus, where Juno was worshipped with especial honor. — Pro. A. 236, R.; G. 344, 1. . 26. Mente, in omitted, by the usual poetical license. — Repostum, contracted for repositum, from repono. H. 703, 2 ; A. & S. 322, 4. 27. Judicium Paridis. The decision in which Paris gave the golden apple, the prize of beauty, to Venus, over Juno and Minerva. — Spre- taeque injuria formae, and the affront of her slighted beauty, — the Insult which consisted in the slight to her beauty. Formae is explana- 286 NOTES. tory gen., or, as H. calls it, gen. of specification. Z. 425; H. 396, V; A. & S. 211, Rem. 2, Note; B. 631; A. 214,// 292, a; G. 359; 667, 2. 28. GeilUS invisum, the hated race of the Trojans; hated on account of her jealousy of Electra, the mother, by Jupiter, of Dardanus, the mythical ancestor of the Trojans. — Kapti, of the stolen. Ganymedes, a beautiful youth, who belonged to a later generation of the royal house of Troy, was stolen by Jupiter from his father Tros, and carried to Olympus, where he received the honor (honores) of being appointed cup-bearer to the gods, from which office Hebe, the daughter of Juno, was deposed to make room for him. 29. His (rebus) is abl. of cause. — Super = insuper, moreover. The caesura after super is an argument for translating it adverbially in the first hemistich, rather than as a prep, governing aequore, as Jj. takes it.— Aeq. toto, H. 422, 1) ; A. & S. 254, R. 2, b ; B. 937, 3 ; A. 258,/. 30. Troas. H. 68; A. 63, // G. 73. — Danaum, subjective gen. Bel. Danaum, i. e., who had been left by the Greeks. — Achilli. For this form of the gen., see H. 68 ; A. & S. 73, Rem. ; A. 43, a; G. 72. 31. Arcebat. The imperf. tense finely marks the continued action, at the time the poem opens. — Latio. H. 425, 4) ; A. & G. 243, a; B. 916. 32. Acti fatis, led by the fates. Their destiny forbids them to rest. 33. Tantae molis erat. A work of so great labor was it. — Molis. H. 401 ; A. & S. 211, R. 8, and (3) ; B. 780; A. 214, b; G. 364, R. 34. Virgil plunges in mediae res. — In altum, for the deep. 35. Vela dabant, sc. ventis. — Salis = maris. — Aere, lit., with the brass, i. e., with their brazen prows. — Ruebant, were driving before them. C. More literally, were beating down, 36. Sub pectore. Deep in her breast. C. 37. Haec, sc. loquitur.— Mene, etc. 7, conquered, desist from my un- dertaking, and not be able, etc. ? Me is subject-accus. of the infinitives desistere and posse, and ne is an interrogative suffix, suggesting the ellipsis of a clause on which the infinitives depend, as, Is it possible, or /* it to be imagined, that I, conquered, should desist, etc. H. 553, III.; A. & S. 270, R. 2, (a) ; B. 1159 ; A. 274; G. 341. Cf. Cic. Tusc. I. 41, 98. 38. In what case is Italia? H. 615, Exc. 1; A. & S. 294, 1, Exc; B. 1471, 1 ; A. 348, 4 ; G. 704, 1, 1.— 39. Quippe, forsooth. Ironical. 40. Argivum, for Graecorum ; a part for the whole. 41. Unius, (H. 149, 2 ; A. & S. 283, I, Exc. 4,) of one only.— Noxam. The crime of Ajax was his offering violence to Cassandra in the temple of Minerva.— Ajacis Oili, of Ajax, the son of O-i-leus.—Oili. H. 397, 1; A. & S. 211, R. 7, (1,); A. 214, b. Many editions read Oilei. See note on Achilli, line 30. — Ob noxam. A. 245, b; H. 414, 2, 3), (1). book i. 287 42. Jovis rapidum ignem, t. e., the thunderbolt 44, 45. Him (i.e. Ajax) breathing forth (the lightning) flames from his pierced breast, she (i. e. Pallas) caught up with the whirling blast (of the thunderbolt), and impaled him upon a pointed rock, 46. Divum. The student will recognize the mark of contraction Indicating the genitive plural. — Regina. H. 362, and % 2), (1) ; A. & S. 210; B. 666; A. 176; G. 324. 47. Soror. Both Jupiter and Juno were children of Saturn. — Con- junx = conjux. See Lex.— Annos. H.378; A.& S.236; B.950; A. 256. 48. Bella. The plural denotes a continuous struggle, in contrast with the single blow of Pallas. — Gero, / am waging for so many years. 48, 49. Et quisquam, etc. And does any one, after this, adore the divinity of Juno, or xoill any one as a suppliant place an offering on her altars ? Notice the absence of any interrogative particle. 51. Loca. H. 363 ; A. & S. 204, Rem. 3 ; B. 625 ; A. 183. For the form see H. 141; A. & S. 92, I. 2; B. 186; A. 79, c — Austria. H. 419, III.; A. & S. 250, 2, (1); B. 776; A. 248, c; G. 389, 3. 52. Aeoliam. H. 379, 3, (2) ; A. 258, n. 2 ; G. 342, 1. Aeolia, one of the Lipari isles, northeast of Sicily. — Antro, poetical abl. of place, with the omission of the preposition in. It is to be taken with ventos luctantes. — Aeolus was the fabled king of the winds. 53. Observe in this line (and often in Virgil) the onomatopoeia, or adaptation of the sound of the words, and the rhythm of the verse, to the sense conveyed. — Luctantes, struggling to break loose. 58. Ni faciat. Unless he do (this). We might have expected the imperf. subj. instead of the pres., since the supposition (of his not doing this: ni, if not, or unless) is contrary to fact. But the use of the present makes the sentence more animated, suggesting that it all depends upon his will, whether he control the winds or not. So in the consequent clause, ferant verrantque denote, as L. says, " the possible and probable consequence, while the imperf. subj. would indicate the necessary con- sequence." The imperf. might have been used both in the protasis and in the apodosis : the effect of the use of the present is to make the pic- ture more vivid, and to bring the action before our eyes. u The pres- ent," says C, expresses "the greater imminence of that which is prevented or averted." Bryce, by the use of the fut. indie, in his trans- lation, perhaps comes as near to giving the force of the construction as we can in English : " Unless he do this, they will assuredly (quippe) bear away with them, in rapid course, seas, and continents, and lofty heaven, and sweep them through the air." Cf. Aen. II. 599 ; VI. 292 .• and XI. 912. See H. 504 and 1; A. 307, b; G. 598, R. 2; B. 1271, 61. Molem et montes. Hendiadys for molem montium. H. 704, II. 288 NOTES. 2; A. & S. 323, 2, (3.) The clause introduced by et is epexegetical or explanatory, so that et might be translated even. Compare the use of -que in line 2. — Insuper, above them. 62. Foedere certo, by (or in accordance with) a fixed law. 63. Qui SCiret, that he might know. H. 500 ; A. & S. 264, 5 j B. 1212 ; 1205; A. 317; G. 632. — 64. Vocibus. H. 419, V. and 1 ; A. & S. 245, and 247, 3 ; B. 880, 881 ; A. 249, 248 ;• G. 405, 403. 65. Namque. Kal yap. An ellipsis, rather to be felt than supplied in words, is here implied: and rightly do I call upon thee, for, etc. 67. The Tyrrhene sea lies between Italy and the islands of Sicily, Sar- dinia, and Corsica. Aequor. nav. A bold idiom, used also in English. 69. Submersas obrue = submerge et obrue. H. 579; A. & S. 274, 3, (b) ; B. 1350 ; A. 292, Rem. ; G. 667, Bern. 1. 71. Corpore. H. 428; A. & S. 211, Rem. 6; B. 888; A. 251, a. 72. How does the metre show th&t fo-nna is in the abl. and pulcherima in the nom. ? H. 615, and Exc. 1 ; A. 348, 4 ; G. 704, and Exc. — Quae, (sc. est,) the one who is. — Forma. H. 429, 1; A. & G. 253; B. 889. 73. Connubio. See Metrical Index. — Propriam, thine fore ver. 75. Pulchra prole. Same rule as corpore, line 71. This is substan- tially the same explanation as that which makes it an abl. absolute of descriptive concomitant. Some take it as abl. of means with faciat. 76. Contra, in reply. — O^tes, H. 525; A. & S. 265; A. 334. 78. Quodcumque hoc regni, this realm of mine, whatever it is: "this poor realm of mine," the quodcumque being depreciative, as in Book IX. 287. — Regni. H. 396, III ; A. & S. 212, Rem. 3. Gen. of the genus, not of the whole, in the ordinary sense. — Jovem, i; e. Jupiter's favor. 79. Epulis. H. 386; A. & S. 224; B. 826, 827; A. 228; G. 346. 80. Nimborum. H. 399, and 2, 2, (3) ; A. & S. 213, and Rem. 1, (3.) Virgil probably refers to some physical theory or legend connected with the character of Juno as queen of the air. C. — B. 765 ; A. 218, a. 81. Haec ubi dicta. Supply dedit, which after ubi is translated as pluperfect. When he had uttered these words. — Cavum — latUS. Aeolus, A going to the cave, pushed the mountain on the side with his spear turned towards it (conversa), and so opened the " claustra," which are to be conceived of as folding-doors opening inwards. Hen. and C. 82. Velut agmine facto, "as if formed in column of march ; " i.e. with one accord ; lit- a column of march being formed, as it were. 83. Qua data (est) porta, where an outlet is given, through the t( claustra," so opened. 84. Incubuere mari. "Heavily they are fallen on the sea." Notice the instantaneous effect expressed by the transition to the perfect, here *nd in line 90. C. book I. 289 85. Ruunt, her.e transitive, governing totum (mare), line 84 : upheave — Creber procellis = procellosus. W. 87. Notico the fitness of the words and metre to the sense. What is the effect of the spondees in the preceding line? — 89. Oc.A. 229, a* 90. Intonuere poli, lit., the poles have thundered; i. e., it has thun- dered from pole to pole. 92. Aeneae, dative. Instead of the poet's saying directly, and in a prose-like way, " the limbs of Aeneas," Aeneas is put in the dative, as the person in relation to whom the action described in the sentence takep place, the person whose interest is affected. A. & S. 222 ; M. 241, and Obs. 3. Some grammarians would call this simply a use of the dat. for the possessive gen.; but it means more than a genitive, and is best explained by calling it dative of relation or reference, under the spe- cial head of dative of disadvantage. Where in prose the gen. or abl. would be used, as giving the idea simply and directly, the poets often prefer the dative : the dative expressing relations more vaguely and indirectly, and therefore more delicately, than the other cases. From the difference of idiom between English and Latin, we are often obliged to translate such passages in the less subtile, prosaic manner, as here : the limbs of Aeneas are relaxed, etc. — Frigore, with chilling fear. Fefir cjjills, by checking the current of the blood. 95. Quis = quibus, dat. pi. with Contigit : tohose happy lot it toas. 97. Tydide, (voc. of Tydides,) Tydens' son, Diomedes, next to Achillea the bravest of the Greeks at Troy. With him Aeneas engaged in single combat (II. V. 239), and would have been slain but for the intervention of Venus and Apollo. — Mene, etc. That I could not have fallen / etc. See note on line 37. The ellipsis here (which it is unnecessary to sup- ply in the translation) is of some clause like Nonne indignum est ? 99. Aeacidae, Achilles, (grandson of Aeacus,) the hero of the Iliad, — bravest of the Greeks, and the foremost champion in the Trojan war. — Jacet, lies in death, (as in Greek, Kurai.) The present tense is used, as the scene is still fresh in memory. Cf. II. 275, 663 ; III. 3 ; XI. 172. — Hector, eldest son of Priam king of Troy, was the chief hero of the Trojans in their war with the Greeks. 100. Sarpedon, sc. jacet. Sarpedon, son of Jupiter and Laodameia, was king of the Lycians and an ally of Troy. He was slain by Achil- les's friend, Patroclus. — Ingens, the huge, refers to his size. — SimoJB, a river near Troy. — TJbi — VOlvit, where the Simois rolls along so many shields of heroes, etc, snatched (or hurried away, correpta) beneath i.e waves. 102. Jactanti, sc. ei, to him uttering, (lit. ejaculating.) The pronoun 19 Vir. cjjii 290 NOTES. to be supplied i3 a dative of the person whose interest is affected, (a dative of disadvantage,) annexed, like Aeneae in line 92, not to a single word, but to the whole predicate (stridens . . . tollii). The present par- ticiple represents the time as contemporaneous with that of the prin- cipal verbs, ferit and tollit : whilst he is uttering. "The dat. of a parti- ciple is occasionally used to denote when or under ichat circumstances a thing shows itself or occurs." M. 241, Obs. 6. -— H. 578, 1. ; A. & S. 274, 3; B. 1350; A. 235. Stridens Aquilone, holding with the north wind. 103. Adversa. The force of this adjective agreeing with procella, appears in the translation of velum adversa ferit, " strikes the sail full in front." 105. Cumulo, in a mass. Ablative of manner. C calls it an adver- bial ablative. 107. Areilis, with the sand. 109, 110. Rocks the Italians call the Arae, which (lie) in the midst of the waves, — a huge reef at the surface of the sea. So H., W., and L. Arae was a name given to the Aegimiiri, some small rocky islands off the coast of Carthage. C. omits the commas after Itali an&fluctibus, and would translate the passage : Rocks which, rising in the midst of the waves, the Italians call Arae. With our reading, the sense of lines 108 sqq. is : Three ships the south wind has caught and hurls upon hidden rocks, (i.e. hidden in the storm, for in a calm they are visible;) I say rocks, for so, and not islands, the Italians call the Arae, etc. — Mari. H. 422, 1; A. & S. 254, Rem. 3; B. 948; A. 258, /. — Summo. H. 441, 6; A. & S. 205, Rem. 17; B. 662; A. 193. 111. Miserable. H. 438, 3 ; A. & S. 205, Rem. 8 : B. 660 ; A. 189, d; G. 323. — Visu. H. 570 ; A. & S. 276, III. ; B. 1365 ; A. 303 ; G. 437. 113. Oronten. H. 68 ; A. 63 ; G. 71. The name Orontes was in- rented by Virgil as that of a leader of the Lycians, one of the com- panions of Aeneas. "Fidus is a natural epithet of an ally who had followed the fortunes of Troy, not only during the siege, but in exile." — C. 114. Ipsius, i.e. of Aeneas. — A vertice, (=Kar* uKprjg, Horn. Od. 5, 313,) from above, — "from the point to which the wave has risen, so as to stand vertical to the ship, and to descend perpendicularly, or ' right down' upon the stern." — F. 115. Ferit, sc. navem. — Magister, the helmsman ; i. e. Leucaspis. See VI. 334. 118. Rari nantes, swimming here and there. "Rari" is contrasted with "vasto." Scan the line. The spondees denote effort, while rapid motion is represented by the dactyles in the preceding line. BOOK J. 291 119. Tabulae, planks, boards. 120. The names of Ilioneus and Abas are found in the Iliad, but the persons are different, both being killed in Homer. Achates is often named by Virgil as the faithful friend and armor-bearer of Aeneas. Aletes is a fictitious name. 121. Qua vectus (est) Abas, the one in which Abas was borne. 122. Hiemps = tempestas. On the parasitic^? see A. 11, c / G. 41. 123. Imbrem, flood. 125, 126. Supply esse with both emissam and refusa. These perfect infinitives represent an action as past at the time of the action of the verb (sensit) on which they depend, while the present inf. in the pre- ceding line, misceri, represents an action as contemporaneous with that of the principal verb. Neptune perceived that the sea was agitated, and that a storm had been sent forth, etc. — Et imis stagna refusa (esse) Vadis, and that the deep waters had been upheaved from their lowest depths. " Stagna" (lit. the standing waters) = the still waters at a con- siderable depth below the surface. — Vadis, abl. of point of departure, prep, omitted by poetical usage. H. 422, 2 ; A. & S. 255, Rem. 3, (b.) 126, 127. Alto prospiciens, looking forth on the deep. " Alto," dat. H. 379, 5; A. & S. 225, IV, Rem. 2; B. 837 j A. 225, b; G. 344, 3. 127, Summa UUda, from the top of the wave. 129. Caelique ruina, and the downfall of the shy. (In the fierce rains and wind and blinding mists, the skies themselves seem to be fall- ing.) A bold expression, but we need not fear to render it literally. It is not necessary, in translating from one language into another, to turn poetry into prose. 130. Latuere fratrem, were hid from her brother (Neptune). H. 371, 3; A. & S. 223, Rem. 2, (1,) (a.); B. 716; A. 239, d; G. 333, Rem. 1. 132. Generis fiducia vestri, confidence in your race y i. e. in your semi-divine origin, as the sons of the Titan Astraeus and Aurora. 133. C. represents the force of jam in this line by the translation, "Is it come to this, that," &c. — Meo sine numine, without my divine will, i. e. icithout my assent. — Tantas moles, i. e. such mountains of waves. 135. Q.U0S ego — . Neptune abruptly breaks off, calming himself to quell the tumult. It may be safely left to the student to complete in thought the sentence left unfinished. Grammarians call this mode of speaking Aposiopesis. H. 704, 1, 3 ; A. & S. 324, 33. See an instance in Exodus, xxxii. 32. See also Aeneid, II. 100 ; V. 195. — A. p. 299. 136. Post, hereafter, another time. — Non simili poena, i. e. a pun- ishment by no means so lenient as mere reproof. 138. Saevum, stern; the badge of stern authority. 292 NOTES. 139. Sorte. The distribution of power between Jupiter, "Neptune, and Pluto was said to have been made by lot. Datum, sc. esse; infin. with subject-acc. [imperium and tridentem) in oratio obliqua. 140. Vestras, your, referring to the whole company of the winds, although only one of them, Eurus, is named. — Se jactet, i. e. let Aeolus display his power. Subjunctive of permission, as is regnet (141). 141. ClausO carcere. Abl. absolute of condition : provided the prison of the winds be closed (or barred). 142. Dicto citius. H. 417, 6; A. & S. 256, Rem. 9; B. 902; A. 247, b. Before he had done his speech, the waters were calm. 144. Cymothoe et Triton. Sea-deities ; C. a daughter of Nereus and Doris, (but, according to Hesiod, one of the Oceanides ;) T. a son of Nep- tune, generally represented in painting and sculpture with a trumpet made of a conch. — Annixus refers both to Cymothoe and to Triton. 145. Levat, raises them (i.e. the ships). — Ipse, Neptune. 147. Levibus. From leois, or lecis? Determine by scanning the line. — Hildas. H. 371, 4,1); A. & S. 233 ; B. 718; A. 237, d; G. 330. 148-156. This simile is remarkable as an illustration of Nature from man, the reverse of which is the general rule in Virgil, as in Homer. — C. 148. Join quum with ac veluti : and as when. — Saepe = ut saepe fit, as often happens. — Magno in populo, in a great concourse of people. 149. Animis, in their minds. H. 429 ; A. &, S. 250, 1, and Rem. ; B. 889; A. 253; G. 397. 150. Jamque, and at last. — Faces, firebrands. 151. Pietate ac meritis. H. 414, 2 ; A. 245 ; G. 407. — Gravem, lit. of weight, venerable. " Pietate," on account of his reverence to the gods and the purity of his life ; " meritis," his services to the state. — Virum quern, some man. " Quern" is an indefinite pronoun. H. 189; A. & S. 137, Rem. (3); B. 249; A. 104, 105, d; G. 302. 152. Adstant, stand attentive. "Ad" expresses attention. So, too, II. 303. — 154. Aequora, obj. of prospiciens, looking forth on. 155. Genitor, Neptune. Genitor, like pater and mater, is often applied to deities simply as a title of honor. — Caelo aperto, abl. absol. of attendant circumstnnce: "with clear sky all round him." 156. Curruque — secundo. And flying on his swift-gliding chariot gives the reins to his steeds (equis understood). So W., Forb., and J., making curru poetical abl. of place. Others take curru as the contracted dat. for currui, depending on dat lora. " Secundus (derived from tequor) = following (the swift horses), lightly following, smoothly gliding. 157. Aeneadae, lit. the sons of Aeneas, here used of his followers. — book I. 293 $uae — petere. The order is, " contendunt petere cursu litora quae (sunt) proxima." The quae supplies the place of an article, as in English w« should say for q. p. I. simply the nearest shores. 158. Vertuntur, turn. 159. In secessu longo, in a deep retiring bay. 160. ObjectU laterum, by the shelter of its sides. 160, 161. Quibus — reductOS, by which every wave from the deep i* broken, and divides itself into receding curves. So H., Forb., B., L. Others, as W. and C, translate inque — reductos, "and parts itself into the deep hollows of the shore." 162. Minantur, tower; more literally, rise threateningly. 164. Silvis SCaena Coruscis, a background of waving woods. H. 428 ; A. 251; G. 402. "Scena" was the wall which closed the stage be- hind ; here it is that which closes the view. Coruscis more literally flashing, " glancing at intervals with tremulous light whilst they are moved by the winds." H. — Abl. of quality rather than material. 165. Desuper, from above, i.e. on the hills receding from the water. To be taken with imminet. — Horrenti, rough, shaggy, bristling. Yet the derived meaning, causing dread, awful, may, as Heyne suggests, be combined with the literal meaning, and some prefer to give it alone in translating this passage. 166. Sub fronte, beneath the brow of the cliffs. — Adversa, facing you, — opposite one entering the harbor; and therefore at the head of the cove. — Scopulis pendentibus antrum, a cave formed of overhang- ing rocks, i. e. rocks hollowed out by the water. Scopulis, abl. of mate- rial, " ablativus rei efficients." H. 425, 1 ; A. 244; G. 396. 167. Vivo saxo, of the living (i. e. unhewn, unquarried) rock. — Saxo, another instance of the abl. of material, which is a form of the abl. of source. 168. The Nymphs personated the sweet and lovely aspects of Nature, as did the Satyrs the wild and grotesque. — Hie, in hoc portu. 172. Arena. To find the rule for the abl. after potior, consult the index of any good grammar, (if you are not already sufficiently familiar with the grammar to find the rule without the aid of the index.) Thift hint will apply to many other passages. 173. Ponunt, stretch. — Sale tabentes, dripping with brine. 174. Silici. H. 386, 2 ; A. & S. 224, Rem. 2 ; B. 829 ; A. 229 ; G. 344. 175. Foliis, abl. of means. — Circumdedit. Tmesis. 176. Rapuit, quickly kindled. — Fomite, the fuel. 177. Cer eTem=frumentum, wheat. Ceres, the goddess of the fruits of the earth, and especially of what we call the cereal grains, is here used by metonymy for grain itself. H. 705, II; A. & S. 324, 2. — Ce- 294 notes. realia arma, utensils for the preparation of food from wheat or other kinds of corn ; as the hand-mill and kneading-trough. 178. Fessi rerum, weary of their misfortunes. H. 399, 3, 4); A. & S. 213, Rem. 2 ; B. 767; 3d, 1. Gen. of cause or source. A. 218, c ; G. 374, 2. 179. Torrere flammis. The grain was parched in order that it might be ground the more easily. — Ee — et, both — and. 181. Pelago, seaward, over the sea. Dat. (=in pelagus) after the verbal noun prospectum, as alto after the verb itself prospicere, line 126. H. 392, I ; A. 227, d ; G. 355. — Anthea si quem videat, if he can see Antheus anywhere (lit. any Antheus). Antheus, i. e. the ship which Antheus commanded. A. 334, f; G. 462, 2 ; H. 525, 1. 182. Phrygias, i. e. Trojan, Troy being included in Phrygia Minor. 183. Anna, i. e. the shields and helmets hung at the stern of the vessel. Cf. VIII. 92, X. 80. 187. Constitit hie, here (i. e. in the valley) he took his stand. 190. Cornibus, to be connected with alta. — Vulgus, the common herd. 191. Miscet, scatters (or drives) in confusion. 193. Fundat and aequet. The indie, would express historically the fact; the subjunctive denotes here the motive which Aeneas had in the perseverance shown in the words nee absistit. H. 523, II, and 1 ; A. & S. 263, 3.— Humi. H. 423, II, and 424, 2 ; A. & S. 221, Rem. 3. This form is really the old locative case of humus, i being the locative end- ing ; as domi, in the house, at home. This latter form is locative only, as the genitive, of a house, is always domus, and this noun should be declined as having seven cases. It is improper to call such forms as Romae (originally Romai), at Rome, Corinthi, at Corinth, genitives; they are really locatives. 194. Hinc = postea, then. — In = inter. 195. Order : Deinde dividit vina, quae, etc. Deinde pronounced as two syllables. — Bonus, i.e. generous. — Quae cadis onerarat, which good Acestes, the hero, had stowed in casks. The prose construction would be the ace. with the abl. quibus cados onerarat. " Cadis," another in- stance of the fondness of poets for the dative. H. 379, 5; A. & G. 225, d; G. 348. Onerarat contracted for oneraverat. H. 234; A. & S. 162, 7, (a.) — Acestes, a king of Sicily, son of a Trojan woman, had hospitably entertained Aeneas and his companions during the winter just passed. 198. Enim gives the ground of some proposition understood, as "We must not despair." F. — Ante malorum, of former evils. H. 583, and 2; A. & S. 205, Rem. 11, (b); B. 997; A. 188, d; G. 440. 200. Penitus to be taken with sonantes. See III. 432. Rabiem and book i. 295 penitus sonantes (=intus latrantes) probably have reference to the dogs with which Scylla is encircled in Virgil. On this and the next lines see also III. 555-681, and notes.— Scyllaeam. A. 190 ; G. 360, Rem. 1. 201. Accestis, contracted for accessistis. H. 234, 3 ; A. & G. 128, b. — Cyclopea. So all the MSS.; but many editors, after Heinsius, write Cyclopia. 202. Experti, sc. estis. 203. Et haec, these also. 204. Discrimina rerum, perils of fortune. F. " Discrimen, the turning-point, as implying the decision" 207. Rebus secundis, dat. for prosperous fortunes. " Secundus," derived from sequor, and meaning originally following, (which is the origin of its use as an ordinal numeral,) is applied in sailing to a wind " that follows fast," and hence acquires a general meaning of favorable, prosperous. 209. Vultu, abl. of means. — Corde. A. 254, a; G. 384, 2. 210. Se accingunt, gird themselves, gird up their loins. The ancients generally wore long flowing robes; hence, when there was work to be done, they found it necessary to gird tight their loose garments ; and thus se accingere and similar expressions came to signify to prepare for work or for action. The student will remember instances in the Bible. 211. Costis, dat. after deripiunt. See note on line 174. 212. Secant, so. viscera. — Pars secant. H. 461, and 1; A. & S. 209, Rem. 11; B. 648, 2; A. 205, c. — Veribus, abl. of instrument. 213. Aena locant. Commentators differ as to the purpose of heating the water, whether it was for bathing or for cooking. Boiled meat was unknown to the Homeric age; but Virgil may have introduced (as he often does) the habit of his own time. 215. Implentur, they fill themselves. The passive voice in Latin is sometimes used like the Greek middle. — Bacchi, i.e. wine. (See note on Cererem, line 177.) H. 410, 7, 2 ; A. & S. 220, 3 ; B. 787 ; A. 223. 216. Exempta, sc. est. — Remotae, sc. 6unt. Mensae remotae is not appropriate to this occasion, for the Trojans were stretched upon the grass (line 214) ; but it is the general phrase for concluding a meal, derived from the Roman practice of removing the tables. 218. Inter governs spem and metum. A. & S. 279, 10, (f.) 219. Extrema pati = perire. — Vocatos, i. e. si vocentur. W. Many commentators think that Virgil alludes to the "conclaniatio" at the moment of death, when the nearest relative or friend called upon the deceased by name with the exclamation " ave ! " or " vale ! " Henry gsei 296 NOTES. so far as to suppose that the " conclamatio " actually takes place in this instance. — Exaudire, hear from a distance, 220-222. Orontes, Amycus, Lycus, Gyas, and Cloanthus, were all companions of Aeneas. 221. Secum is connected with gemit ; by himself, not openly. 223. Finis, an end of their lamentation. So Conington. 224. Despiciens — velivolum, looking down on the sail-winged sea. 228. Tristior, quam solita. H. 444, 1. ; A. & S. 256, Rem. 9. (a); B. 902 ; A. 93, a.— Oculos. H. 380, and 1; A. & S. 234, II.; B. 728; A. 240, c. 229. qui regis, thou who rulest, etc.— 231. A. 288, a; G. 246, 1. 231. Aeneas, sc. potuit, (can .... have committed). — In, against. 233. Ob Italiam, i. e. to prevent their reaching Italy. — ClauditUT. In prose we should have had the subjunctive, inasmuch as quibus after quid tantum potuere committer e, is equivalent to ut iis. The indicative states a thing as an actual fact, and is often preferred by the poets on account of its greater vivacity. 234. Hinc, i. e. ab his Trojanis. — Romanos fore. Accus. with inf. depending upon pollicitu's (line 237). — Volventibus, revolving. Tran- sitive verbs, principally those denoting change, are often used intransi- tively, or with the force of the Greek middle voice. S. 235. Revocato, *, e. revived, restored ; i. e. after the national extinc- tion of Troy. — Teucer, the most ancient king of Troy; its iforaulus. 236. Omni dicione, with full sovereignty ; lit. with every kind of sovereignty, — as Serv. says, " pace, legibus, bello." — Qui — tenerent. H. 501, and I; A. & S. 264, 1, (a) and (b). Tr.who should hold; this English form, like the Latin, implying the destiny of the subject of the verb. 237. Pollicitu's, for pollicitus es, by elision and aphaeresis. H. 669, I, 4, and 703, 1 ; A. & S. 305, 2, (2), and 322, 2. Many editors read pollicitus, which they translate as a participle, and look upon the clause as an anacoluthon (for a definition of which word consult a gram- mar by the aid of the index.) 238. Hoc, sc. promi8so. — Occasum solabar, etc.) I was wont to console m yself for the fall, etc. 239. Fa tis, against happier fa tes. (Price.) '242. Antenor, a nephew of Priam, led a colony of Trojans and of Heneti after the fall of Troy to Venetia, at the head of the Adriatic. (Liv. I. i.) 243. Penetrare, to make his way through or past. — Intima, i e. lying far inward. 245. Between the source (fontem) of the Timavus and the sea (a dis- tance of about a mile) there are subterranean communications, through book I. 297 which the salt-water is forced by storms, breaking out at the fountain through seven mouths or holes (Virgil says nine) in the limestone rock, and disgorging upon the land. (C. following Henry.) 246. It proruptum, the sea goes bursting up. — Unde, i. e., from the river. 247. Hie tamen, here for all that, — in spite of all these dangers. — Patavi, of Patavium, the modern Padua. H. 52, 1, and 396, V ; A. & S. 52, and 204, Rem. 6 ; B. 64, 631 ; A. 43, b; 214,// G. 359. 248. Arxna fixit, £ e. hung up his arms and those of his comrades, (and consecrated them to some god,) in token that their sufferings by flood and field were over. 249. Compostus, contracted from compositus. H. 703, 2; A. & S. 322,4. Commentators generally translate it buried. C. takes "com- postus pace" as used of the repose of a peaceful life. Tr. laid to rest. 251. Infandum. In apposition with the clause navibus amissis. — Unius, i. e. Junonis. 254. Olli, an old form of illi, to her. The occasional introduction of archaic forms, both in ancient and modern poets, gives a certain dignity to their style. 256. Libavit = leviter tetigit. — Natae, dat. See notes on Aeneae (line 92), and Jactanti (line 102). — Dehinc. Pronounced as one syl- lable, delncy by synaeresis. 257. Metu, dative; H. 117, 3; A. & S. 89, 3.— -Syntax, H. 385; A. 227; G. 345. — CytherSa, goddess or queen of Cythera; an epithet of Venus from the island in the Aegean sea, where her worship was first introduced from Asia, or where, in the figurative language of mythology, she sprang from the foam of the sea. 258. Tibi, Ethical dat. connected with the whole sentence : " To thy comfort." H. 389 ; A. & G. 236 ; G. 351.— Lavini. H. 52, 1 ; A. & S. 52 ; B. 64 j A. 40, b; G. 29, 1. 261. Hie, i. e. Aeneas. — Tibi, ethical dat. of the person who will be pleased by the action described. Thou shalt see him victorious in Italy. 262. Longius VOlvens, unrolling farther. " Volvens" is a metanhor from a book unrolled. Jupiter says he will open yet further the secrets that lie in the book of fate. — Movebo, i. e. I will bring (them) forth, utter them. Cf. Ovid. Met. 14, 20. 263. Italia, for in Italia. See note on terris et alto t line 3. 264. Mores, institutions. 265. Aeneas is to reign for three years, Ascanius for thirty, the Alban kings for three hundred, but to the empire of Rome no limit is fixed.—* Bum, until. — Latio = in Latio. — Vi&erit, f ut. perf. H. 522, 1. — Hi berna — hibernorum tempora, winters. 298 NOTES. 266. Rutulis. Dat. of reference, after transierint. Lit. for, as regards. But the general idea is, "after the conquest of the Rutu- lians. ' W. quotes a similar use of the Greek dat. from Demosth. in Mid. c. 24. 267. Iulo. Dat. by attraction in apposition with cut. In what two other cases might it have been put? H. 387, and 1 and 2; A. & S. 204, Rem. 8, (a), and (b); B. 632, 622, 631; A. 231, b, c ; G. 322. 268. Res Ilia, the Ilian state. Res = respublica. — Regno, in its power. Abl. showing in what respect the signification of stetit is taken. 269. Magnos orbes = annos. — Volvendis. A. 296, n ; G. 427, 1. — As volvendis = volventib us, mensibus is abl. absolute. 271. Alba, or Alba Longa, was built on the Alban mount, on the north-eastern shore of the lake Albanus, and called, according to Sir William Gell, the " long white " town, from its being built chiefly in one long street, and from its white houses, or the white (or gray) rocks on which it stood. But Alba is probably from Alp, a mountain height. 273-4. Sacerdos, regina, Ilia. Fr. translates these words as fol- lows : A priestess, daughter of a king, of the house of Ilus. Rhea Sylvia, or Ilia, a Vestal virgin, by Mars the mother of Romulus and Remus (geminam prolem), was the daughter of the Alban king Numitor. 275. Lupae nntricis. The infants Romulus and Remus were said to have been nourished by a she- wolf. 279. Quin, nay, even (qui-n;? why not?). 281. Consilia — referet, shall change her plans for the better. 282. Togatam. The toga was the characteristic dress of the Ro- mans. 283. Placitum, sc. est mild. 284-5. Aeneas was the great-grandson of Assaracus, the son of Tros. Phthia (a city of Phthia or Phthiotis, in the S.E. of Thessaly) was the home of Achilles, Mycenae (in Argolis) of Agamemnon, Argos of Dio- mede. — Argis, dat. H. 385; A. 227; G. 345. 286. Caesar, i. e. Augustus. 287. Qui terminet. This pres. subj., in a relative clause depending upon a verb in the future tense, and denoting destiny, is translated by the auxiliary shall. See note on qui — tenerent, line 236. 288-90. Augustus, having been adopted by C. Julius Caesar, received the nomen (Julius) of the Julian gens. The Caesars traced their origin to Ascanius, for whom the name lulus (as the original of Julius) was devised. — Caelo, poet. abl. of place. — Vocabitur, etc. Augustus was dei- Sed by the Romans. — Hie quoque, he also, i.e. as well as Aeneas (259 sq). 292. Cana. white-haired, — with her hoary locks. Fides was older book i. 299 than Jupiter. —Vesta was brought by Aeneas into Italy, with the Penates of Troy. — Quirinus, the name of Romulus as deified. 293. Ferro et compagibus, construed with dirae as abl. of cause. — Artis. Sometimes written arctis. See Andrews's Lex. arceo in fin. 297. Maia gen., Mercury. H. 425, 3, (1) ; A. & S. 246 ; B. 918 ; A.244, a. 298. Novae. Virgil applies this epithet to Carthage as explanatory of its etymology, — the name meaning, in the Punic language, new town. — Tit pateant, ne arcerent. The historical present (demittit) is here followed both by the pres. and by the imperf. subj.; the former denot- ing Jupiter's "immediate object" in sending Mercury down, the latter his " inner purpose." — 299. Hospitio Teucris. H. 390 ; A. & S. 227 ; B. 848; A. 233. — Dido, queen and reputed founder of Carthage, — daughter of Belus, king of Tyre. 302. The name Poeni indicates the Phoenician origin of the Car- thaginians. Poenu8 is $oTvt£ adapted to the analogy of the Latin tongue. 306. Tit primum, as soon as. — 307. Access., indirect question. 308. Incnlta. H. 441, and 2; A. 189, b; G. 195, 2. A desert. 309. Exacta = certa, ascertained. 312. Comitatus. H. 221, 2; A. & S. 162, 17, (a). — Achate. Al- though Achates is a "voluntary agent," the abl. is used without ab, as denoting simply that with which the action of the verb (comitatus) is completed. 313. Bina, duo. (Because usually borne in pairs.) 314. Cui, dat. of approach, nearness, after obvia. H. 391 ; A. & S. 222, Rem. 1, (b) ; B. 814 (first two lines); A. 234, a; G. 356. 315. Virginis arma, L e. light weapons, such as a virgin would carry, — a habilis arcus. — Habitum, carriage, form. 316. Spartanae, sc. virginis. — Vel qualis, t. e. vel talis qualis est Threissa Harpalyce, quae fatigat equos, etc. Vel gives a choice. 317. Harpalyce, daughter of Harpalycus, a Thracian king, was a famous huntress, so swift in the chase that no horse could keep up with her, and she outran the rivers of her country. The present is used (fatigat, praevertitur,) because the action is represented in poems familiar to the Romans, or in paintings or sculptures which they could easily recall to mind. — Hebrum, a river of Thrace flowing into the Aegean. H. and R. read "Eurum" e conj. 318. Humeris. H. 386; A. & S. 224; B. 826, 827; A. 228; G. 346. 319. Venatrix, as a huntress. — Diffundere, a Greek construction = diffundendam. H. 553, V. ; A. & S. 274, R. 7, (b) ; B. 1160 ; A. 273. 320. Genu, at the knee; ace. of limitation, or synecdochical acc.^ 300 NOTES. Nodoque — fluentes, and gathering her flowing folds (i. e. the folds of her robe) in a knot. — Collecta is used as a reflexive. A. 240, Note; G. 332, 2. — Genu. H. 380, and 1; A. 240, c; G. 332, 1. 321. Juvenes. A term applied to men up to forty-five or fifty years of age. — Monstrate — sororum. The order is, Si forte vidistis quam (any one) mearum sororum errantem hie, (et seq., lines 323, 324), mon- strate (point out to me where she is). Or, si may begin an indir. quest. 325. Orsus, sc. est, from ordior. 326. Audita, sc. est. — Mihi, by me; dat. of the agent after audita est. H. 388, 4; A. & S. 225, II.; B. 844, 845; A. 232, b; G. 352. 327. Quam te memorem, whom shall I call thee f The force oMhe pres. subj. is well given by the English auxiliary m shall" ; the subj. de- noting propriety. Sometimes, in similar cases, it denotes possibility, and may be translated by " can." H. 485 ; A. & S. 260, R. 5 ; B. 1180 ; A. 268. 328. Hominem. H. 371, 3; A. & S. 232, (2); B. 716; A. 237, c; G. 329,1. 330. Felix, propitious. — Sis, leves, and doceas (332), subj. in a request. H. 488, I.; A. & S. 260, Rem. 6. — Quaecumque, sc. es. 334. Multa, many a. — Honore, i. e. being addressed as a goddess. 337. Cothurno. The buskin or hunting-boot, worn to protect the feet from brambles, rose more than half-way to the knee (alte), 338. Dido was descended from AgSnor, twin-brother of Belus, and founder of Sidon. 339. Fiues Libyci, sc. sunt; the country around is Libyan. — Genus, grammatically in apposition with fines, in sense relates to the noun " Libyans " implied in the adj. 343. Agri. H. 399, and 2, 2); A. & S. 213; A. 218, c; G. 274, 2. 344. Phoenicum. H. 396, III.; A. 216, 2; G. 370. — Miserae, sc. ei, for ab ea misera. H. 388, 4; A. & S. 225, II. Cf. mihi, 326. 345. Pater, Belus. 347. Scelere. H. 429 ; A. & S. 250, 1 ; B. 889 ; A. 253. — Ante alios immanior. A pleonastic expression, for the simple abl. after the com parative, aliis immanior, A. & S. 256, Rem. 13, (b). 348. Order : inter quos furor venit medius. 349. Aras, the altar of the Penates. 350. Superat, lays him low. 350. Securus — germanae, regardless of his sister's love for Sychaeuf. The etymology of securus is se (=sine) and cura. 352. Spe, i. e. that her husband was alive and would return. 353. Inhumati. The fact that the murdered man was unburied increases the horror. Why did the ancients attach so sacred an impor- tance to burial? See note on II. 646. 358. Auxilium viae, as an aid in her journey. Viae. H. 396, II. | BOOK T. 801 A. 217; G. 361, 2, 1. — Tellure recludit = e tellure effodit. Verba compounded with re are often joined with the abl. 365. Locos. Terminal accus. after devenere, with the preposition in omitted by poetical license. See note on Italiam, line 2. 367. Mercati, sc. sunt. — Byrsam. Byrsa, whence the legend of the bull's hide (ffvpaa) arose, appears to have been the Greek corruption of Bosra, the Phoenician name for the citadel of Carthage (or indeed for "citadel" in general). 368. " The story was that they cut the hide so as to make one thong, the bargain being that they should have as much ground as they could compass with a bull's hide." — Quantum, possent, etc. As much, tht story rungy as they could surround, etc. H. 528 ; A. & S. 266, 3 ; A. 340. 369. Tandem strengthens the question: "who, pray, are ye?" 370. Talibus, sc. verbis. — Ille, sc. respondit. 371. Imo. H. 441, 6,- A. & S. 205, Rem. 17,- B. 662; A. 193. 374. Ante, before (I finish). — Componet. MS. authority is divided between this form and componat, but the indie, is the better supported, and is in itself the better, as giving greater rhetorical liveliness. "Some- times that which would happen, in a possible assumed case," (si pergam . . . et vacet, etc.) "at variance with the real fact, is simply stated as something that will happen (fut. ind. for pres. subj.)." M. 348, d. — Diem — Olympo. Vesper, having closed Olympus, (lit. Olympus being closed), will lead the day to rest. Vesper, the god of evening, who shuts the western gate of Olympus when Phoebus has entered in. 375. Troja. Abl. of the town whence, after vectos. H. 421, I. and II. ; A. & S. 255; B. 941 ; A. 258, a; G. 411. 377. Forte sua, by a chance of its own. It was an accidental storm that brought the Trojans to Carthage, not any purpose of theirs. 380. Aeneas calls Italy his father-land, because Dardanus, his ances- tor, was born there. — Genus — summo, my ancestry (sprung) from supreme Jove. The descent of Aeneas was as follows: I. Dardanus (son of Jupiter); II. Erichthonius; III. Tros; TV. Assaracus; V. Ca- pys ; VI. Anchises ; VII. Aeneas. 382. Matre dea, my goddess-mother. — Fata, oracles. 385. Europa atque Asia. Abl. of separation. — Nee — passa, etc.==> non passa eum queri plura. 387. Caelestibus. H. 391; A. & S. 222, Rem. 1; B. 862, 3; A. 234. 388. Qui adveneris. Bel. clause with the subj. denoting the reason, — inasmuch as thou hast come, or simply that thou hast come. H. 519 ; A. & S. 264, 8, (1); B. 1251; A. 320, e; G. 636. 393-400. The sense is as follows : Twelve swans (birds of Venus, as 302 NOTES. many in number as the missing ships) flying far from the shore, and high above the sea, were (just now) scattered in confusion by an eagle, swooping from the heights of aether down upon them in the open sky, (as the ships were scattered by the storm.) Now (at this present mo- ment), however, collected after their dispersion in a long line (as the ships of a fleet, when it is entering the harbor), you see them in part alighting on the ground (viz., the six which fly in advance), in part looking down upon the ground already occupied (by their companions). As those swans, returned after their separation and free from danger, are now rejoicing, and as they, before they were scattered by the eagle, collected in a circle sang in the lofty air, so, with joy and song, thy ships have either already returned, or are on their way returning. 393. Senos. H. 174, 2, 4), in fin.; A. & S. 120, 4, (a.)—Laetantes agmine, *. e. exulting in their orderly flight, — rejoicing to find them- selves all in line again, after their dispersion. 394. Order : quos Jovis ales, lapsa aetheria plaga, turbabat aperto caelo. — Aetheria plaga, from the zone of aether, (higher than the caelum). 395. Aperto caelo. Poetical abl. of place in which. 396. Captas, i.e. terras ab altera cycnorum parte captas. 397-8. Observe the difference of tense between ludunt, and cinxere and dedere. 399. Pubes tuoruin, the manly band of thy companions. 403. The gods anointed their hair with ambrosia. — Vertice, from her head. 404. Her short hunting-tunic changed into the flowing robe (palla) characteristic of a god or goddess. 405. Incessu patuit, was evident by her gait. The gods glided along, with a light and graceful motion. 407. Quid, why ? The adverbial accusative, neut. sing., of the inter- rog. pronoun. 408. Jungere. H. 549 ; A. & S. 269. In English, we represent the subject by "it," introducing the subject itself after the verb, — why if* it not granted to join, etc. See B. 1118; A. 270. 409. Veras, L e. in our true character, of mother and son. 411. Aere. Like the Homeric afjp, mist. — Sepsit, hedged about. 412. Observe the division (or tmesis) of the verb circumfudit. 414. Moliri, to contrive; used of operations which require great labor and preparation. 415. Paphum. H. 379; A. & S. 237; B. 938; A. 258, b. Paphos was a city of Cyprus, famed for its worship of Venus. BOOK I. 303 416. Sabaeo. The Saba^i or Sabae were a people in the southwestern part of Arabia Felix. Cf. Milton's Paradise Lost: " Sabaean odors from the spicy shore Of Araby the blest." — iv. 162. The name and place are identical with the Sheba whose qneen visited Solomon. 419. Plurimus — imminet, " hangs with mighty mass over the city." Plurimus, lit. very large. H. 444, 1; A. & S. 122, Rem. 4; A. 93, b. 422. Strata viarum = stratas vias. H. 396, III. ; A. & S. 212, Kern. 3, note 4; M. 284, Obs. 5; B. 771; A. 216, 3. 423. Ducere, and the four infinitives in the next two lines, depend upon instant. Some editors, placing a semicolon after Tyrii, make them historical infinitives. — 423-5. Pars, pars, in apposition with Tyrii. 424. Moliri, to build. — Arcem, the citadel proper; arces (in line 420) having a more general meaning of "buildings," "towers." 427. Effodiunt. The harbor of Carthage was artificial. — Lata, broad. So Ribbeck, after the Vatican MS., instead of alta, " deep." 429. Alta, lofty. — Scaenis. H. 392, 1, and 398, 5; A. & S. 211, Rem. 5, and note; B. 870; A. 226, b; G. 355. 430. Supply in thought, " Talis labor Poenos exercet," before qualis. 431. Sub sole, in the sunshine. — 434. Agmine, As if making battle. 435. Order : arcent fucos, ignavum pecus, etc. 436. Thymo. The honey of Southern Europe is extremely fragrant of thyme and other high-scented flowers. 437t What was there, in the circumstances of Aeneas, which made this exclamation very natural ? 438. Suspicit, looks up at. Etymology: sub and spicio, to see from under. Aeneas had descended from the hills, and was about to enter the city.— 439. Dictu. H. 570, and 1; A. & S. 276, and III. ; B. 1365; A. 303, R. Abl. of specification.— 440. Viris. H. 385, 5 ; A. 248, a, R ; G. 346, 2. Misceo and its compounds take the dative of the larger number or quantity, to which something is added, or the ablative of the smaller quantity, with which something is mixed. — Ulli. Poetical dat. of the agent with cernitur. H. 388, 4; A. & S. 225, II. ; B. 846 ; A. 232, b; G. 352, R. 441. Umbrae. Laetissimus is here followed by the gen., as implying ful- ness. H. 399, and 2, 2) ; A. & S. 213, and Rem. 1, (3) ; B. 776 ; A. 218, a. 444. Monstrarat — monstraverat, had indicated (by an oracle or some other communication). H. 234; A. & S. 162, 7, (a) ; B. 315 ; A. 128, a. Sic nam fore gentem, etc. For thus she foretokened that the nation would be, etc. " Caelius Rhodius says that Cacabe, the old name of Carthage, meant a horse's head, which, if true, would account for the legend. A horse's head is common on Punic coins." 304 NOTES. 445. Facilem victu. Lit., easy in subsisting, i. e. easy in their means of living. " A people who easily provide for themselves what- ever is desirable for living comfortably ." W. In hello egregiam and facilem victu the same characteristics are applied to Carthage as in line 14, q. v. 447. Condehat. What does the tense imply in regard to the comple- tion of the work on the temple? H. 197; A. & S. 145, II. — Numine divae, by the majestic power of the goddess. "Numine" refers to Juno's awful power and helpful presence, which brought many to her temple to consult her oracle and invoke her favor by whom rich presents (dona) were offered. 448. Aerea — limilia, from whose steps arose a threshold of bronze. Fr. — Cui. Poetic dat. of reference, limiting the whole sentence Aerea — aenis. See notes on Aeneae, line 92, and jactanti, line 102. — Gradibus. Poetic ablative as a whence-CB.se. — Nexaeque aere trabes, and door- posts (lit. timbers) sheathed with bronze (sc. surgebant). Some editors read nixae, and understand trabes of the architrave, " and whose archi- trave rested upon bronze " (i. e. upon bronze pillars). 449. Foribus. Poetic dat. of reference like cui, in line 448. H. 384; A. & S. 223; B. 817; A. 235, a; G. 343, R. 2. 452. Ausus, sc. est. — Rebus, dat. Confido sometimes takes the dat., sometimes the abl., as does fido. With the dat. they mean u to trust to," with the abl. " to have confidence on account of." 454. Reginam opperiens. Aeneas may have gathered from the con- versation of the workmen that Dido was coming, or simply from seeing the senate assembled and the crowd waiting. —Quae fortuna sit urbi miratur (lit. marvels at what is the [good] fortune of the city) = mi- ratur fortunam urbis, marvels at the prosperity of the city. 455. Artificum manus inter se, i. e. the skill of the rival artists. Supply certantium with inter se. Observe the metonymy in manus ; lit. the hands, then the workmanship of the hands, then the skill displayed in that workmanship. B. translates artificum manus " the style of the artists." 456. Videt, etc. The scenes described were painted upon the walls of the temple. 458. Atridas. Agamemnon and Menelaiis. — Ambobus, i. e. to the eons of Atreus as one party, by his wrath on account of Briseis and his consequent withdrawal from the battle, and to Priam, as the other party, in the death of Hector. B. — Achillem. There is str >ng MS. authority for this form of the ace. in Virgil, instead of Achillen, as it is usually edited. BOOK I. 305 459. Jam, i. e. by this time. C. 461. Sunt — laudi, here, too, has icorth its own (i. e. its fitting) rewards. " Laudi " being in idea the subject of the proposition, sua refers to it. — Laudi. H. 387; A. & S. 226; B. 821; A. 231; G. 349. 462. Rerum, for misfortunes. Objective gen. A. & S. 211, Rem. 12. " Res " is applied to the circumstances and vicissitudes of life, whether good or bad. 465. Multa. H. 371, 1, 3), (2) ; A. & S. 205, Rem. 10 ; B. 717 ; A. 240, a. 466-493. Of the eight pictures on the temple walls each two were companion-pieces, viz.: 1. The victory of the Trojans under Hector; 2. The victory of the Greeks under Achilles. 3. The death of Rhesus; 4. The death of Troilus. 5. The Trojan matrons suppliants before the statue of Minerva ; 6. Priam as a suppliant before Achilles. 7. The fight of Memnon ; 8. The fight of the Amazons. "Why were these subjects chosen for paintings to adorn the temple of Juno ? See line 24. 466. Uti, how. An interrogative particle, and hence introducing the subj. in dependent clauses. 467. 468. Hac, sc. parte. — Phryges, sc.fugerent. — Fugerent, were fleeing, while Aeneas was looking at therft. So with the other imper- fects. By making the action expressed in these verbs contemporaneous with that in videbat, the poet indicates the life-likeness with which the paintings brought the scenes before the eyes of his hero. 469. Rhesus was a Thracian prince, an ally of the Trojans. "An oracle had declared that Troy would never be taken, if the snow-white horses of Rhesus should once drink the water of the Xanthus, and feed upon the grass of the Trojan plain. But as soon as Rhesus had reached the Trojan territory, and had pitched his tents late at night, Ulysses and Diomedes penetrated into his camp, slew Rhesus himself, and carried off his horses." — Niveis tentoria velis. Homer represents the Greeks and Trojans as encamped, not in tents, but in huts of planks thatched with grass ; but Virgil here, as often, ascribes to the Homeric age the customs of his own. To him, as to us, a " tented field" presents a more attractive picture than a hutted field. 472. Ardentes equos, the fiery steeds. — Avertit. Perf. of narrative. 473. Gustassent (= gustavissent), subj. as showing Diomede's mo- tive, which was to prevent the accomplishment of the oracle. — Xan- thus (otherwise called Scamander), a river of the Troad. 474. Troilus, a son of Priam, whose story is various^ told. Plautus speaks of his death as one of the three fatal events in the siege of Troy. — Amissis armis, i. e. all but his spear (line 478). 476. Troilus has fallen backwards from the car (which of course had 20 Vir. 306 NOTES. no back), but hangs by the reins, which were passed round the body, and which he still grasps with his hand. 477. Huie. See notes on Aeneae (line 92), and jactanti (line 102). 479. Non aequae, unpropitious. W. 480 Peplum. A costly and elegant shawl, elaborately woven; such as were often presented to the gods by suppliants and devotees. 481. Supplieiter, in the manner of suppliants. — Pectora. H. 380; A. & S. 234, II. j B. 728; A. 240, c, note; 111, 1; G. 332, 2. 482. Solo. H. 422, 1 ; A. & S. 254, Rem. 3 ; B. 937 ; A. 258,/; G. 384, 2. 483. Notice the difference of time in raptaverat and vendebat. 484. Auro. Ablative of price. Priam brought Achilles ten talents in gold as a ransom for the body of his son Hector. 488. Principibus, dat. See note on viris, line 440. 489. The "Eoae acies" are the Indian Aethiopians, led by Memnon, son of Tithonus and Aurora. 490. The post-Homeric poets represent the Amazons as having come, under their queen Penthesilea, to the aid of Priam. — Lunatis peltis. H. 428; A. & S. 211, Rem. 6. The light shields of the Amazons are most commonly represented on works of ancient art with a semi- circular indentation on one side. — B. 888; A. 251; G. 402. 492. Exsertae, bare, naked. 494. Aeneae, dat. of the agent, with videntur, " are seen." So C. 497. Incessit conveys a notion of majestic motion, as "incedo" in Jine 46. 498. Diana was especially worshipped in Laconia, and in Delos, her natal isle. 502. Latonae. Latona was the mother of Diana. 504. Installs operi. Urging on the work. 505. Foribus divae, at the doors of the goddess, i. e. at the doors of her shrine, within the cella. — Media testudine, in the middle of the Vaulted temple. 508. Partibus. H.414,4; A. & S. 247, 3; B. 873; A. 248; G.403. 509. Concursu magno, abl. absol. of concomitant. 512. Penitus, far away. — Oras. See note on Italiam, line 2. 516. Dissimulant, they conceal (their emotions). — Cava, *. e. en- shrouding. — Amicti (amb-jacio), wrapped. 517. Fortuna, sc. sit. 518. Quid, why ; ace. of specification. — Cunctis lecti navibus, men chosen from all the ships. Poetic abl. as a whence-case without a prep. 519. Orantes veniam, praying for grace, i. e. for the favors specified in lines 525-6. The participle denotes purpose. BOOK I. 307 520. IntrogTessi, sc. sunt. — Coram, in the presence of Dido. A. be skilled is astronomy and physics. 742. Labores, eclipses. 743. Ignes, i. e. fulmina, BOOK II. 315 745. The ancients believed that the sun, when he set, descended into the ocean. 746. Tardis noctibus, the slow nights, i. e. the loDg and weary nights of winter. Others take it of the summer nights, slow in coming on. 749. Longum amorem. Perhaps " long draughts of love." 750-752. Dido's object in asking these questions is to keep Aeneas talking. 750. Rogitans. What kind of a verb? H. 332, L; A. & S. 187, II. 1 j B. 584,- A. 167, b, note 2. 751. Aurorae filius. Memnon. 753. Immo, nay. "Nay, rather, instead of answering more ques- tions in detail, tell us the whole story from the first." 754. Tnorum. H. 441, 1; A. & S. 205, Rem. 7; B. 658; A. 190, a. -oo**< BOOK II. The voice of criticism has unanimously fixed on this book, along with the Fourth and Sixth, as affording the best evidence of the true greatness of Virgil. Donatus tells us that the poet himself chose these three books to read to Augustus as a specimen of his work. C. ARGUMENT. Aeneas, in compliance with Dido's request, details the particulars of the capture of Troy, so far as he had witnessed them. After expressing reluctance to fight his disagreeable battles over again, he goes on to tell of the despondency of the Greeks in the tenth year of the war, together with their stratagem of the horse. Lurking in Tenedos, they send a cunning fellow, Sinon, to prepare the way for the reception of the wooden horse, which they pretended to be an offering to Pallas in exchange for the stolen Palladium. The Trojans are credulous, and believe the whole, but La-6c-o-on sees through the deceit, and exposes it. His warnings, however, are vain; and he is himself slain by two serpents sent against him by Minerva (1-249). The Greeks return, in the night, from Tenedos ; the horse is opened, and the city is taken (250-267). Aeneas is warned by Hector's shade to consult for his safety, but he is too valiant to follow the suggestion before he has tried what might can do. He rushes into the conflict, and is for a while success- ful, till, having assumed the armor of some Greeks whom they had 316 NOTES. r slain, his associates are mistaken by the Trcjans, and many of them killed by their own friends (268-437). Then follow the sack of Priam's palace and the murder of the king himself (438-558). Aeneas, on his way homeward to save his father, wife, and son, is prevented from slaying Helen, the cause of the war, by the sudden appearance of his mother, who shows him that the overthrow of Troy is the work not of man but of heaven, and reveals to him the bodily presence of the gods themselves, helping in the work of destruction (559-631). The aged Anchises refuses to seek safety, but at last, encouraged by heavenly signs, consents (632-704). The flight (705-735). Cre-ii-sa, the wife of Aeneas, is lost in the confusion (736-746). Aeneas, returning in search of her to the city, finds it wholly occupied by the Greeks (747-767). The shade of Creiisa appears to him, consoles him, and foretells his long wandering, which will end in an Italian kingdom, and a second mar- riage (768-794). He returns to his father and followers, and takes shelter in Mount Ida (795-804). 1. Contieuere — tenebant. Notice the difference of tense, the perf. indefinite (or aorist) denoting a momentary and perfectly completed action, — " in a moment all were hushed in silence," — the imperfect (tenebant), " kept their eyes fixed (upon him)," a continued action. 2. Orsus, sc. est. From ordior. — Toro, his couch at table. 3-6. Our punctuation is Hackermann's, adopted by L., Haupt, and R. Other editors place a comma after dolorem (3), and a period after fni (6). 3. Infandum, unutterable, i. e. unspeakably horrible and distressful, "too cruel to be told." — Jubes, sc. me. A. & S. 273, 2, d. 4. TJt, how. An interrogative particle, and hence the subj. eruerint (5). H. 525; A. & S. 265; B. 1182; A. 334 (and 333 note); G. 469. 5. Quaeque, etc. Supply ea, the antecedent of quae, "And (those events) most pitiable which I myself witnessed." A. 200, d ; G. 618. 6. Talia fando, while relating such calamities. Fando (gerund of for) is abl. of time, — "in the course of speaking," — indicating a con- temporaneou8 event. H. 566, 3 ; A. & S. 275, Rem. 4, note 2 in fin.; M. 416, Obs. 1; A. 301; G. 432. 7. Myrmidonum and Dolopum, gen. of the whole after quis. H. 396, III. 3), (1); A. & S. 212, Rem. 2. The Myrmidones and Dolopes were Thessalian soldiers led in the Trojan war by Achilles, the greatest, and his son Pyrrhus or Neoptolemus, the most savage, enemy of Troy. — Aut miles, or what soldier. — Duri. Better translated here cruel, than hardy, much enduring. Heyne. — Ulixi. H. 68, 1 (2); A. & S. 73, BOOK II. 317 Rem. Ulysses was distinguished among the Grecian chiefs for his superior prudence and sagacity, and it was to him, most of all, that the destruction of Troy was owing. A. 43, a; G. 72. 8. Temperet (sc. sibi), could refrain, (lit., "can refrain/' by a lively use of the present.) Potential subj., in a question implj'ing a negative answer (No one). H. 485, and 486, II.; A. 268; G. 251, 468. — Caelo. In prose a preposition would be used, de caelo. H. 422, 2; A. & S. 255, Rem. 3, (b); B. 947, 948; G. 411, 4. 9. Praecipitat, sc. se ; i. e. is hurrying down the steep of the sky, midnight being past. Nox is personified and represented as drivirg through the heaven in a chariot. — Cadentia sidera, the sinking start (not setting), but, like Nox, on their downward course. 10. Amor, sc. est tibi. — Amor cognoscere et audire = amor cognos- cendi, etc. H. 563, 6; A. & S. 275, III. note 1. More properly, how- ever, cognoscere and audire should be taken as subject-nominatives, and amor as predicate-nominative: si cognoscere (etc.) est tantus amor. — Amor, desire. — G. 429, 4. 12. Observe the difference of time between horret and refugit: " although my mind is shuddering at the remembrance, and recoiled from it (instantaneously and instinctively) through grief." Luctu, abl. of cause. 13. Incipiam, I will essay, I will undertake, (rather than I will begin.) Henry, followed by C. 15. Instar montis. (With reference to the height rather than the bulk.) Instar is appositive to equum. H. 363; A. & S. 204; B. 1009. 16. Abiete, pronounced ab-ye-te. H. 669, II. and 3; A. 347, d, R; G. 717. For the case, see H. 414, 4; A. & S. 247, 3; B. 873; A. 248. 17. Votum, a votive offering. 18. Hue, into this (horse), is further defined by caeco lateri. (W\ stands for parentes. W. — Trahebat is picturesque, representing the child as not able to keep up with her. 458. Evado, / make my way through. 460. In praecipiti, lit. on a precipice, i. e. on the precipitous verge of the roof, whence it would fall directly upon the people far below. — Summisque — tectis, and built up with very lofty roof to the stare. — BOOK II. 331 Tectij, modal abl. (H. 414, 3; A. & S. 247, 2), or abl. (a noun and adj.) of description or characteristic. H. 428 ; A. & S. 211, Rem. 6. 461. Troja, one of the subject-nominatives of solitae (aunt) videri. 462. Note the mesozettgma in solitae agreeing with naves, the middle subst. of the three to which it belongs. B. 463. 464. Summa tabulata, its lofty flooring, i. e. the flooring at its base on the high roof of the palace. Notice the effect of the spondees and dactyles in these and the following lines, as depicting the laborious effort with which the tower was removed, and its rapid headlong fall. 464. Altis sedlDUS, from its deep foundation, 469. Pyrrhus (or Neoptolemus), son of Achilles. 470. Luce aena (avyrj x^^tirj), t. e. the gleaming of his burnished armor. 471-475. Order: Qualis ubi coluber pastus mala (i.e. poisonous) gra- mina, quem frigida bruma tegebat tumidum sub terra, nunc, novus, exuviis positis, nitidusque juventa, pectore sublato convolvit lubrica terga in lucem, arduus ad solem (" rising erect towards the sun "), et micat trisulcis Unguis (in) ore. 477. Automedon, the charioteer of Achilles (equorum agitator), was afterwards the armor-bearer of his son Pyrrhus. — Scyria, of Scyros, one of the Cyclades. — 479. Ipse. Pyrrhus. — Correpta. A. & S. 257, Rem. 5; H. 431, 2, (3); B. 967,- A. 255; G. 409, 1. 481. Aeratos. The doors were of wood, but covered with plates of bronze. — Trabe, arbore. Excisa agrees with it, as the metre shows, 482. Dedit, u e. opened. — Lato ore, abl. of description. H. 428; A. & S. 211, Rem. 6 ; B. 888 ; A. 251 j G. 402. 485. Armatos, i. e. the armed guards of the palace. 487. Cavae aedes, the hollow (i. e. the re-echoing) halls. Others, simply the cavaedium, or inner-court (roofed on the sides, but with an opening to the sky in the centre), around which the other apartments lay. 492. Ariete (pr. ar-ye-te), not here strictly a battering-ram, but whatever he used to batter with; (probably the trabs, line 481.) 496. Non sic, i. e. not with such impetuosity. Construed with fertur. — Aggeribus, (its) dykes. 498. Cumulo, with its mass of waters. Abl. of manner. 501. Nurus is used here in a wide sense, including married daughters as well as daughters-in-law. Priam is said to have had fifty sons and fifty daughters. — Per, among. 503. Illi, those fifty famous chambers. H. 450, 5 ; A. 102, b ; G. 292, 2. 504. Barbarico. Commentators are not agreed whether this "bar- baric gold" is Trojan, Virgil inadvertently making Aeneas talk like a Roman, or whether the adj. means literally " foreign," referring to gold 332 NOTES. from the East, captured in war. — Postes, appositive to thalami, a part to the whole. Spoils were fastened on door-posts, to be conspicuous. 509. Senior, " the aged sire;" "too old." H. 441, 1 ; A. & S. 256, Rem. 9, (a.) ; B. 902; A. 93, a; G. 312. 512. Aedibus in mediis, in the middle of the palace. The altar and the bay-tree were in the uncovered portion of the inner court. 519. Mens, purpose, thought, resolution. — 520. Cingi, reflexive. 521. Non tali auxilio, etc. Not such aid does the time demand, — "we have not now to look to arms, but to altars and prayers" Hen. and C. — Defensoribus, defences. So Caes. B. G. 4, 17. 522. Non. Supply egeret, as the apodosis of si afforet. " No, not if." 527. Per tela, per hostes. Taken with elapsns. 528. The porticos or cloisters surrounded the atrium or court. — 529. I. v., threatening to wound him. — 530. Jam, jam que, and now, even now. 536. Pietas, sympathy, kindly feeling, regard for piety. Used of the feeling of the gods to pious men. — Quae — curet. A relative clause with the subj. characterizing and defining an indefinite antece- dent. H. 501, I. ; A. & S. 264, 6; B. 1227; A. 320. 537. Persolvant, subj. of wish, imprecation. H. 488, I.; A. & S. 260, Rem. 6; B. 1193, 1196; A. 267; G. 253. 539. Et — vultus, and hast contaminated a father's eyes with (his) death. The very sight of his son's murder, in the belief of the an- cients, has a polluting effect. 540. Quo. H. 425, 3, 1) ; A. & S. 246; B. 918; A. 244, a. Abl. of source. — 541. In (with the abl. of the name of a, person), in the case of, in relation to. — Fid. sup., i. e. the faith due to a suppliant. 542. Erubuit, he respected; (lit. he blushed before.) A. 237, b; G.329,1. 543. Hectoreum. The student will notice many instances of the use of adjectives derived from proper nouns, when it would be more ac- cordant with the English idiom to use the genitive of the name. 545. Repulsum, sc. est. — 547. Referes. H. 470, 1 ; A. 269, /; G. 265. 548. To my father Pelldes (i. e. Achilles). 553. Lateri. H. 379, 5 ; A. 229, c ; G. 344, 3. Dative of reference. — Capulo, governed by terms. H. 434, 4; A. 260, e; G. 414; B. 473. 555. Sorte, according to his destiny. H. 414, 2 ; A. 253 ; G. 398. — Tulit *= abstulit. — Videntem. " The present part, has a force, as the destruction is still going on before Priam's eyes at the time of his death." 556. Populis terrisque. Abl. of cause after superbum. So most recent commentators : others, dat. after regnatorem, over so many tribes. 557. Asiae. Asia Minor. 562. Cre-n-sa, the daughter of Priam and wife of Aeneas. book ii. 333 583. CaSUS, the possible fate or the peril. — 564. Quae COpia, what force (of fighting- men). Cf. Aen. XI. 834. — 566. Aegra, icearied. 567-588. These lines are omitted in the best MSS., but while the external evidence is against them, the internal is for them, and I agree with R. and C. in thinking them genuine. 567. Super eram, one word, separated by tmesis : I was left alone, 569. Tyndarida, the daughter of Tyndareus, Helen. 570. Erranti, sc. mihi. 574. Aris, poetical abl. of place. — Invisa, hated, a hateful object; others, unseen. 576= Sceleratas poenas = sceleris poenas. 577. Mycenae is here put for Greece. Virgil is fond of putting the particular for the general. 578. Aspiciet. Tr. this and the two following futures with shall. — Parto triumpho. Abl. absolute. 579. Conjugium = conjugem. — Domum, her family. — Patres, her parents. 580. Turba, abl. with comitata ; (see note on I. 312.) "Iliadum" of Trojan dames, while the ministri are male attendants. A. 135, b. 581. (And) shall Priam have fallen by the sword t Shall Troy have blazed with fire ? These fut. perfects (and sudarit) "indicate those cir- cumstances in the past which make it monstrous that the event spoken of as future, 'aspiciet/ 'ibit/ ' videbit/ should ever be realized. 'Shall she return, now that Priam has been murdered, Troy burned, Dardania bathed in blood? ' Cf. IV. 590-1." C. 582. Sudarit, contracted from sudaverit. 585. Nefas, contemptuously, instead of nefariam. — Exstinxisse lau- dabor = laudabor quod exstinxi, or qui exstinxerim. — Sumpsisse nieren- tis poenas, for having exacted punishment from (one) deserving it. Mervn~ tis, objective gen. Some editors make it ace. pi. agreeing with poenas. 587. Flammae. H. 410, 7, 2); A. & S. 220, 3; B. 915,- A. 221.— Satiasse, (contracted from satiavisse,) to have appealed. 591. Confessa deam, confessing the goddess, i. q. " confessa se deam esse." 592. Dextraque — continuit, i. e. "and seizing me by my righ; hand," (with which Aeneas was laying hold of his sword,) "held me back." See H. 579; A. & S. 274, 3, (b.) — Prehensum, sc. me. 595. Cura nostri, (nostri objective gen.,) affection for me, (to be shown in defending and saving Anchises.) 597. Liqueris (perf. subj. of linquo), and superet, subj. of indirXK<>^- BOOK VI. ARGUMENT. Aeneas having landed at Cumae, seeks the cave of the Sibyl, and consults, the oracle (1-155). He finds the body of Misenus, and per- forms funeral rites. While seeking fuel for the pile, he discovers the golden bough, which, as a gift to Proserpina, will gain for him permis- sion to pass to the Elysian shades, to meet and converse with his father Anchises. Provided with it, and accompanied by the Sibyl, he reaches the entrance to the infernal world (156-336). On the hither side of Styx he meets and converses with the shade of his former pilot, Pali- niirus (337-383). Crossing the Styx, he traverses the district occupied by the spirits of infants, of those who have been unjustly put to death, and of suicides, and enters the Mourning Fields, tenanted by those whe have died of love. Here Aeneas sees Dido, whom he tries to soothe; ■ho maintains sullen silence, and at last breaks away (3S4-476). In the region of slain warriors, Deiphobus, among others, presents himself, all o 62 NOTES. mangled as he was (477-534). Aeneas sees Tartarus on the left, a huge fortress, surrounded by a fiery river, and echoing with sounds of tor- ture. The Sibyl instructs him in all the varieties of punishment which are here inflicted on the grossly wicked (535-627). He hastens to the palace of Pluto, and deposits the golden bough. At last he comes to Elysium, a garden-like region, wrapped in unearthly sunshine. There are games, and music, and chariot-driving, each one following the pur- suit which was his delight in life. In another part feasting is going on. Musaeus guides Aeneas to his father (628-678). Having discoursed on the nature of the soul, and its purification, Anchises shows Aeneas the long train of his descendants, and of the heroes of Rome, who pass in review before them, while he enumerates their coming glories (679- 888). Anchises explains to Aeneas what awaits him in Italy, and then dismisses him and the Sibyl through one of the gates of sleep. Aeneas goes to his fleet, which he moors at Caieta. ***< In this Book, " all that later Greek religion and philosophy taught by legend, allegory, and symbol is pressed into the service of poetry, and made to contribute to the production of a grand and impressive picture. As a climax to the whole, the Pythagorean doctrine of trans- migration is invoked for the purpose of showing Aeneas the vision of the future, as he has already seen the vision of the past. He beholds the spirits that are to appear as actors in the great drama of Roman history, each even now wearing his historical form : and the line of worthies ends with the young hope of the nation, whose untimely death was still fresh in the memory of his countrymen when the poet wrote." C. 2. Cumae is called Euboean as colonized from Chalcis. 3. It was the custom in the heroic times to land stern foremost. 7. Pars — silvas, part scour the woods, the close coverts of wild beasts. — C. prefers to translate rapit silvas, "strip the woods for fuel." 9-13. Arces, the height.— Secreta, the retreat — Mentem animumque, mind and spirit ; " mens referring to the power of insight, animus to energy of conception, language, and gesture." — Aurea tecta. The temple of Apollo, surrounded on three sides by the grove of Hecate (Trivia), or Diana. Cf. IV. 511, note. 15-32. Pennis, abl. of means. — Caelo, dat. after credere. — Ad, towards. — Chalc. arce, i . e. the hill of Cumae. — Red. his terris = hie (here) redditus terris. So hie cursus fuit (I. 534) = ^uc c. f. Cf. IV. 46, V. 798. "Redditus, etc. gives the reason of what follows." — Dae- dalus hangs up his wings [in the temple], as a mariner rescued from book vi. 363 shipwreck hangs up his garments, or a soldier the arms he has used for the last time. C. — Letum, sc. erat. Conceive a double door: the carvings or sculptures on one door representing, (1) Athens, (2) The death of Andr., (3) The Athenians sending their children to death ; on the other door, in the corresponding panels, (1) Crete, (2) Pasiphae, etc., (3) The Labyrinth and Theseus. So W., inferring the representation of Athens on the door with Athenian subjects, to correspond with that of Crete on the door with Cretan scenes. — Androgeo, Greek gen. H. 46, 3, I) ; A. & S. 54, 1. Androgeos, a son of Minos, was put to death by the Athenians from envy of his superiority in the public games. As a penalty (poenas) the Athenians {Cecropidae) were compelled to send annually seven youths and seven maidens to Crete to be de- voured by the Minotaur. — Stat nrna, i. e. the urn stands (prominent, conspicuous) from which the lots have been drawn deciding who shall be the victims. — Hie (24, 27), here, on this same side. — Crudelis. Pasiphae's passion was the cruel punishment inflicted upon her by the anger of Venu3. — Supposta = supposita, substituted. — Hie — error, here was that laboriously -built abode (lit., labor of a house) and inextri- cable maze, i.e. the Labyrinth. — Reginae, of the princess, (Ariadne.) — Amorem, love (for Theseus). — Sed enim {a\\a yap). Order: Sed Daedalus, miseratus enim (est) magnum amorem reginae, ipse resolvit, etc. — Regens, guiding. — Caeca, ' blindly-planted/ uncertain. — Vestigia, sc. Thesei.— Sineret, sc. si. H. 510; 503, 1; 504, 2; A.& S. 2C1, Rem. 1 in fin., and R. 5 ; B. 1279; A. 310, b. — Conatus erat, sc. Daedalus. 33-40. Protinus, successively. — Omnia, pr. omn-ya; by synaeresis. Perlegerent, sc. Aeneas and his party. The imperf. for the pluperf produces a lively rhetorical effect. — De-iph-6-be, the Sibyl of Cumae, daughter of (sc. filia) Glaucus, himself a prophetic god. — Ista, i. e. those that thou art examining. H. 450 ; A. & G. 102, c; G. 291. — Praestite- rit, it may be better. Potential subj., " courteously avoiding a direct and dogmatic assertion." — Morantur, delay to execute. 42-64. Order: Latus Euboicae rupis (see note on line 2) excisum (est) in ingens antrum. This cave was the adytum or sanctuary of the temple. — Limen, sc. antri. The Sibyl goes into the cave, Aeneas and the Trojans remain outside. — Fanti, pres. part, of for. — TJnns = idem. — Major, sc. facta est. — Videri depends upon major. H. 552, 3; A. 273, d; G. 424, 5, The Sibyl seems to increase in stature under the divine afflatus. In less poetical language, she rises to her full height, and every limb is stretched with excitement. C. — Cessas invota — cessas ire in vota. — Ante, before (prayer). — Attonitae. The house is personified. — Fata, perf. part, of for. — Direxti = di-existi. — Aeaeidae 864 NOTES. i. e. Achilles, grands m of Aeacus. — Prendimus, we hold in our grasp.-— Hactenus. Tmesis.— Fuerit secuta. Perf. subj. in a prayer. Let the (disastrous) fortune of Troy have followed us thus far, (and thus far only.) — Obstitit, t. e. invisum fuit. W. 67-76. Latio, poet'ical abl. of place. — Penetralia, shrines. — Sortes, etc. An allusion to the Sibylline books; lectos viros, the college of priests who had charge of them. — Dicta, uttered to my race. (Antici- pate.)— Foliis. Cf. III. 444, note. — Tantum. Cf. VIII. 78, note— Canas, sc. «!. H. 493, 2; A. & S. 262, Rem. 4; B. 1204; A. 331,/, Rem. 77-86. Phoebi — patiens, not yet yielding to Phoebus. His inspira- tion is too much for her weakness at first to sustain. F. — Immanis, wild(ly). H. 443; A. & G. 191; G. 324, 6. — Fingit premendo, "by curbing, moulds (her to his will)." — Terrae (84), sc. pericula. Geni- tive. — Order : Sed et (too, also,) volent non venisse. 89-97. Non defuerint, tvill not have been wanting, Fut. perf. used instead of ordinary future for poetical variety or metrical convenience. If there be any special propriety in its use here, we may say that the prophetess throws herself as far as possible into the future, so as to look at part of what is to come as already past. C. — Latio, abl. of place, the prep, in omitted by poetical usage. — Partus, sc. eat. — Alius Achilles, Turnus, son of the nymph (dea) Venilia. — Contra, against {them; referring to malis.) — Audentior, all the bolder (for opposition). — Quam, as far as. — Reris, from reor, 2 pers. sing. — Graia urbe. Pallanteum. Cf. VIII. 49 sqq. 100-6. Ea has the force of adeo. C. " Ea," these, such as these, then implying, as here, in such a way. — Stimulos vertit, plies the goad. — Mi = mihi. — Hie, here. — Inferni regis, Dis. 107-23. Acheronte refuso, " (made by) the overflowings of Acheron." Abl. of source. On the translation of the part, H. 580 ; A. 292, a; G. 667, 2. — Contingat, let it be my lot. F. — Medio, the midst of. — Hecate was the name of Diana in her functions in the world below. — Fratrem. Pollux was immortal, his brother Castor mortal ; but when Castor died, Pollux shared his immortality with him, the two spending alternate days in the lower world and Olympus. — Quid memorem, question of appeal. H. 486, II. ; A. & G. 268 ; G. 468. — Mi = mihi. Aeneas's mother, Venus, was the daughter of Jupiter. 126-38. Averno (dat.) = ij» Aver num. — Aequus, kind, partial.— Quos aeq. am. Jupiter, Orpheus and Pollux ; ard. ev. ad ae. virtus, Theseus, Hercules (Alcides), and others, who were beatified. — Potuere, sc. revocare gradum, etc. — Quod si, but if. 'Quod' (ace. of specification), lit., as to which thing, becomes a connective particle, "and," "now/ 1 "but." — Junoni infernae, i. e. to Proserpina. book vi. 365 141-53 Before one has plucked the golden foliaged si oots from the tree. While this is the most convenient translation, qui is not an indefinite pronoun, but a relative, with ei understood as its antecedent. — Vin- cere, sc. ram.um. — Tibi, ethical dat. — Funere, with his corpse. — Sedibus Buis, to his due abode, i. e. to the grave. — Due, sc. ad aras. 165-77. Martem — cantu. Servius tells the story that these words were added by the poet during the fervor of recitation, the line having been previously unfinished. — Order: Obibat pugnos circum Hectora, insignis et lituo et hasta. — Exceptum immerserat = exceperat et immer* serat. H. 579 ; A. & G. 292, Rem. Jealous Triton had surprised and stink him. — Non inferiora, (fortunes) not inferior. — Immerserat. A not uncommon change of tense (from the present, lines 171-2), from the poet's shifting the point of time. S. The suddenness of the retribu- tion is expressed by the intimation that it was over' while the provoca- tion was still going on. C. — Aram sepulchri, a pyre piled up like an altar. I admit this explanation in deference to the prevailing opinion, but incline myself to the reading sepulchro. See R. Prol. p. 141-2. 182-94. Montibus = c?e montibus. Abl. of separation, or of "point of departure." — Accingitur, girds himself. Aeneas takes up an axe, like the rest. — Arbore, on the tree. Si ostendat ! H. 488, 1 ; A. & S. 263, 1. The origin of this mode of expressing a wish is evident. If it would show itself, (how happy I should be !) — Cursum, your flight. 198-211. Quae — ferant, ivhat signs (omens) they (the doves) bring. — Pascentes, while feeding. They keep flying on, and alighting to feed, alternately. — Prodire, historical inf. — Possent. The subjunctive de- notes the thought of the birds, (rather than, as some editors say, their intention.) As far as, as it appeared to them, the eyes could mark them. — Gemina, twofold, Supvys ; in part golden, in part an ordinary tree. — Super, at the top of — Discolor, differing in color, (from the green foliage.) — Aura, the gleam. — Quod — arbos, which a tree not its own pro- duces. Alluding to the fact that the mistletoe is a parasite.' — Fetu, growth, shoots. — Ilice, poetical abl. of place. — Cunctantem, SQ.ramum. 213-34. Ingrato, ungrateful, as unconscious of the favor. — Join caedis with pinguem, robore with ingentem. — Armis. The arms of Misenus, or of enemies despoiled by him. — Toro, i.e. upon the bier, which was burnt with the body. — Velamina nota, his wonted garments. ■ — Subjectam facem. To kindle the pile. — Fuso — olivo, cups of poured- out oil. Abl. (with adj.) of description. — Lecta, collected from the pile. — Rore et ramo, hendiadys. — Novissima verba, the last words, " salve ! " " vale ! " " ave ! " — Sepulchrum, a sepulchral mound. — Sua arma, *. e. the oar and trumpet. — Misenus. The promontory form- ing the northern pier of the Bay of Naples. 366 NOTES. 237. The grotto here named is not the same as that in line 11. 238-72. Tuta, part., sheltered. — 247. Caelo, Erebo, poetical abl. of place. ^-250. The mother of the Furies is Night, her great sister Earth. The Furies were called Eumenides, the well-disposed, the kindly, to propitiate them by giving them a good name. — 252-3. Stygio regi, Pluto. — Solida viscera, the entire carcass. — 256. Coepta, sc. sunt. — 261. Animis. H. 419, V. ; A. & S. 243 ; B. 923 ; A. 243, e; G. 390. — 266. Sit numine Vestro, let it be permitted with your con- sent. — 270. Maligna, churlish, niggardly. C. — 272. Jupiter, as the god of the sky. 274. Tlltrices Curae, i. e. the stings of conscience. Cf. Juv. 13, 192 sqq. 284. Haerent, cling. A. and Con. 289. Forma tricorporis umbrae, Geryon. 290-7. Hie, adv. of time. — Ni admoneat, diverberet. A lively use of the pres. subj. for the pluperf. in the protasis and apodosis, to bring the scene before our eyes. — Acherontis. Virgil's conception of the four infernal rivers is confused. He conducts Aeneas over a river, which, after being called Acheron or Cocytus here, turns out eventually to be Styx (385). The notion of a single river of death was found most con- venient for poetical purposes, but Virgil wished to introduce the various points of the legends he followed, and so he employed the three names, with a dim conception of Acheron as emptying itself into Cocytus, and perhaps of Styx as the most inward of the three, and a clear one of Phle- gethon as specially surrounding Tartarus. [From C. — Cocyto eruc- tat, disgorges into Cocytus. ' Cocyto/ dat. H. 379, 5 ; A. 225, b. 300-4. Stant lumina flamma, his eyes stand fixed in flame. — Deo senectus, the old age of a god. — Velis (302), instrumental abl. 312-25. Fugat, sc. eas. — Primi — CUrsum, to cross the channel first. " Transmittere," intransitive,= transire. Supply est with miratus and motUS. — Di — liumen, by whose divine power the gods fear to swear and (then) break their oath. — On the need of burial, cf. II. 23, 71 sqq. 328-37. Sedibus, in their resting-places, i. e. their graves. — Stagna exoptata, the river from which they had at first been driven away (316) — Anchisa. H. 425, 3, 1); A. & S. 246; B. 918; A. 244; G. 395. — Oronten. Cf. I. 113. — Sese agebat = ibat. 345-58. Fines, terminal ace. — Cepisse. Supply me as the subject. — Quam, etc., as lest thy ship, etc.— Tenebam . . . . ni invasisset. H. 512, 2, 2); A. 308, b; G. 599, Rem. 2. A rhetorical expression, per- haps best explained as a condensed formula : ' I was just in safety and should have continued unless/ etc. C. 361. The barbarians thought Palinurus a shipwrecked man, who would probably have some of his property about him. W. and C. book vi. 367 362-3. The sense , of line 362 is: "my body is sometimes tossed by the waves, sometimes thrown on the shore/' — Quod. Cf. II. 141, note. 366-7. PortUS — Velinus, and repair again to the harbor of Velia, (in Lueania, near Cape Palinurus,) where his body was to be found. — Quam, sc. viam, any way. 380. Tumulo — mittent, shall send annual offerings to the tomb. 384. Ergo, (here resumptive, not illative,) so then. 385-6. Inde, i. e. from where they were. — Ut, as soon as. — The met- rical effect of line 386 is to express quick and quiet motion. 387-9. Increpat ultro, chides them, too. Ultro = insuper. — Fare (from for), tell me. — Istinc, from the place where thou art. 393-7. Accepisse lacu, to have received on the lake (in my boat). Charon was terrified by Hercules into taking him on board, and was punished afterwards by being kept a year in chains. — Viribus, H. 429; in might. — Ille, the former, (Alcides, i. e. Hercules.) — Custodem, Cer- berus. — Hi, the latter, (Theseus and Pirithous.) — Dominam— adorti, attempted to carry off [our) queen (P roserpma) from the chamber of Pluto. 400-14. Licet, sc. per nos {for aught that we intend). — Antro, in his den. — Patrui, her uncle's. Pluto was the brother of Jupiter, Proser- pina's father. — Servet limen, i. e. let her keep at home, — deemed a mark of a good woman. — Agnoscas. Either subj. as imperative, or " it may be that thou recognizest." — Nee plura his, sc. i dicta sunt ' ; and no more {words) than these. — Juga, the benches. — Sut., platted of rushes. 422-36. Objectam, sc. offam. — Custode SepultO, its sentry being buried {in sleep). — Damnati mortis, condemned to death. "Mortis/' gen. of the punishment. There is no suffering in this part of the shades; there is merely the absence of the enjoyment of life. C. — Not sine sorte, sinejudice; but, in accordance with the customs of the Roman law, Minos, as quaesitor, or presiding-judge, draws by lot from the urn the names of the i( judices" who are to sit with him on the trial. — Silentum. The shades, says C, whose cases are to be tried. — Crimina, the charges against them. — Discit (from, the witnesses and the arguments on both sides). A legal term. — Peperere. Perf. 3 pi. of pario. — Vellent. Impf. subj. of hopeless wish. 443-46. The myrtle was sacred to Venus. — Phaedra died by her own hand for the love of her stepson, Hippolytus ; Procris followed her husband from jealousy, when he went to hunt, and was accidentally slain by him. — Nati, subjective gen. Cf. II. 436, note. 451-70. Order : Juxta quam, etc. — (Te) exstinctam (esse). — Order : Nee quivi credere me discessu ferre {that I, by my departure, teas bringing) tibi hunc tantum dolorem. — Extremum — hoc est, this is, by fate, the last word that I address thee. " Quod " ace. of a neut. pro- 368 NOTES. noun, used instead of a noun (quam allocutionem) of kindred significa- tion with the verb alloquor. W. and C. — Lenibat, strove to soothe. Presents and imperfects sometimes denote attempt or desire. W. On the termination, see H. 239, 1 ; A. & G. 128, e. — Solo. H. 422, 1 ; A. 258,/; G. 384, 2; B. 948. — Vultum, ace. of specification. 479-80. He sees the heroes of the Theban war, the great event of the heroic ages before the war at Troy. The persons named in lines 483-5 appear in Homer as the most distinguished of the Trojans. C. 481-93. k- tena arbore = centum remis. 239-49. Aeneas had ordered the Arcadian and Etruscan horse to make their way by land, and join him near the mouth of the Tiber; Turn-is desires to throw his troops (medias) between them and the Trojan camp, to prevent a junction. — Aliae, sc. Nymphae ; cursus, sc. alia- rum navium. 888 NOTES. 273-80. Lugubre rubent. Comets were deemed portentous of wars and other disasters. — In manibus— viris, Mars himself is in your hands, (lit. for men, i.-e.) if you are men (worthy of the name). 317. Quo licuit parvo, (for what purpose was it permitted, i.e.) of what advantage teas it for him, when young. 365-6. Latio sequaci, to pursuing Latium, i.e. to the Latin troops. — Quis = quibus (the Arcadians). — Quando = aliquando, for the time. W. 391-6. Daucia (proles), of Daucus, an unknown personage. — Te, SUUHl, thee, its lord. — Micant digiti. Compare Ben Jonson's Catiline, in the account of the traitor's death: " Yet did his look retain Some of his fierceness, and his hands still moved. As if he labored yet to grasp the state With those rebellious parts." 412-39. Seque — arma, i.e. covers his breast with his shield, as it were gathering the limbs so as to present a small surface. S. Cf. 802, and XII. 491 sqq. — Lausus. See VII. 651-4. — Soror, the nymph Juturna, sister of Turnus. 443-76. Parens, Evander. — Ire, goes. The inf. here depends upon an historical present tense understood, as incipit. — Victorem — Tumi, may the dying eyes of Turnus endure a conqueror. — Genitor, Jupiter.— Humeri tegmina summa, i. e. the top of his corselet. 483-506. Quem — obeat, subj. in a relative adversative clause; quern, although . . . it. — Scan : un'ya | demque, etc. — Parvo, abl. of price. — Caesa, etc. ** The legend on the baldric was the well-known story of the Danaides." — "The scutum was a long, oval shield, and probably made of lighter material than the heavy circular clipeus." 525-56. Gnato (meo). — Hie, in me, on my life. — Vertitur, is at stake. — Gnatis — tuis, save for thy children. — Umbra, sc. mortis. Others refer it to the shadow of Aeneas himself and his shield. — Fortasse caelo, i. e. fortasse usque ad caelum. — Fortasse, 1 wot. — Impedit, lit. entangles, i. e. pins together. — Super, moreover. 568-86. Tot, fifty. — Pendens in verbera. Cf. V. 147, note. 608-10. These three lines are ironical. — Viris, dat. of possessor. 614-40. Mihi namque, to me, assuredly. — Nunc, as it is. — Quartus pater, great-great-grandfather. — Sentis, thou understandest that I so ordain {ponere). — Quid si dares, etc., what if thou shouldst grant. A modest intimation of a wish. — Haec, this which I pray for. — Quod, on which point. Ace. of specification. — TJt = 0, ntinam. — Nube cava, abl. of material. - (Aeneae) euntis. 652-72. Sua gaudia, his expressions of delight. — Ponte, gangway.— Moras, scalarum. — Tanton'. Cf. III. 319, note. — Quemve = qualemve) book x. 389 or the boldness of the original may be preserved in a strictly literal translation. — Quid manus ilia, sc.faciet. 673-88. Quosne, quos = et eos, while -ne indicates a question : and have I left them all, shar.ie ! etc. — Syrtis, gen. sing. — Jaciat, sc.se. — Animi, in her heart. Locative case. Cf. I. 193, note. — TJrbem, Ardea. 698-735. Latagum occupat os faciemtjue. The Greek construction Ka$' &Xov Kai Kara nipos (ace. of the whole and of the part). Os and faciem may be regarded as ace. of specification. Cf. XII. 273, note. — Lauso. Lausus y son of Mezentius. — Una nocte et, i. e. on the same night as.— Cisseis regina, Hecuba. — Regina, princess, as daughter of a king. — Irasci, to heboid (from wrath). — Cunctatur, etc., u hesitatingly turns towards every point." The combination of in and the ace. with enactor gives this meaning. — Quibus irae. H. 390, L; A. & S. 227; B. 848; A. 233; G. 350.— Furto, by stealth, by stratagem. 740-4. At the point of death, the senses of men were supposed to be sharpened, so as to give them a prophetic power. — Viderit, fut. perf. 766-86. Ornum, an ash-tree, as a staff. — Bextra, etc. Mezentius, contemptor divum, prays to his right hand and spear to assist him as his god. — Alieno vulnere, a wound meant for another. — Orbem — triplici, the concave orb of threefold bronze. Aere, abl. of material. — Vires haud pertulit, "it did not continue its force through." 791-808. Hie, adverb. — Tanto operi, to so great a work; i. e. to my poem, a work which treats of so great themes. Others : to so great a deed of filial piety. — Vetlistas, posterity. — Inque ligatus = illigatusque. — Proturbant, strive to drive away. Presents and imperfects some- times denote desire or purpose. — Praecipitant, sc.se. Cf. note on vol- ventibus, 1. 234. — Diffugit, true perfect, has fled, and is now in safety. — Exercere diem, to employ the day in labor. 824-40. Patriae, for a father, filial. — Laetatu's = laetatut, is. — Manibus et cineri, t. e. to the tomb (of thy ancestors). — Cura, sc. tibi. — Be more, in the manner of his countrymen, the Etrurians. — Procul, hard by. — Colla fovet, eases his neck. — Qui revocent, relative clause with subj. denoting purpose. H. 500 ; A. & S. 264, 5 ; B. 1212 ; A. 317. 842. Observe the effect of the pause after the first foot, and the solemn march of the verse. 854-74. Bedissem. Subj. of wish. — Vis tardat=im*!^o<>- BOOK XI. AEGUMENT. Aeneas raises a trophy to Mars over the slain Mezentius, and sends the dead body of Pallas to Evander for the celebration of funeral honors (1-99). A truce for twelve days is granted by the Trojans to the solic- itations of the Latins, for the burial of the dead, in which duty both parties occupy themselves (100-224). Venulus, who had been sent on an embassy to Diomedes to beg assistance, returns with an unfavorable reply; and Latinus, baffled in this hope, proposes, in a council of war, to send ambassadors to Aeneas to sue for peace (225-335). While Drances and Turnus indulge in mutual recrimination, Aeneas prepares an attack on the city; and this becoming known at Laurentum, the council is dismissed, and steps taken to defend the town (336-485). Turnus devises measures to defeat the object of Aeneas, and to sur- prise him by an ambuscade (486-531). The history of Camilla (532- 596). The cavalry battle is described, a3 also the deeds and death of Camilla (597-835). Aruns, the slayer of Camilla, does not long enjoy his triumph, but he in turn is killed by an arrow discharged by one of Diana's emissaries. The Rutulians, disheartened by the death of Ca- milla, take to flight, and the Trojans prepare to besiege the town (836- 895). Turnus, when he hears the fatal news, hastens from the place where he had concealed himself in ambush; but the night being near at hand, both parties suspend operations, and encamp before Lauren- tum (896-915). 9-16. Tela trunca, the broken spears. Cf. X. 882 sqq. — Eburnum, with an ivory scabbard. — Quod superest, in regard to what remains. The suppressed antecedent of quod is in the ace. of specification. — And this (i. e. this trophy) is Mezentius, (built up) by my hands. 51-70. Nil debentem, etc., t. e. " whose every debt to heaven is BOOK XI. 391 paid." Con. — Nostri, our (promised). — Sospite nato, thy son being daved (in dishonor, or by cowardice). — Fulgor, (as well as forma,) subject of recess it. 81-96. Manus eorum quos. — Nomina. The trophies (line 83) were inscribed with the names of the enemies slain. — Projectus, sc. est. — Versis armis, i. e. with inverted weapons (here spears and shields), as in modern military funerals. — Alias lacrimas, i. e. to the funerals of others, who fell in the same battle. 102-31. Jacebant is taken out of the oratio obliqua, perhaps for liveliness. Cf. M. 369, obs. 2. — Redderet, sc. Aeneas. Oratio obliqua. "Give back," they said.— Terrae, locative gen. — Qui — fugiatis (qui = ut vos), that you flee. — Nee veni, nor came I, aoristic perf. ind., where we should have expected the pluperf. subj., nor should I have come. Undoubtedly poets are often influenced to take such licenses by metrical considerations, in part. The rhetorical effect of the use of the indie, is to represent the apodosis as beyond all doubt: certainly I should not have come. A similar rhetorical effect is seen in the use of fuerat (line 115). — Huic morti, i. e. the death in battle which these innocent men have incurred. — Vixet = vixisset. — Mirer, sc. te. — Justitiae, for thy justice. Gen. of cause ; a Greek construction. H. 409, 4; A. & S. 220, I ; B, 785. — Saxa. To build a city for the Trojans. 149-72. Super Pallanta. — TJt velles. Ut = utinam. The imperf. subj. (where we should have expected the pluperf., would thai thou hadst been willing) has the same liveliness as the use of the pres. indie, for an his- torical tense. So obruerent (162). — Secutum, sc. me. — Arguerim, potential subj., or rather subj. of inclination. — Sors ista, this lot, of which you bring me the proof: i. e. the death of my son. — Quod si. Cf. VI. 133, note. — Quos, sc. eorum. 179-223. Meritis and fortunae, dat. defining locus. — Perferre, sc. nuntium, depends upon quaero : but to bear the tidings to my son of his murderer's death. — Obumbrat, screens, protects. 226-51. Super, moreover, over and above their other misfortunes. — Petendum {esse) governs pacem: that they should seek peace. An archaic construction. M. 421, b. — Primus sceptris. Servius says that in old times all the generals bore sceptres as they entered the council- hall. — Farier —fari. — Attraxerit, sc. nos. — Arpos, terminal ace. — Au- ditis, sc. legatis. Abl. absolute. 259-80. Minervae sidus, i. e. the storm raised by Minerva.— Caphe- reus, a rocky promontory on the island of Euboea, is called the avenger, because so many of the Grecian ships were wrecked upon it in the storm which Minerva sent. -Que is epexegetical, even.--Th.Q pillars of Pro- 392 NOTES. tens, primarily applied to the island of Pharos and the coast of Egypt^ are also used to designate the ends of the earth at the East, in the sam« way as the western limits are indicated by " the pillars of Hercules." — Mycenaeus ductor, Agamemnon. — Devictam Asiam, metonymy for the conqueror of Asia, (Agamemnon.) H., W., L. — Adulter, Aegisthua. — Lines 267 and 268 are ordinarily placed before lines 264-266. — Deos invidisse depends upon referam. As the myth is commonly told, the companions of Diomedes were not changed into birds until after his death. — Malorum is governed by memini, and laetorve may be trans- lated, nor take pleasure in their memory. 293-316. Qua, on whatever condition.— Magno bello (dat.), in regard to our great war. — Fuerat. See note on vent (112). Qua, ruina cetera rerum jaceant perculsa. -r- Paucis (verbis). — Tusco arnni, the Tiber. 335-74. In medium, for the common good. — Incertum, etc., he bore an uncertain (descent) on his father's side; (implying that his father was of low origin.) — Onerat, sc. Turnum. — Det, let him (i.e. Turnus) grant. — Dici, i. e. to he promised. — Nil moror, i. e. I am not unwilling. — Stemamur, subj. of destiny or doom ,• we must be thrown on the plains. — Fatrii Martis —patriae virtutis. — Aspice contra, confront: " Front him that calls you, eye to eye." 389-410. Imus, we are going ; a lively substitution for eamus, let us go. — Die, abl. of time within which. — Tydides and Achilles, subjects of tremescunt. — The Aufidus recoils from the sea to its fountain-head in dread of the Trojans; i.e. Diomedes, who lives in Apulia where the Aufidus flows, forsooth stands in awe of Aeneas. Turnus intimates his disbelief of Diomedes , unwillingness to fight. — Vel quuni — acerbat. In the apodosis to this sentence, (lines 408-9,) the construction ia changed, for rhetorical effect, into a direct address to Drances in the second person. If anything is to be supplied, it is, as W. suggests, 8cito. — Artificis SCeluS, this wretch of a trickster. — Crimen, his accusa- tion against me. — Te, Latinus. 416-44. I/Lihi (dat. of reference), in my opinion. — Semel, once for all. — Tempestas, the storm of battle. — Multa, ace. pi. — Vel praestet ille licet, etc., even though he ("that one," i. e. Aeneas) (present, i. e.) prove himself a great Achilles. — Morte luat, nor let Drances, etc. pay the penalty with his death. — Tollat, bear away the prize. 459-87. Immo, nay, (do not rush to arms.) Ironical. — Jusso = jussero. — Qui non acceperit. Rel. clause with subj., giving the reason. — Butulum. The Rutulian corselets were probably the best in Italy. 502-13. Order: Si merits est qua fiducia sui forti. — Improbus, in satiable. — Quaterent. Orat. obliqua. Praemisit implies an order. book xi. 393 534-68. Latonia, Diana. — Tua tela, i. e. the bow and arrows. — Donum Triviae. It was through the gift or kindness of Diana that Camilla was borne safely on the spear. — Neque — dedisset, nor would he himself, in his wildness (abl. of cause), have consented (so to live). 614. Perfractaque — rumpunt, i. e. they dash their steeds against each other so violently as to break their breasts. 630-49. "Twice repulsed, they looked back (on their pursuers), cov eriny their backs with shields." — LatUS, breast. 659-721. Flumina pulsant, i. e. beat the frozen waters, with their horses' hoofs. — Martia. Penthesilea was the daughter of Mars. — Se refert (victorious from the fight). — SuffoSSO, stabbed from beneath. — Armis ignotis, with unknown (i. e. unusual, extraordinary) arms. — Interior, in an inner (and therefore a shorter) circle; a term taken from the race-course. — Hand Ligurum extremus, sc. in the arts of deceit. — Evadere with the dat. is an innovation of Virgil; the verb is generally used with the simple abl., with the abl. with ex, or with the ace. L. — Ventosa — frandem, to whom fame, fickle as the wind, brings deceit (i. e. disappointment, and harm). — Ligus, Ligurian. — Anno, to Annus thy father. — The hawk is called sacer as being a bird of augury. 725-50. Hon nnllis, i. e. with not inattentive. — Segnes, sc. este ; which imperat., as well as expectate, is used in bitter irony. L. calls the use of the imperat. here and in line 460 concessive. Some editors read expectare, against all the best MSS. — Secnndus, announcing favor- able omens. As soon as this announcement was made, the sacred feast was held in a grove. — Exit, repels. 771-92. In plnmam, like a plume. The brazen scales overlapped each other like feathers. — Auro, i. e. with a clasp of gold. — Pineus — acervo, i. e. the fire from heaped pine-branches. — Ignem. The ancient Italian deity Vejovis, afterwards identified with Apollo, was worshipped on Mount Soracte. His priests walked over glowing coals of fig-tree wood, (having first carefully salved their feet.) — Dum, provided that. 822-61. Quicum=quacum, with whom. — Partiri, inf. absolute (ordi- narily, but less properly, called historical inf.) — Manibus acquis, " with hands equally stretched." 870-92. Desolati, abandoned (by their leaders). — Summo certamine, i.e. "with might and main " (Con.), "in noble rivalry" (W.). — TJt videre Camillam, as they saw Camilla (to have done). 908-13. Simul, at one and the same time; the meaning is continued by et in line 910 •— Gurgite Hibero, in the Iberian sea, i. e. the Western Ocean. BOOK XII. ARGUMENT. Turnfs seeing that after the two defeats of the Latins all hope Is centred in him, determines to engnge with Aeneas in single combat, and sends a message to him to that effect (1-106). Aeneas with delight accepts the challenge, and an agreement is made between the two armies, and sanctioned by an oath (107-215). By the wiles of Juno, however, the treaty is violated, the augur Telumnius having wounded a hero on the Trojan side (216-276). Both parties rush to arms, and Aeneas while endeavoring to restrain his men is wounded by an unseen hand, and obliged to retire from the battle-field (277-323). Turnus takes advantage of the absence of his rival from the fight, to slay great numbers of the Trojans and their allies (324-382). But meanwhile Venus plucks an herb from the Cretan Ida, and heals her son, who now recruited in strength returns to the conflict and loudly calls on Turnus to fulfil his former engagement (383-445). Turnus, however, is kept away by his sister Juturna from that part of the field where Aeneas is known to be, and Aeneas being unable to find him slays many of those whom chance opposed to him, and commences an assault on the city (446-592). Turnus, hearing that Amata has in her despair committed suicide, and seeing that matters have come to the last extremity, renews his challenge to Aeneas (593-696). In the combat Aeneas is victorious. He is about to spare his prostrate foe, when he sees on his shoulder the baldric of the Arcadian Pallas, and, furious with wrath, he slays the slayer of his friend (696-952). " The fates of the combatants have been balanced by Jupiter, and we know that in a short time the only obstacle that keeps Aeneas from his destined empire will be removed by Turnus's death. Yet that brief space only serves to intensify our interest for the doomed man ; our wishes lend him wings as he is flying for his life, and calling by name on each of his terrified comrades ; and we echo the agonized prayer in which he implores the gods of his native land to hold fast Aeneas's spear. We follow Turnus through the few remaining stages of helpless effort, dreamy bewilderment, and final overthrow, feeling that till he is dead we can spare no thoughts for the conqueror and the fruits of hia vietcry." C. (394) book xii. 395 Turnus is only conquered at the last by "an array of supernatural force and fraud." "Thy hot words, presumptuous man !" — he says to his antagonist — "daunt me not; the gods daunt me, and Jupiter my foe." Yet to the Romans, the destined founder of their state was — as a thing of course — the nobler hero, as well as his the better cause: Turnus falls, as fall the enemies of Rome, in fit retribution for lifting his hand against the favorite of heaven. Nor must we pass unnoticed the admirable skill with which the poet at the end changes our sym- pathy with the Italian hero into indignation, by calling up the image of the youthful Pallas, slain by his relentless hand. 4-25. Qualis, etc., like as a lion in the fields of the Carthaginians, that lion (or that one) wounded, etc. llle calls attention to the noun (leo) to which it belongs, by (so to speak) doubling the term. Cf. I. 3, V. 457: IX. 796: X. 274, 707; XL 809.— Latronis, his waylay er, L e; the hunter. — Nihil est quod, there is no need that. — Sacra. No treaty nor alliance could be made without an antecedent sacrifice and prayer. — Crimen, reproach, (the reproach of cowardice, in consequence of their flight.) — Animus, u e. the disposition, and readiness, to give. — Fatu. H. 570; A. & S. 276, III; B. 1365; A. 303 and Rem.; G. 437, 1. 31-53. Genero, i. e. Aeneas. — Illo, sc. tempore. "Recalet flumen, quod an tea gelidum fuerat; sic replemus vacua, relevamus onustum, et alia similiter." W. — Quo referor. Re in refer or, as in recalent, implies change : to what new counsels am I so often borne? — Longe. Thy father is too far from thee for his personal influence to be felt. — Quae tegat, to cover him (illi (precanti) ut ea tegat). — Sese, him. " The reflexive pronoun is used because the relative clause contains a prayer from the soul of Aeneas." L. 67-104. The Indian ivory was the whitest. — Multa rosa, with many a rose. — Mater, simply as a term of respect, as pater, XL 356, 410. — Neque — mortis, i. e. Turnus (brave man that he is) is not free (?'. e. at liberty) to postpone death, (i. e. to seek to avoid it, by delay.) — Phrygio tyranno, i, e. to Aeneas. — Non Teucros. Non is rightly used, and not ne, the negation belonging to Teucros in Rutulos. Let us two fight alone, and not the two armies. — Qui anteirent, qui = tales ut ii. — Ha- bendo, for handling, for wielding. — It was thought that a sword dipped in the water of the Styx could neither break nor grow dull. — Vocatus, ace. pi. "Except in this passage, used only in the abl. sing." L. — Irasci in cornea, to collect his wrath for his horns, i. e. to stir up his passion and collect his strength in order to fight with his horns; in with the ace. denoting purpose. 396 NOTES. 115-31. LvLCem=ignem. Cf. note on V. 739.— Parabant, l". e. by lev- elling the ground, clearing away the bushes, etc. — The limus was an apron or petticoat worn by the popae. — Verbena, vervain. Originally a kind of grass found on the Capitol, and used by the Fetiales for wreaths when they proclaimed a war or ratified a treaty; afterwards any green branches used on religious occasions, especially laurel, olive, and myrtle. — Studio, in their eagerness (to see the combat). 134-52. Prospiciens e summo tumulo, qui, etc. — When divi and dii are used together, the former denotes the higher divinities, the latter the lower. L. — Qua = quatenus, as far as. Supply quoad with Par- caeque. — Praesentius, more opportune, more advantageous, more helpful. 164-72. Avi. The mother of Latinus, Marica, was identified with Circe, the daughter of Phoebus. — Specimen, an emblem. — Lumina, ace. of specification. In offering prayer or sacrifice, it was the custom to turn the face to the East. 179-206. Melior, kinder, better disposed. — Latonae genus duplex, Apollo and Diana. — Vim — infernam = vim deorum infernorum. — Ful- mine. Jupiter punished violators of their oaths with his thunderbolts. — Medios, between the two armies. — Effundat, sc. ea vis (vis ulla).— Sceptrum. Cf. Horn. II. I. 234, sqq. 218-45. Cernunt, sc. eos (Aenean ac Turnum). — Fatalisque manus. The Etrurians, though long hostile to Turnus for his reception of Me- zentius, had abstained from war in obedience to the oracles, until their destined leader appeared (cf. Aen. VIII. 498-504) ; and Juturna calls them, not without sarcasm, the hand of fate. — Alterni, etc., "if every second man of us engage." — Ille, Turnus. — Praesentius, more efficacious, 252-89. Convertunt fugam, they change their flight, i. e. they return. — Accipio, sc. omen. — Profundo (dat.)=/?i profundum, I. 538, n.; A. & S. 225, IV. Rem. 2. We may, however, translate p. v. d., shall entrust Ms sails to the sea. — Cunei, i. c.the rows of spectators. — Laterum junc- turas, the two ends of the belt, fastened in front by a buckle. — Costas. Transadigit governs first unum and then costas, by the Greek construction *a$' bXov Kal Kara pfpos ; i. e. an ace. of the whole, followed by an ace. of the part affected. The second ace. may be explained as an ace. of specifica- tion. — Contra quos agmina Laurentum procurrunt. — Referens divos. Latinus had brought with him images of his gods, which he had set up at the altars. — Begem, a prince or Lar of the Etruscans. 296-316. Hoc habet, this {wound) he has. "He's got it." An excla- mation used by the spectators at gladiatorial contests, when either of the combatants received a wound. — Faxo =fecero. The fut. perf. indi- cates the confidence of Aeneas that his promise will be kept. book xii. 397 331-60. Hebri. Thrace (indicated by the river Hebrus) was the favorite haunt of Mars. — Thraca, poetical form for Thracia, from the Greek QpaKrj. — Alio pretio. Dolon had been promised the chariot and horses of Achilles, in case the Trojans should, through his means, prove successful. As he approached the Grecian camp, he was put to death by Diomedes (Tydldes). — Nee adspirat, nor does he (any longer) aspire for. — Inane, t\e void, i. e. the empty air. — Metire, 2. pers. sing. pres. imperat. of metlor. 370-97. Adverso curru. Abl. of cause. The rapid motion of the car causes an opposing wind. — Frenis, at the bits. Abl. of place. — Altemos, etc., supporting every other step with his long spear. Aeneas had been wounded in one foot. — Dabat, was ready to give, offered. — Depositi, i. e. at the point of death; lit. laid down. It was the custom to lay sick people, whose recovery was despaired of, before the doors of their houses, in order either that they might draw their last breath on the ground, or that some passer-by, who had suffered from the same dis- ease, might perhaps suggest a remedy. Serv. — Mutas artes, the silent arts, those which bring no renown. The plural is used to indicate the variety of knowledge and skill for which the physician has occasion. 417-40. Labris (= in labra), the lips (of the vase). — Amnem=aquam. — In pristina, to their former (vigor). — Avunculus. Cf. III. 343. 456-515. Ductor Rhoeteius (i. e. Trojanus. Cf. III. 108, note), Aeneas. — Ipse, Aeneas. — Aedes, here a gentleman's villa in the country. — Aequore toto, over the whole plain. — Tanton\ Cf. III. 319, note. — Costas and crates, governed by trans ; ensem obj.-acc. of adigit. H. 374, 6; A. 239, b; G. 330, 1; Z. 392.— Curru, dative.— Nomen Echionium (as Albanum nomen, i. e. Albanus, VI. 763), "an Echionian name," i. e. his name was Echionius, (i. e. the son of Echion.) W., taking nomen as in apposition with Oniten. Servius tr. : his renown was Theban. L. : a Theban name. Others still take nomen as ace. of specification.- -Genus —prolem. 520-39. Munera. The great men of Rome desired nothing more eagerly than wars, offices, and the wealth which they expected from them ; these are ihepotentnm munera. W. — Virgultalauro, groves of bay. Lauro, abl. of material. — Hie (529), Aeneas. — Nee (534) means, as some- times in Cicero, not even : the rapid hoof of the horses, not even mindful of their lord. — Gupencus in the Sabine language means priest. Serv. 565-72. Dictis— jusst*. — Jupiter hac stat, sc. parte. " Here, on our side, Jupiter stands." Hie being the demonstrative of the first person. -Mihi, ethical dative. — TJrbem, Laurentum. — Hoc, haec, i. e. Lauren. turn. The pronouns agree in gender with the predicate-nouns. H. 398 NOTES. 445, 4 ; A. & S. 206 (8). — Summa, the centre; the point on which the war hinges. 616-48. Minus — equorum, less fortunate in the success of his horse* (lit. less happy); his horses becoming fatigued. — Numero, in the num her {of the slain). — Fallis dea, dost thou seek to escape (my observa tion, as being) a goddess, i. e. dost thou conceal thy divinity. — Usque, etc., is it indeed so very miserable a thing to die t These words were quoted by Nero, when hesitating about putting himself to death. — Culpae, i. e. dishonorable flight. 659-94. Tui fi.(iissima.=tibijidissima. "A novel construction, after the analogy of tui studiosissima, amantissima." H. 399, 1 ; A. & S. 213. — E rotis, (671)=e curm. — Vertex, a pointed blaze. — Turrim. A movable tower within the walls, which Turnus had caused to be built for defence. ■ — Fata. Turnus draws an omen of his own death from the destruction of the tower which he himself built. — Stat, etc., I am determined, by enduring death, to suffer whatever bitterness there is (in death). — Furorem, cognate ace — Mons, i. e. montis saxum ; improbus, ungov- ernable; \aa$ avaihfis. "The unptitying rock," Con. — VeriuS (est) etc., it is more just (cf. Hor., Ep. I. 7, 9S) that I alone should atone for the (brolcen) treaty, eta. 727-43. ( Utpateat) quem labor (=pugna) damnet (=destinet morti). — Hie, noio, (while Jupiter is weighing their destinies). — Et ferit. The caesura after this dactyle (the first foot), and the following sentence, JExclamant Troes, etc., strikingly depict the suspense of the mind between expectation and fear. "W. — Deserit, ni fuga, deserts him, (and would leave him to perish), did not flight, etc. — Arma dei Vulcania, i. e. arma dei Vulcani. — IncertOS. He knew not whither they led. 753-85. The Umbrian and Laconian hounds were excellent hunting- dogs. — Laurenti divo, Faunus. — Nullo discrimine, i.e. making no distinction between it and a common tree. — Morsus. "The two sides of the split wood grasp the head of the spear like a, forceps." — Dea Daunia, Juturna. 791-836. Omnipotentis. Olympus is called omnipotent, as the res- idence of omnipotent Jupiter. — Indigetem. Indigetes are heroes of a country, honored after their death as protecting deities of the land. Cf. Liv. I. 2, 5. — Et, connecting this clause with the preceding so as to make one whole, continues the negation. Tr. nor. — Deformare, sc. luctu. Cf. line 603. — Nee — videres, nor (were thy will unknown to me) wouldst thou see. — Ligna indigna, t. e. anything whatever. The Romans were fond of asyndeton in the case of opposites ; e. g. velim nolim, bona mala, honesta turpia, fanda nefanda, aequa iniqua. — Superstitio, etc., the book xii. 399 only binding oath which is made for the gods above. "Reddita for facta est, therefore quae est, and nothing more." H. — Tuorum. Latinus derived his origin from Saturnus, the father of Juno, who had reigned in Latium. — Leges, the terms or conditions of the treaty. — Es germana, etc. Both Jupiter and Saturn were passionate and irascible. — Subsi- deilt, shall sink, subside, i. e. lose their identity and be concealed. 845-85. Geminae pestes, Aiecto and Tisiphone. — Apparent, attend, watt to serve. — In omen, as an omen. — Per nubem. "W. thinks that here, and in celeres umbras, allusion is made to the Parthians sending their arrows unseen through the mist on cloudy days. — Dnrae, the much-enduring. — Possem. The omitted protasis is, had I not been made immortal. — M.eovum=mearum rerum. - Tantum, i. e. nee plus. — Caput — ■ amictu, a sign of grief. 892-952. Tete, from tute. — Antiquum, i. e. " time-worn and gray." Con.; y&ov ni\ava, Horn. II. 21, 404. — Currentem (to get the stone), euntem (against the enemy). — Nee se COgnoscit, he does not recognize himself, i. e. he feels the want of his accustomed vigor. — Lapis viri, t. e. the stone which the hero threw. — Vacuum inane, the empty void, i. e. the air. — Neque pertulit ictum, nor brought home the blow. A. Cf. X. 786. — Sensus, purposes. — Fortunam, "t. e. a place-where the wound might be given ; so we say ' a chance.' " — Murali tormento, i. e. from a ballista, a military engine which shot large stones, and was used for shattering the walls of cities. — Loricae. " Around the lower edge of the cuirass were attached straps, four or five inches long, of leather cov- ered with small plates of metal. These straps served in part for ornament, and partly also to protect the lower region of the body." Hence we can understand how the spear, passing through the border of the corselet, should pierce Turnus through the thigh. — Incidit, etc. Turnus falls on his bent knee. — Cum gemitu. Cf. Horn. II. XXII. 361-3. On the death of Turnus, the conditions of the treaty (XII. 187 sqq.) are fulfilled: having obtained the hand of Lavinia, Aeneas unites the Trojans to the Latin state and name, founds a new city, Lavinium, and secures for himself the right of succession to his father-in-law in the kingdom: and thus he gains his destined home in Italy, and "brings his gods into Latium." From B. METRICAL INDEX. )^<^ After thoroughly learning H. 671-675 and 608-669, or A. & S. 310 and 282-309, the student will be prepared to study and enjoy the ex- quisite metre of Virgil. The well-known lines, — " Strongly it | bears us a | long, in | swelling and | limitless | billows, Nothing be | fore, and | nothing be | hind, but the | sky and the | ocean," — * but shadow forth one phase of the manifold capacities of the heroic measure which Virgil employs with equal success to produce effects the most diverse. The chief difficulties in scanning the Aeneid (which have not been already explained in the Notes) are solved in the following table. For explanation of technical terms, consult the Grammar by the aid of the Index : for elision see synaloejiha ; for lengthening of the syllable in the arsis, see arsis and diastole, and A. & S. 309, (1.) See also my Remarks at the end of this Index, with reference to Arsis, Hiatus (or non-elision of a vowel before an other vowel), and other points worthy of notice. Syn- apheia is "such a connection of two consecutive verses that the first syl- lable of the latter verse has an influence on the final syllable of that which precedes, either by position, synaloepha, or echthlipsis." BOOK I. 73. Connu. | bid jun | . Io pr. yo by synaeresis. — 120. Jam valid* I Ilio | net na | . Net, one syl., by synaeresis. — 131. vo | cat d'hinc \ Dehinc one syl., by elision. — 195. quae | deinde ca | . Synaeresis. — 256. na | tae d'hinc \ . See 131.— 308. vid | et homi | . Final sylla- ble lengthened by the arsis. — 332-3. 15 | corum | qu'Erra | mus. Syna- * Schiller, translated by Coleridge. ( 400 ) METRICAL INDEX. 401 pheia and elision.— 405. it dea | III'. Final vowel saved from elision by the pause.— 448-9. nexae | qu'&re tra | . Synapheia, see 332.-478. piil | vis in | via lengthened by arsis.— 611. Ilio | lira pet | ne long, ac- cording to the Ionic dialect ('iAiowfa).— 617. Dardani | 6 An | o final not elided. See note on line 16 (p. 284). Spondaic verse. H. 672, 3; A. & S. 310, 1. — 651. pete | ret in | ret lengthened by arsis. — 668. jacte | turodi | Arsis long.— 698. Aurea | Synaeresis.— 726. | aurew | Synaeresis. BOOK II. 16. | ab^te | Ie pr. ye by synaeresis. — 264. Mene j laus et | . . E | peos | ; e, for the Greek diphthong ei. — 411. r'obnii | mur ori | mur lengthened by arsis. — 442. | parieti. See 16. — 492. | ar&tS. See 16. — 563. do | mus et | Arsis long. — 745-6. de | oriim | ju'Aut Synapheia. — 774. Obstupil. | I stefe | Systole. BOOK III. 48. stetcrunt Systole. — 74. ma | tr% et | Neptu \ no M \ . Final vowels not elided. — 91. Limina | que lau | Arsis long. — 112. ne | mus hinc | , -mus lengthened by arsis. — 122. Idome | wea du. | ne long, ac- cording to the Ionic dialect. — 136. Connu | 6ns ar | bus pr. by is by synaeresis. — 211. Insiilae | Ioni* | lae shortened, imitating the Greek mode. — 212. Harpjrt | aeque co | yi a Greek diphthong. — 464. Dona de | . . . gravi | a sec | Behinc, here a dissyllable, though usually a monosyllable,* a lengthened by arsis. — 475. Anchi | sd Vene | Arsis long. — 504. ca | sus u | Arsis long. — 578. sem | iTistum | Ius pr. yus } by synaeresis. — 602. e | rit. Scid \ Synaeresis. — 606. pere | o homi | o not elided. — 681. Constife | runt. Systole. 64. Pect5ri j toinhi | Arsis long. — 126. Connu | bio. Bio -pr. as ouq syllable r byt)hy synaeresis. — 168. Connu | bits. See 126. — 222. allo- qui | tur ac Arsis lengthened. — 235. qua | sjpe in! | e not elided. — 26 Vir. 402 METRICAL INDEX. 302. Thft&s uV | yi, a Greek diphthong (pr. wi).— 558-9. co | lorem | ^o^ BOOK YII. 33. | sdveo | Pr. alv-yo, by synaeresis. — 96. connu | bTis na | Synae- resis.— 160-1. La | tino | r'Ar Synapheia. — 174. e | rat; hoc | Arsis lengthened. — 175. | zriete \ Pr. ar-yet-e. — 178. ce | dro Ita | o not elided.— 186. | que clTpe | Arsis lengthened.— 190. Aur»^ | Synaeresis. METRICAL INDEX. 403 — 226. Ocea | no et | si qu'ex. See 178. — 237. pre | cantia | t«, pr. ya by synaeresis. — 249. Ilio | nei die | Synaefesis. — 253. Connu | bio. See line 96. — 262. | deerit | Synaeresis. — 303. | abeo. See line 33. — 333. Connu | biis. See line 96.-389. Euoe {f.voX), Two diphthongs. — 398. ca | nit hyme | Arsis lengthened. — 470-1. La | tinis | ^u'Haec Synapheia. — 609. Cent* ae | re* elau | aerei, a dissyllable, by synae- resis.- — 631. tiirrige | roe an | No elision. — 769. Paeon | %is revo | Ii§ pr. yis by synaeresis. oo^o* BOOK VIII. 98. pro | cut ac | Arsis lengthened. — 194. Semihomi | nls Pr. sen.- yom-i.— 228. omnem | g^'Ac Synapheia. — 292. Eiirys | theofa \ Synae- resis. — 298. Ty | phoRws (Tvtyuzvs) ens diphthong.- — 363. siibi | it haec | Arsis lengthened. — 372. | aur^o | Synaeresis. — 383. | Nerei | Synaeresis. — 553. | aureis | Synaeresis. — 599. abiete | Synaeresis. >«=© : > c BOOK IX. 9. pe | tit Ev | Arsis lengthened. — 32. | alveo | . See VII. 33.— 291. tu | i au | i not elided. — 477. femine | 5 iilu | o not elided. — 480. d'hinc Synaeresis. — 501. Ilio | net monit* | Synaeresis. — 569. Ilio | neus sax | , eu a diphthong. — 610. fatiga | 7nus has | Arsis lengthened. — 647. Dardani | 6 An | o not elided.— 650-1. co | lorem | qu'Et Syna- pheia. — 674. Abieti \ bus Synaeresis. — 716. Ty | phoco, eo contracted by synaeresis. BOOK X. 18. o homi | The interjection is never elided. — 51. Amathws, -ovq in Greek. — 67. peti | it auc | Arsis long. — 116. aum> Synaeresis. — 129. Me | nesf^eo Synaeresis. — 136. bux | 6 aut | o not elided. — 141. do | mo iibi ] o not elided.— 156. du | Qi M \ neia | i not elided. — 334. stete- runt Systole. — 378. Deest jam | Synaeresis. — 383. da | bathes \ Arsis. — 394. ca put Ev | Arsis. — 396. Semiani | mes Synaeresis. — 402, Rhoeteiis. A dissyllable. — 404. See 396. — 433. si | nit hinc | Arsia 404 METRICAL INDEX. — 487. Un'ea | dem Synaeresis, sari | guts ani | Arsis. — 496. | bdltet | Synaeresis -720. profu. | gus hyme | Arsis. — 764. Nerei Synaeresis. — 781-2. caelum | qu'As Synapheia. — 872. a | mor et | Arsis. — 895-6. La | tin! | qu'Ad. Synapheia. BOOK XL 31. ParrhasI | 6 Ev | o not elided. — 69. languen | tis hya | Arsis. — 111. Ora | tis equl | Arsis. — 200. se | mwstaque | Synaeresis. — 262. Pro | teiMene | Synaeresis. — 268. Idome | neiLlbf | Synaeresis. — 323. a | mor et | Arsis. — 383. Proinde to | Synaeresis. — 469. pa | ter et | Arsis. — 480. tan | ti ocu. | i not elided. See note on I. 16, (page 284.) — 609-10. fu | rentes | qu'Ex Synapheia. — 635. Serma»i | mes Syn- aeresis. — 667. abiete Synaeresis. — 890. Ar/ctat Synaeresis. ck>x*;oo BOOK XII. 13. pa | ter et | Arsis. — 31. gener | o arm | o not elided. — 68. e | bur ant | Arsis. — 83. Ori | ihyisi A Greek word. — 84. ant' | irent | Elision. — 232. ma | nus in | Arsis. — 356. Semiani | mi Synaeresis. — 363. Chlorea | que Syba | Arsis. — 401. Paeo | ni'in mo | Synaeresis. — 422. do | lor om | Arsis. — 535. t'Hyl | \o ani | o not elided. — 541. | aer«t | Dissyllable, by synaeresis. — 550. domi | tor et | Arsis. — 648. ani | ma at | qu'istius | a not elided, and lengthened by arsis. — 688. a | mor et | Arsis. — 706. | ar/cte | Synaeresis. — 772. sta | bat hue | Arsis. — 821. connii | bTis Synaeresis. — 847. Un'eo | Synaeresis. — 883. § | rit o j Arsis. | alta de \ e shortened before i, h being only a breathing. — 905. Genva la | . Synaeresis. REMARKS UPON SOME POINTS OF CLASSICAL VEKSIFICATIOK I. Quantity and Accent. The structure of Verse, in Latin and Greek, is founded on tha different quantity of the syllables, as long or short ; in English, on the contrary, and other modern languages, the laws of versi- fication refer to the accentuation or non-accentuation of the syl- lable. Even in the prose pronunciation of Greek and Latin, the accent, while carefully observed, was quite subordinate, and is never named in speaking of rhetorical euphony, while, on the other hand, the distinction of quantity was distinctly and strongly marked ; in poetry, accordingly, the verse was audibly distin- guished by the alternation of the long and short syllables. As it is not possible for us, either in prose or verse, to pronounce the words according to their quantity with such precision and in such a way as the ancients did, we cannot recite their poetry cor- rectly, but are forced to give their verses a certain resemblance to ours by laying an accent on the Arsis ; whereas the ancients simply indicated the arsis by the length of the syllable, not raising the voice, but only prolonging the sound. While in the recitation of verse the metrical intonation pre- dominated, it did not entirely suppress the ordinary accent of words. Even now a delicate ear can often feel a subtile beauty in the relations, in ancient poetry, of the subordinate effects of accent with the metrical beat of the line ; and even in English read- ing of Greek or Latin verse, the best method combines a primary regard for the rhythm with a certain attention to the accent. (405) 40G CLASSICAL VERSIFICATION. n. The Heroic Hexameter. From its sustained and continuous flow, the dactylic hexam- eter is the verse best adapted to a uniformly progressive exhi- bition of events, and is therefore used in narrative (or epic) poems, and in didactic poems, satires, and poetical epistles. HI. Caesura and Caesural Pause. The beauty of an hexameter line depends very much upon the proper observance of the caesural pause in recitation. The pause most natural and most common is that in the third foot. A pause in the fourth, however, is considered as a beauty, when, at the same time, there is a less considerable caesura in the second foot ; e. g. Italiam | fato profugus || Laviniaque venit. Caesura itself greatly contributes to the euphonic flow of the verse. The student will grow familiar with its varieties by his own observation, aided by his grammar. I may call attention to the effect of "the seeming contest between the words and the verse" which appears in the foot-caesuras in such lines as the following : Una sa | lus vie I tis mil | lam spe | rare sa | lutein. A pause of sense often determines for us the principal caesura, to be observed in recitation. The expression of the verse is affected by the place of the caesura. In general, the earlier caesuras give to the verse more vivacity ; the later, more gravity. The first foot of each verse (says W.) is fitted for strong and emphatic expressions, because at the beginning of a line, when we have taken a fresh supply of breath, we use a full and pow- erful voice, which, if not roused anew, falls away in the middle and end of the verse. We must take care, therefore, that we do not diminish this force of the voice, which would be the result did we make a pause after the first foot. Sometimes, however, the very harshness of the incision* in this place lends vigor and expressiveness to the verse, as Aen. I. 135, Quos ego ; and IY, 237, Naviget! A pause after a spondee in the first foot is * See note p. 409. CLASSICAL VERSIFICATION. 407 rugged and inelegant; it may be used, however, to lay great emphasis on the spondaic word, as Aen. III. 636, Ingens. IV. Lengthening of a Syllable by tlie Arsis* The so-called lengthening by the arsis, rests, as a tolerated license, on the circumstance, that in defined places in certain verses the reader expects and requires a long syllable, and hence if the poet, within certain limits, allows himself to use a short one, is not misled by it, but modifies the pronunciation of the syllable in "respect of the quantity in such a way, that the requirements of the verse are in a manner satisfied. This license therefore is analogous to the occasional accentuation of unaccented syllables in modern verse. It is not frequent, except in the short final syllable of dissyllabic or polysyllabic words ending in a conso- nant, and especially when the force of the arsis is aided by the principal caesura of the verse. Final syllables ending in a vowel are much less frequently u lengthened" by the arsis. This occurs often, however, with the enclitic -que in the second (or fourth) foot of the hexameter, commonly supported by the caesura. Short monosyllabic words are never lengthened by the arsis. M. and Z. V. Hiatus. Virgil allows himself an hiatus, {%. e. forbears to elide a vowel before another vowel,) first, in the arsis of the second, third, fourth, or fifth foot, especially in proper names followed by a mark of punctuation or when the same vowel is the initial of the following word ; secondly, in the thesis, when in accordance with Greek precedents a long vowel or diphthong is shortened, especially in the case of proper names and interjections : with short vowels in the thesis, hiatus occurs only before a strong mark of punc- tuation (e. g. Aen. I. 405). Hiatus in Virgil is often found in those lines which are formed on a Greek model, i. e. y those which terminate in a quadrisyllable, (and this, moreover, is frequently of Greek origin,) or which have a spondaic ending. This is to be attributed to the poet's fonlness for imitating his great masters. — L. and W. ff Sec note, p. 409. 408 CLASSICAL VERSIFICATION. VI. Synizesis or Synaeresis. Synizesis (or Synaeresis) occurs in Virgil much less frequently than in the earlier Roman poets. Except in proper names, he uses it chiefly with ee (as in the different forms of the verb deesse), ei (as ferret, anteireni), eo (as alveo, aureo) ; seldom with ea (as aurea, ocreas). The ancient grammarians referred to synizesis the cases where i and u pass over into the consonants/ and v (pronounced like the English y and w) and lengthen the preceding syllable: e g. par- jetibus, dbjete, omnja, fluvjorum, genva, tenvis. In the case of verbs, the only instances in Virgil are precantja (Aen. VII. 237) and arjetat (Aen. XI. 890). A contraction of uu occurs in curruum (Aen. VI. 653), and, according to some editors, in man&m (manuum) Aen. VII. 490. VII. Tmesis. Tmesis is the separation of the component parts of a compound word by an intervening word or words. It may be resorted to from metrical considerations. In Virgil, with the exception of terms and dissyllabic prepositions which may be used adver- bially, (as super, circum, and praeter,) it occurs only in the separa- tion of a preposition by an appended -que from the word of which it is a part, e. g. inque salutatam (Aen. IX. 288). VIII. Hypermeter Verses. Virgil sometimes introduces a line containing a syllable beyond the number requisite for the metre ; this syllable, however, ends in a vowel or in m preceded by a vowel, and is elided before the initial vowel of the following line. Such lines are sometimes effective as denoting that the speaker is carried on beyond bounds by his excitement, or breaks off leaving something still unsaid ; or simply as giving an emphatic ending to the sentence. See note on Aen. IV. 629 (page 354,) and cf. VII. 470. In the Georgics I. 295, the boiling over of a liquid is described in an hypermeter verse. Ennius was fond of hypermeter lines ; and Virgil may have used them partly on account of their archaic sound. CLASSICAL VERIFICATION. 409 Archaic Forms. Virgil makes a moderate and judicious use of a few archaio forms, the charm of which to the Roman reader we can assist ourselves in appreciating by calling to mind similar instances in our own poets. Such are the forms ast, quianam, vel quum (Aen. XI. 406), ni (for ne, Aen. III. 685), olli (for illi), ollis, the genitive in at, dii for diei, the dative in u, the inf. pass, in ier, fuat, faxo, jusso, the omission of the vowel in short syllables, as in repostus, periclum, aspris, and the conjugation of verbs in accordance with the forms of the third (as the oldest and original) conjugation, as lavere (for lavdre), fervere (for fervere), fulgere, stridere, potitur. These archaisms are often introduced from the exigences of the metre. Note to I III. Incision is the coincidence of the end of the foot with the end of the word. Note to I IV. In many cases the final syllables, whose quantity is ordinarily ex- plained as "lengthened by the arsis," were originally long, and are so found in the older poets, particularly Ennius. INDEX OF PKOPER NAMES. *** This Index is designed to give additional information to that contained is the Notes and in Andrews's Lexicon. Some names are omitted, as sufficiently explained by the context in the poem itself; (e. g. Aventinus, VII. 657 ;) others, taken from Homer or coined by Yirgil, as of no historical or literary importance. The student will remember that ae (as in Aeneas) and oe (as in Boeotia, Coeus) are pronounced like e t when we read the names in translation. Abella, a city of Campania, N. E. of Nola. Acestes. I. 195, V. 38, notes. Acheron, a river of the lower world (VI. 295, note); used sometimes for the lower world itself, sometimes for the infernal gods and the manes. Achilles. I. 99, note. The Homeric tradition represents Achilles as slain in the battle at the Scaean gate, before Troy was taken. Virgil (VI. 57) makes Apollo direct the weapon of Paris which caused his death, in accordance with the prediction of the dying Hector (Iliad, xxii. 359 sq.) Adrastus having given one of his daughters in marriage to Tydeus of Calydon, another to Polynices of Thebes, both fugitives from their native lands, promised to lead each of these princes back to his own country. Hence arose the celebrated war of the "Seven against Thebes." Of the seven heroes, Virgil mentions Adrastus, Partheno- paeus, and Tydeus (VI. 479 sq.) The war was unsuccessful, and Adras- tus was the sole survivor of the seven. Aegaeon, called by the gods Bri-a-reus; a giant, with a hundred arms and fifty heads; son of Uranus (Caelus) and Gaea (Terra). Pos- sibly Virgil (VI. 287) is to be understood as giving him a hundred heads. He and his brothers must be regarded as personifications of the extraordinary powers of nature, such as those which produce earth- quakes and volcanic eruptions. Aeneas. Old traditions, differing somewhat from Virgil's story, rep- resent that, after Aeneas had founded Lavinium, a new war followed between Latinus and Turnus, in which both chiefs fell, whereupon (410) INDEX OF PROPER NAMES. 411 ieneas became sole ruler of the Aborigines and Trojans, and both nations were united into one. Soon after this Aeneas was slain in a battle with the Rutulians, who were assisted by Mezentius, King of the Etruscans. As his body was not found after the battle, it was believed that it had been carried up to heaven, or that he had perished in the river Numicius. The fulfilment of Dido's imprecations (IV. 612-620) is thus stated by Conington: "Aeneas does meet with opposition (Book VII); he has to leave Ascanius in the camp and entreat aid from Evander (Books VIII and IX); the final peace involves concessions to the Latins and the extinction of the Trojan name (Book XII) ; while his death, according to one legend, happened when he had reigned only three years, and his body, if not left 'media arena/ did not meet with burial." And yet Aeneas's career after reaching Italy would have been felt to be, upon the whole, "a prosperous one." The story of Aeneas is not to be considered as historically true. He is himself "tne personified idea of the common origin of the people of Latium and all the places which he is said to have founded," in all of which the Idaean Venus was worshipped. Agrippa, M. Vipsanius, commanded the fleet of Augustus at the battle of Actium ; the victory was mainly owing to his skill. Aloidae. Otus and Ephialtes, who, when they were nine years old, measured each nine cubits in breadth and twenty-seven in height. They threatened the Olympian gods with war, and attempted to pile Ossa upon Olympus and Pelion upon Ossa, but were slain by Apollo. Anchemolus, son of llhoetus king of the Marrubii. Ancus (Marcius), fourth king of Rome. Antenoridae. The three sons of Antenor (VI. 484) were Poly bus, Agenor, and Acamas. The two latter were among the bravest of the Trojans {Iliad, xi. 59). Araxes, a river in Armenia Major, (now the Eraakli or Aras,) pro- verbial for the force of its current. Virgil says, pontem indignatua Araxes, with special reference to the failure of both Xerxes and Alex- ander in throwing a bridge over it. Bri-a-reus. See Aegaeon. Caeculus, the builder of Praeneste; "found on the hearth," and deemed the son of Vulcan. Name allied with Kai oo^oc CHASE & STUART'S CLASSICAL SERIES, COMPEISING A First Latin Book, A Latin Grammar, A Latin Reader, Caesar's Commentaries, First Six Books of Aeneid, Virgil's Aeneid, Horace's Odes, Satires, and Epistles, Cicero De Seneetute, et De Amicitia, Virgil's Eclogues and Georgies, Sallust's Catiline et Jugurtha, Cicero's Select Orations, Cornelius Nepos, Cicero De Officiis, Cicero's Tusculan Disputations, Cicero de Oratore, Juvenal, Terence, Tacitus, Ovid, Livy. Descriptive circulars of the Chase & Stuart Classical Series will be sent to any teacher on application. w m, R ^I 0FC0 ^R £ss [fflhr urn WW m