*dk §►; %<■$*' Jf 4 <■ m fè& *%. 3 ^ '< ^ ? KT » ÉSTERft1AN ^c? NEW YORK V ;f >" *.» i;,,,,j,-.o : .r Class -J '■■•.!- o3b Book. ^ PRESENTED BY gss* * D. JOH. ALBERTI BEMELi^^^^ /^ff GNOMON JVOVI TESTAMENTI, IN QUO EX NATIVA VERBORUM VI SIMPLICITAS, PROFUNDITAS, CONCINNITAS, SALUBRITAS SENSUUM COELESTIUM INDICATUR. EDITIO TERTIA, FILIUM SUPERSTITEM M. ERNEST DM BENGELIUM, QUONDAM CURATA, QUARTO RECUSA ADJUVANTE JOHANNE STEUDEL TUBINGAE, SUMTIBUS LUDOV. FRID. PUES. 1855. LECTORI CHRISTIANO SALUTEM. Undeviginti abhinc annis b. patri meo editionera tertiam Gnomonis Bengeliani, quuin non amplius a bibliopolis emenda exstaret, denuo typis expressam iis, qui sacrae scripturae studio operam impendunt, offerre visum est. Cujus novae editionis exemplaria cuin vendita essent, anno 1849/50 liber eadem forma, quam b. patris mei cura nactus est, iterimi typis excusus est. Jam vero annorum quatuor spatio egregii commen- tarii, qui spiritus divini virtute imbutus explicat libros novi testamenti spirituales, tantus fuit usus, ut nonnisi libro typis rursus multiplicato iis, qui posthac Gnomonis emti auxilio juvari cupiunt, satisfieri possit. Quare non mutata He rum forma editio nova traditur Jectoribus in cog- noscendum verbum divinum incumbentibus. De iis, quae ad formain libri pertinent, b. pater meus in praefa- tione ab ipso adjecta ita disseruit, ut nihil amplius addendum esse, mihi visum sit. De libro ipso autein non possum non panca commemorare. Ex- cellit enim ea virtute, qua nostrae aetatis libri litteras sacras tractan- tes non pauci carent, summa scilicet interpretationis castitate. Non suis ipsius vel piis vel pulchris vel ingeniosis cogitationibus interpres no- ster exornare studet scripturara sacram, quum, sicut ipse ait, J)ro coe- lesti deposito Dei sumini illam habeat , tota ac sola scriptnra pasci velit. Quae non modo pronuntiavit, sed re vera in bis principia stetit. Summa erga verbum divinum verecundia impletus exclusis omnibus humanis ad- ditamentis nonnisi ejus, quod scriptum est, sensuin maxima cum pietate considerava atque explicavit. Hinc illa subtilium lineamentorum accu- rata cognitio, bine acutus ille oculus ad perspicienda profundissima, hinc illa notionum fundamentalium per totam scripturam manantium ex- plicatio congruentissima. Quare nostra aetate non modo Gnomonis Ben- feliani annotationes in perscrutandis singulis locis diligentissime perpen- ere operae preti um est, sed ita hunc interpretem sequi maxime juvat, ut ad scripturam quasi fontem lucis sufficientem eadem cum pietate et verecundia sancta accedentes nonnisi ea, quae littera continet, accura- tissime explicare discamus. Faxit jam deus, ut b. Bengelius etiam mine multis commentario ipsius utentibus fidum certumque se praestet ducem, ut summo magistro, mio dei, subditi cognoscant eam, quae in scriptura sacra revelata est, veritatem sinceram ac totam! Scribebam Mtìnsing'ae m. Februarii 1855. J. Steudel, verbi divini minister. A3 LECTURIS SALUTEM. Pluribus abhinc annis iterimi iteriiinque hinc atque illinc in votis esse perceptuin est. ut BengeMi Gnomon, cujus exeinplaria non amplius a biblio- polis emenda exstarent. veimm denuo traderetur. Scilicet eo res conversa est, ut eornm s. scriptarae interpretimi, quibus omnes verbi divini thesau- ros fideliter promere cordi fuerat. et quos aetas profundioris sensus em- endi negiigentior aliquaindiu seposuerat, scripta magno cimi studio desi- derarentur. Id quod Calmili quoque commentariis impernine edendis occa- sionem praebuit. Suo ipsissinio charactere b. Bengelius excellit; non eru- ditionem, sed omiiem vitam suam christianam in explicando sacro codice di- stinctissimo colore, acerrimo judicio exhibet. Si quis de singulis locis quali Bengelius forte sententia fuerit, aliena perceperit enarratione, moris quem secutus Bengelius^ verain profecto hac via ideam ob oculos ponere minime Jmicce contigerit. Jpse, ut eum nòris, evolvendus, immo summa cum animi attentione subtilitas ejus exquirenda, pii ejus sensus. brevissimis vix verbis indigitati, appropriando ut eos, quos ex divino fonte praebet, haustus sumas. Ceterum cum ipse prostet liber, non est quod de hisce plura moneamus. De iis, quae externain, qua liber prodit, formam spectant, ratio aliqua reddénda. Textus secundum eam, quani Beati filìus curàverat, editionem tertiam prelo subactus est. in qua quid praestiterit, ejus ipsius prooemium, quod subjunctum invenis, edisserit. Eas tantum hujus edi- toria notas oinittendas censuimus, — non quae ipsius Bengelii labores atque cogitata aìiorsum congesta exbiberent. quae conservare religio po- stiuabat. sed quae nonnisi objectiones atque censuras, quas praeterlapsis jam temporibus atqué ex ingenio, quod nostri non amplius est aevi, liber expertus est, spectarent, aut eruditorum ejus aevi quorundam consensum cum Bengelii sententia memorarent, quas nullius amplius momenti nostrae aetatis hominibus esse eo magis apparet. cum ea tantum, quae fortuito occurrerent, respecta sint: nonnisi fragmenta alienorum de hoc libro ju- diciorum quaedam hominum notitiae tradita erant. Uni magis Consilio ad- umbrandisque historicis eainserviunt, quaefilius b. Bengelii praefationi ad- sperserat: quare singula haec, etsi aliamajoris aliamìnoris sint pretii, in- tacta manerent visum est. Indices etiam cum terminorum tecbnicorum in BengeVs Leben und Wirken von J. C. F. Burk. 1831. dignum Viro exi- mio monumentum! cujus jam ed. 11. exstat ! ) succincte tamen, quae vitae ejus rationes fuerint, maximam partem ex ejusdem ipsius autógrapho re- latum hic etiam reperire nemini non jucundum erit. Prodeat igitur, ita instructus , liber denuo in orbem christianum ! Insunt quidem, quae provectiori sacrarum litterarum scrutationi locum cedent. L T t pietas et religio, qua divini codicis sensum Bengelius elicere annisus est, nunquam non in scripturae interpretibus vigeant, faxit Deus ! — Scrib. Tubingae d. 28. Junii 1835. J) J oh ChriS tian. Ftìd. SteUdd. 1) Eadem anglice prodiit sub titulo: A Memoir of the Life and Writings of J. A. Bengel, Prelate inWurteniberg compiled principally from originai manuscripts never bevorpublished. By the Eev. J. C. F. Burk, A. M. D. Ph. Eector of Great Bottwar, in TVurtemberg. Trans- lated from the German By E. F. Walker, M. A. Curator of Purleigh, Essex, and formerly Cha- plain of New College, Oxford. London: W. Ball, Aldine Chambers, Paternoster Eow. 1837. PROOEMIUM EDITORIS. Paucis Te volo, benevole Lector. Brevitatis enim studiura tum b. Parentis inens, tum hujus praecipue libri indoles gnaviter suadet. Ac- cipe igitur, quae in limine monenda esse duxi. Annus nane annique quarta pars abiit, ex quo Typographus Tubingensis, qui Gnomonis Bengeliani divulgationem sex abbine lustris in se suscéperat, ejusque secundam Editionem, curante b. Burkio, A. MDCCLJX. adornaverat, tertiam se jarajam Editionem serio meditari, nec opinanti mihi per amicum aperuit. Qui cuni periculum in mora esse, ob instantés nundinas vernales, cen- seret; vix tridui spatium reliquum mihi fecit, quo, quid consilii capien- dum esset, perpenderem. Curas posteriores b. Auctoris omnes fideliter Burkianamsmu Editioni secundae insertas esse, firmi ter tenebam: neque tamen nihil in gratiam Lectorum veri amantium prò temporis ratione addi posse, persuasimi habere mihi videbar. Typographum igitur, eundemque Venditorem libri, non cunctanter certiorem feci, quaenani essent momenta, quibus opellam meam qualemcunque praestare Operi pararem. Ea pub- lieo indicio statim is communicari curavit cura orbe literario. Oualia igitur ista sint, et quibus ego rationibus satisfacere iis stu- duerim, indicare nunc meum est. Primo quidem accurata Operis revisio stipulata fuit, quam facili negotio, neque tamen, ut confido, levi cura, ex Msto b. Buvkii, qui mi- nutissima sphalmata in Editione ìi^ oculorum et manuum sedulitati re- lieta religiose notaverat, rogatu meo praestitit amicus infra nominandus. Deinde pari fere Consilio, quo et b. Burkius s in Editione altera Apparatus crìtici, labores b. Bengelii criticos, et ven. Hellwagius mele- ternata b. Parentis chronologica, in Editione novissima Ordinis temporum, in unum quasi focum colligere studuerunt, eandem et mihi quoad punctum exegeticum provinciam relictam esse, qualiscunque sim, existimavi. Eas igitur notulas exegeticas, immo et pastorales, practicas etc. (talia vide- licet nauseare, generosi animi non est), quae tum Versio germanica b. Viri, tum Harmonia Evangelistarum, tum et breve spicilegium s. t. No- tulae criticae (App. crit. Ed. II. P. IV. ni* XIV. obvium) hinc inde exhibent, et quarum in Gnomone nulium hactenus vestigium fuerat, non perfunctorie excerpere et latino idiomate, ne concentui deessem, donare jnstitui; Lectoribus ea re non nihil emolumenti afferri posse ratus, si ò. Bengelii cogitationes priores posterioresve, citra molestam Scriptorum ab ipso editorum collationem, suis locis quasi alligatas reperire datum esset. Has igitur observationes omnes margini credere animus fuerat, ut scilicet gnomonica sibi glossa constaret: sed aggressus negotium quum viderem, Lectori ea lege non exiguam molestiam creari, si in ipso quandoque constructionis flumine modo sursum modo deorsum oculis va- gari teneretur: mutato Consilio eas duntaxat notas, quae in contextu Gnomonis difficiliorem nexum reperirent et verborum cohaerentiam tur- barent, ad marginem relegare ; reliquas textui Gnomonico, typis et uncis distinctas, inserere, annuentibus etiam amicis, haut alienimi esse duxi. (Jua in re literas initiales V. g. per scriptionis compendium Versionem germanicam N. T., et Not. crit. spicilegium supra memoratum innuere, vix opus fuerit monitu; ne dicam, Harmoniae evangelicae citatas paginas Editioni secundae, A. MDCCXLVII. divulgatae, nunquam non respon- Vi PROOEMIUM EDITORIS. dere. Neque vero vel Versionis germanicae vel Harmoniae usimi sin- gularem allo modo hac methodo antiquari existimaverim: observationes enim promiscuas, textus sacri intelligentiae subservientes, non continuarli utriusque libri frugem, hujus loci esse, nemo est qui ignoret. (Juum porro Eruditoruin recentiorum varia, ut fit, judicia expertus sit liber, ex quo b. Auctor versari inter mortales desiit: me et ventati et optimi Parentis etiam nomini debere istud putavi, ut, sicubi vel ad modestas objectiones vel ad morosas et iniquas censuras hinc inde ob- vìas regerendi nonnihil opportunitas aliqua sese obtulerit, non prorsus obmutescerem, sed religiose, quid pectus alat, atque cordate exponerem. Atque hìc quidem quum ad innumera Scripta excurrere et loci (nondum enim, ubi manum admovi, Tubinga me tenuit) et temporis et spatii ra- tiones vetarent: uni fere S. R. D. Ernesti Bibliothecae theologicae in- haerere, et ex hujus Viri relationibus de aliorum etiam auctorum sen- tentiis judicium facere necessum habui: quas si quando minus recte ce- pisse videar, alienis me ocuiis vidisse lubens profiteor, et aequos rerum arbitros ad loca citata recursuros confido. — Hoc quidem jam loco non possum, quin famigeratissimi D. Semleri mentionem faciam: qui blan- dioribus quidem verbis bene mereri velie de optimo, quein dicit, Ben- gelio interdum videtur. Ouis vero crediderit, eo inhumanitatis Eundem progredì posse, ut iniquissimis modis quavis occasione perstringere in paraphrasibus suis, et supinae negligentiae, sacrarum niigarum, naenia- rum , foedarum doctrinae inquinationum } turpium declamationum } stul- tarum sententiarum , theologiae a superiorum temporum barbarie nihil differentis, etc. (vid. Praef. Paraphr. Ep. ad Rom., et Paraphr. Ep. ad 1 Cor., e. g. e. 5, 6. 11, 7.) opprobriis cumulare Beatum non vereatur? Non gregarii, qualis ego sum, remonstrationem, sed Patrum ecclesiae nostrae, indignis hodie modis exagitatae, castigationes graviores funesta Viri principia desiderare, quin esperta jam non semel esse, cordatiorum nemini obscurum est. Nemo itaque mirabitur, ex rationibus ad Joh. 1, 1., p. 366., nota marginali, allegatis in refutanda Ejus acerbitate admodum parcum me esse, vel et justo rerum taedio afFectum prorsus tandem ad silentium confugere. Qui suo arbitratu de auctoritate librorum sacro- rum statuere; qui inspirationis vocabulo no vani atque inauditam, eamque tenuissimam significationem subjicere; qui praeter morum praecepta, a philosophis , poètis et oratoribus haut raro pari successi!, vel meliori scilicet, exculta, divini nihil fere in prophetarum documentis agnoscere; qui Christo et Apostolis, ad istas DEI pandectas toties provocantibus, perpetuae fraudis suspicionem, sub specioso svvot&v judaicorum et obcovo k iua; nomine apud rerum ignaros movere; qui de singulis Scripturae locis nonnisi ex utilitate etnica, immo ex suo gustu judicare; qui sanctissima dogmata de Christi persona et officiis 3 ad amussim Verbi DEI reli- annumerare; qui spem resurrectionis et vitae aeternae (in qua omnis cognitionis salutaris cardo vertitur) modo non uno fidelium ocuiis ident- idem subducere, et v. gr. locum illustrem Rom. 8, 18. fin. de externa religionis opportunitate atque àTroTukpwffiv toO 78-): et quum A. 1735 eadem crisis aliquantum mutata prodiisset Am- stelaedami, alterum examen institui in Defensione illa priore, §. 26. 30- 33. 37. 1) Justam hanc et providam agende rationem esse, agnoscìt cel. Michaélis, in der Einlei- tung etc. T. L p. 733. sq. 2) Neque tamen defuit, qui sanctitatis libri hujus in occupationibus criticis minus justù memorem fuisse b. Bengelium perlùberet ; ab ipso cel, D. Ernesti nimiae hac in caussa severitatis incusatus. Vide sis meine Beleuchtung etc. §. 11. et §. 33. nro. 3. PRAEFATIO, §. 9. XV Et Apparatimi et Defensionem, fas est, evolvant, qui crisi illa nitendum putant. In ea Defensione, Latine edita, adjeci liaec: Decantatos illos XLIII canones cri- ticos Gerardi a Mastricht singulatim , ordinatim , modeste , vere examinatos , alio tempore dabimus. Nunc ferme poerìitet promissi: et talis hodie examinis labore supersederem libenter, quum intelligam, esse aliquos, quibus quam minimum cri- seos in hoc opere quam maxime probetur. Sed quia complures etiamnum cano- nibus iìlis capiuntur, neque aptiorem hujus discussionis locum prospicio: in prae- scnti eam dabo, ita ut canones ipsos referam (quo certe nomine ab eorum admi- ratoribus gratiam iniero;) animadversiones ad utramque editionem criseos illius accommodem; facilitati bre vitati que dem operam; neque inter aculeos, quibusdam e somno excitandis necessarios , modestiae obliviscar. CANON 1. Variantes Lectiones, quod omnes fateri coguntur, ortae sunt ex negligentia, oscitantia, festinatione, aliquando et ex màlitia descriptorum. Est nobis Varia Lectio , aberratio descriptoris a scriptura vel mente Auctoris, quem describit; quae generalis descriptio, omnem quidem, etiam minimae literulae aber- rationem prò varia lectione recognoscit. Commode tamen priores causae magis ad vitium; posterior vero ad malitiam referri, et prò varia lectione baberi poterit. Non enim omnis aberratio a scriptura, est aberratio etiam a mente Auctoris : quod multo major pars harum lectionum (in ed. N. T. Oxon. A. 1675, et inde in ed. Amst.J imo ausim adserere tres quartae partes demonstrabunt. ANDJADVERSIO. Yerum hìc dici, agnoscimus, sub ea cautione, quae ad canonem 8- dabitur, de sensu sive mente scriptoris sacri : at inde nullius loci lectio prae altera praerogativam obtinet. Nusquam in margine, quod meminerim, ab auctore allegatur hic canon, quanquam observationis po- tius, quam canonis titulum meretur, ut complures alii. 2. Descriptores errarunt oscitanter saepenumero, quando in eodem aut se- quenti versu repetitiones vocabulorum inveniebantur, putantes se anteriora vel posteriora descripsisse. Exinde detractiones, omissa voce aut sententia intermedia, aut sequente : aut variationes. Idem et a dictante protìcisci poterat. Canon bonus, saepe adhibendus, sed raro adhibitus ab auctore. Adhibendus erat, prò lectione marginis, v. gì*, ad Lue. 10, 11. 1 Joh. 2, 25- 3- Aliquando etiam inde sunt causae additionum, unaque vox aut sententia bis repetita } quando se. descriptor in eandem vocem aut periodimi inciderat, aut quid neglexerat. Canon bonus, saepe adhibendus, sed raro adhibitus ab auctore. Causa in eo allegata non solimi additiones, sed etiam permutationes verborum complectitur. Allegandus igitur erat, v. gr. ad 2 Petr. 2, 2- prò lectione marginis. 4- Descriptores saepe in eo errarunt aut variantem lectionem fecerunt, quando vocem scripserant ante praecedentem, quam del ere nolebant, ne decor descriptio- nis periret: inde trajectio vocum orta, quae variantem lectionem sensu sano facere non debet. idem factum, si quam vocem neglexerant, quam postea addere nolebant. Vera observatio : sed utra lectio genuina sit , aliunde dignosci debet. 5- Descriptores saepe periodimi legerant, et obliti vocis vel vocum crigi- nariarum textus , substituebant aequipollentem aut fere aequipollentem , aut aliam, aut penitus omiserunt, quam postea, ne exemplar macularent, mutare, delere vel supplere noluerunt. Id prò variante lectione non adsumendum, nec textus mutandus. De locutionibus aequipollentibus, quae sit manùs prirnae, quae G-raeci libra- ri!, aut interpretis , hac observatione non deciditur : neque eadem omissionem ab additione discriminat. 6. Peccarunt saepe descriptores in mutandis, omìttendisve literis, praesertim unius organi: item in mutandis syllabis , quae quoad sonum sibi similes videban- tur; id quod frequenter contigit in nominibus propriis ex una in aliam linguam translatis : quae cum sensum saepe non turbarent, illa propter exemplaris nitorem mutare nolebant : quod non prò variante lectione, sed prò negligentia descriptoris habendum. Ita et judicandum, quando temporum, modorum, aut verborum muta* tiones, vel generum aut casuum contingebant. etc. XVI PKAEFATIO, §. 9. Errorum causam ita haec tangit observatio, ut ad decisionem non faciat. 7. Descriptores saepe peccarunt in omittendis vel addendis vel variandis particulis, pronominibus, adverbiis, praepositionibus, aliisque, quod et saepe in verbis compositis factum: hoc tamen variantem lectiónem non facit, nec prò ea haben- dum. Millies et millies sic peccatura. Eadem ratio. 8. Quae lectio additione vel detractione aut mutatione, item variatione con- structionis, non mutai sensum, etiamsi in tribus quatuorve codicibus manuscriptis inveniatur, prò variante lectione non habenda, nec admittenda contra plurimos alios Codices, bonae vel melioris notae. Nulla quippe causa tum cogit, varian- tem lectiónem receptae praeferre. Cum a tribus quatuorve codicibus, de quibus Canone 11, discesseris, haec observatio nusquam lectiónem imam alteri praefert. Raro etiam additio vel de- tractio vel mutatio sensum piane eundem relinquit. Interesse aliquid, si ego non sentio, alius fortasse sentit ; si hodie non video, heri fortasse vidi vel cras videbo. Si non interest ad dogma, interesse potest ad elegantiam, ad simplicitatem , ad emphasin; ad connexionem, ad parallelismum qualemcunque. 9. Unus Codex non facit variantem lectiónem, quia arguit incuriam descrip- toris, maxime in omittendo: modo recepta lectio sit secundum analogiam fidei: alias canon 22 habet locum. Canone 9 — 12. et 40 — 43, coli. Proleg. n. 108-, de numero codicum agit Noster: sed primum diversitas et antiquitas codicum pluris est, quam numerus, quem sine discrimine accipit: doinde ipsum numerum minime habet explicatum, multos ratus codices, ubi pauci aut vix ulli sunt ; paucos, ubi sat multi sunt, vel plures, vel plurimi, nam in laterculo codicum, canonibus praemisso, plerique solos Evangelistas , pauci Acta et epistolas, Apocalypsin aliquot tantummodo habent; iidemque subinde sunt mutili, non pari diligentia excussi, ad editìones inter se discrepantes collati: at Noster lectioni marginis sui solet concedere tantummodo codices in margine expresse citatos, et totani fere reliquam laterculi molem tex- tui suo ita adscribit, ut centenos subinde codices, etiam in Apocalypsi, a textus sui lectione stare putet. Manifestum hunc atque magnum errorem secunda recte appellat editio criseos Mastrichtianae ; itaque formulam de centenis codicibus etc. delevit: sed reliquum tenorem retinet. Eo magis admonendi sunt, qui hanc crisin jam persanatam putant. Simili errore Ant. Blackwallus in Classicis sacris p. 594. ad Act. 2, 24-, et ad 1 Joh. 4, 3-, allegavit CXX MSS: quum haud XL sint co- dices, ad Acta et ad Epistolas Johannis, ante eum collati: idemque sedecim (sic enim, opinor, legi voluit, non sexaginta) Stephanicos, has illasve partes N. T. complexos, prò codicibus totius N. T. amplexus est, p. 600. 617. s. 636. In ex- cerptis Oxoniensibus, quae Mastrichtius crisi substravit suae, unus, duo, tres aut quatuor codices saepe dicuntur lectiónem aliquam habere, quae multis testibus nititur. Apud ipsum Mastrichtium lectio textus, quamlibet imbecilla, nunquam potest causa cadere; lectio marginis, quamlibet germana, vincere nunquam. Quod ad Canonem9* seorsum attinet, unus sane codex, ubi minor codicum est copia, variantem facere lectiónem potest; imo unus codex, v. gr. Apocalyp- ticus apud Erasmum, ipsum textum sustentavit: sed quo major copia comparatur, eo rarius unus codex variam lectiónem cum specie potest facere. Saepe autem unus dabatur Mastrichtio, ubi multi sunt. Citatur hìc canon ad Matth. 26, 35. Marc. 9, 40.; at lectio marginis non uno Ms. sed fere omnibus nititur. Ap. 3, 12. omnes libri, etiam excusi ante Bezam, habent a/aw- quare qui libros MSS. con- tulere, nullam hic varietatem notarunt. Apud Bezam error typothetae dedit KacS * id Beza correxit: sed unus Huissus, qui codicem Alexandrinum ad textum cum mendo \aw excusum contulit, vaai demum tanquam variam lectiónem codicis Alex, notavit. Inde Mastrichtius lectiónem vaco, quasi in uno tantum codice repertam, hoc canone 9. reprobavit, quum in omnibus exstet ac piane genuina sit. Haec non potuissent accidere Mastrichtio, nisi in summa criseos errasset. Ultima cano- nis verba, modo recepta etc. receptam lectiónem sine causa in discrimen adducunt. 10. Neque duo Codices faciunt variantem lectiónem, contra receptam et edi- PRAEFATIO, §. 9. XVH tam et sani sensus lectionem : quia id duorum descriptorum, forte ejusdem, dila- nino descriptionum arguit incuriara, maxime in omittendo: in quo plerumque suf- rìcit ratio illa sola: omissum esse. Citatur Canon v. gr. ad Apoc. 14, i. 17, 4-: et lectio marginis non duobus codieibus, sed omnibus nititur, errorem refutans ab Erasmo invectum, et per Ste- phanos et tot alios receptum. Et tamen sunt, qui Stephanico prelo divinam prò integritate N. T. providentiam raancipare audeant, nec desinant audaciam iis ad- seribere, qui sua aetate omnibus subsidiis a Providentia oblatis religiose ad eom- munem aediticationem utuntur. li. Neque faciunt variantem lectionem tres aut quatuor codices. maxime in omittendo , centra vigiliti et quod excurrit alios manuscriptos. Citatur Canon v. gr. ad Lue. 15, 55- , at lectio marginis non tribus aut quatuor, sed permuUis, iisque praecipuis testibus nititur. Sic Matth. 2, 11. 28, 19-, lectio marginis non tribus quatuorxe , sed ita multis codieibus nititur, ut lectioni textus ne unius quidem firma relinquatur opinio. Ubi Millius plures, inquit Mastrichtius in Proleg. §. ult. codices, versiones et patres adduciti ibi parva matafione numerus codicum, verbi gratta, trium qua- tuor ve, ad sex septemve augeri et extendi potesti ut nec ilìe variarti lectionem facere debeat contro centum (ed. 2- , plerosque) alios codices seu testes. De centum seu plerisque illis jam diximus: trium quatuorxe, et sex septemve, pusilla est dirYeren- tia; sed multo major intercedit, ut margo Mastrichtianus ad Apparatimi nostrum collatus quemlibet lectorem quovis docebit loco. 12. Magnus codicum manuscriptorum numerus veluti viginti aut plurium, firmat et probat receptam et communem lectionem sani sensus, potissimum in omittendo. Lectio sani sensus , quae ante typographiam inventam vel etiam deinceps reeepta et communis firit, justo codicum firmatnr numero: sed justum numerum, variis ex causis , modo plures , modo pauciores faciunt codices : et diversitas te- stium antiquitasque plus valet. 13. Stepbani Curceìlaei annotationes variantium lectionum , prò variantibus lectionibus non habendae, quia ille non notat codices, unde eas habeat, an ex manuscriptis , an vero ex impressi* exemplaribus. Possunt etiam prò uno codice haberi. De Curcellaeo dixi in Appar. p. 440. Ed. IL p. 76.) Miratur Mastrich- tius in Notis ad 1 Cor. 6, 5-, unum Curcellaeum ab Oxoniensibus citari, quum vel trìginta MSS. habeat Millius. Fugit ergo illuni, talia multis dari locis, v. gr. Matth. 5, 48- Jac. 2, 18- Qui non vident, palpare possunt excerpta Oxoniensia, quae canonibus Mastrichtianis substernuntur, neutiquam esse idonea: neque edi- tiones a Mastrichtio justa cura esse collatas. nani Curcellaeum solimi aut paene solum citari putat, ubi textum Curcellaeus editionum, interdum meliorem, allegat, ut Rom. 7, 6. i Petr. 2, 21- Ap. 22, 15- i'-i. Versiones etiam antiquissimae ab editis et manuscriptis differentes , uti nec impj-essi libri, faciunt variantem lectionem: sed magis ostendunt oscitantiam interpretis aut corruptionem exemplaris, quo usus fuit. Complutensis prima editio anno 1514, valde exacta et ad varia manuscripta, etiam charactere ad antiquum Scripturae maeuscriptorum modum expressa, fere tantae fidei est, ac codex manu- scriptus: quarn et Oxoniensis editio 1675 ejus variantes lectìones expressit. Quid ponderis habeant versiones, ab editis et manuscriptis, quibusdam certe, haud differentes, non docet Canon. Sane mss. Graecos, quibus hodie utimur, vetu- state longe vincunt, et vix unquam in sequiore lectione consentiunt. quare ad de- cisionem, ubi codices Graeci inter se diiferunt, quamplurimum faciunt. Oxonien- sis margo unam versiojiem Copticam cum fragmentis Gotliicis, ad Evangelistas tantummodo, allegat. Magnus defectus. Neque impressi libri non faciunt varian- tem lectionem, ubi constat, editores manuscriptis esse usos. Complutensem edi- tionem laudat auctor canonum: sed persaepe optimas ejus lectiones rejicit. lo. Ex genio codicum manuscriptorum observandus est genius descriptorum B XVIII PEAEFATIO, §. 9. et descriptionum , an soleant vel omittere quid vel addere. Vide et Canone» 30 et 31. Hic genius parum facit ad Decisionem, quippe quae nunquam unius codicis genio nititur. 16. Quodsi in aliis Evangelistis, quam ejus qui legitur, aliae voces, aut vo- cum mutationes, inflexiones etc. occurrant, probabile est, inde variantem leetionem manasse. Hic canon nil a canone 24 diversum habet. 17. Citationes Patrum textus Novi Testamenti raro facére debent variantem ìectionem, quoniam ex memoria factae, saepe non ipsa verba, sed aequipollentia adducunt. In margine Oxoniensi nulla patrum allegatio: quare canon 17 cum tribus sequentibus in hac crisi quiescit. Raro in notis quoque allegantur- patres. Magnus iterum defectus. nani ubi patres a codicibus discedunt, verba eorum haud pre- menda sunt: sed ubi codices inter se differunt, ii praevalent, qui cum patribus congruunt; et quo antiquiores sunt patres, eo ponderosius est suffragium. Saepe vix apparet, quid patres legerint in textu suo: saepe firmiter constat. Discrimen explanatur in Appar. p. 389. s. {Ed. IL p. 23.) 18- Ita saepe Patres, quae ad intentionem non faciunt, omittunt. Tali in casu, quae patres omittunt, ea nemo prudens rejiciet. 19- Patres quoque, ex lapsu memoriae , uni adscribunt, quae apud alium leguntur. Talis lapsus memoriae nulli adhuc 1 celioni genuinae detrimentum attulit. 20. Patres quoque citant aliquoties , quae nullibi reperiuntur. Fides semper esto penes citantem. 21. Quae prò veris variis lectionibus a Criticis habentur et quae sensum mutant, non ad hos canones examinandae aut dijudicandae , sed earum origo, causa et ratio investiganda et disquirenda: ad quod canon vigesimus tertius ablegat. Scholion hoc methodicum est, non canon. 22. Lectio absurda et quam antecedentia vel conseqiientia absurditatis con- vincunt , rejicienda est. Lectio aperte absurda plerumque unius tantum est codicis , adeoque hic canon est supervacuus. Interdum absurditas non est in codice, sed in excerpto, v. gr. Matth. 18, 20-, collato Millio : vel in interpretatione varietatis, v. gr. Matth. 21, 32-, ubi juxta Cant. pharisaeos, contra atque alii interpretantur, credere poe- nituit. Porro absurda saepe est lectio, quae non videtur: saepe videtur, quae non est. In canonibus 12 Pfaffianìs, qui dissertationem de var. lect. N. T. con- cludunt, octavus est insignis : Lectio in speciem absurda non est statini rejicieìida, nec ea quoque, quae obscuritatem dictionis secum feri, tales enim lectiones non solent fingi. 23. Vide notas. Vide Apparatum. ibi enim Notas illas, quoad opus esset, consideravimus. 24» Cognita origine variantis Lectionis, perit plerumque varians lectio; vel- uti si ex uno Evangelista in alium vox sit translata vel periodus. quod satis usi- tatum erat, ut se. constarent diversae enunciationes Evangelistarum. etc. Insignis Canon. Pro lectione marginis allegandus erat ad Lue, 3, 19. etc. quin etiam extra Evangelistas , v. gr. ad Eph. 5, 9- 25. Glossema. Continetur hoc in Canone 35. Ibi ergo vide. 26. Saepenumero descriptores , voces, quas censebant superfluas , aut non necessarias i compendii causa omiserunt, praesertim quando sensum non turbabant aut mutabant: id quod prò variante lect. non admittendum; sed audaciae descrip- toris imputandum. Omissio plerumque casu fit, rarius Consilio, ut recte judicat D. Hauberus, cujus ceteroqui crisis cum sententia hujus Canonis congruit, utnotamus ad Act. 15,34. Porro quomodo ea, quae omissa sunt, ab iis, quae addita sunt, discerni debeant, auctor criseos non indicat. Sic res in incerto manet. PRAEFATIO, "§. 9. XIK 27. Contra, quando sensus ellipticus aut obscurus aut imperfectus descrip- toribus videbatur, addebant vel nomen vel verbum vel pronomen etc. saepe ex antecedentibus. Quae quoque audacia est. Continetur hoc in eodem Canone 35. Ibi ergo vide. 28- Quando descriptores saepenumero anteriorem vocem, verbum, numerum, easum, aut tempora mutaverunt , tunc in sequentibus, quum anteriora delere et exemplar maculare nollent, isti mutationi inhaerere cogebantur. Innumera Utius eontinuatae mutationis exempla occurrunt. Hujus canonis eadem ratio est, quae quarti. Eum respice. 29- Efficacior lectio textus recepti. Genuina lectio semper est efficacissima. Efficacia autem, nativae simplici- tatis comes, a fuco, Graecis saepe placito, discerni debet. Sic Matth. 23, 8. 2 Cor. 8, 8. Apoc. 11, 17-, canon liic a Mastrichtio prò textu allegatus, fortiter prò margine militai 30- Codex solet quid omittere. Canon inutilis. Piane subordinatur Canoni 9. 31. Codex consuevit aliquid addere. Ejusdem valoris Canon. 32- Distinctiones, seu commata et puncta diversimode posita, item conjunc- tiones et disjunctiones vocum, in exemplaribus manuscriptis non faciunt diversita- tem lectionis, quia in antiquis saepe desunt, aut voces cohaerent. Inde aliquando coalitio, aliquando distractio orta. Sed pertinet hoc magis ad interpretes et ex- plicatores textus , quam ad criticam. Ne hic quidem canon est. 33. Gmissio vel variatio quaedam saepe contigit, quando verbi aut prae- positionis constructio remotis aeque ac proximis poterat aptari. Multoties a de- scriptoribus hac ratione peccatum. Utra lectio genuina sit , per hanc Gbservationem non deciditur , quod ad variationem attinet. De omissione diximus ad Canonem 26- 34- Refer quoque numerum vel numeros canqnum, buie (se. 34.) adscriptos, ad proxime praecedentem lectionem, et ex ilio canone vel canonibus pete ratio- nem vel crisin ejusdem lectionis. Recte Monitum appellat auctor. Non est Canon. 35. Descriptores clarius saepe quid prae recepta lectione exprimere volu- erunt: quod non statini recipiendum. Sic multoties peccatum. Haec prò glosse- matis magnam partem habenda. Hic vero Canori longe est excellentissimus : sed eum praetermisit auctor, ubi maximi usus erat, v. gr. Marc. 7, 2. Act. 10, 21. 23, 9.: imo contrarium Cano- nem 26 prò eo allegavit, nimis saepe. v. gr. Matth. 4, 12. Marc. 12, 32- Prae- cipue ineunte pericopa Graeci librarli supplevere ó Ì7]<7o0; et alia. Graviter Rein- eccius in praef. ad N. T. quadrilingue : Attentiónem et circumspectionem magnam, magnum postulai rei quae agitur momentum, ne qua verba DEI inter hominum scholia abjiciantur, nec haec etiam hominum verba prò verbis Dei venditentur. Et quidem periculosum est, demere; «addere, etiam periculosius, ut ostendi in Appar. Part. I. §. 21. (Ed. II. p. 17.) Quare • etiam atque illud inculcandum statuo: Fucatae lectionis criterium fere est blanda serìnonis facilitas , multos , sed recentio- res, lactans librarios ; genuinae, brevitas serìnonis, eum antiquitate testium. Ita vero ad glossemata proscribenda tardi et sua opinione religiosi sunt praesentis aetatis homines, ut periculum sit, ne multi sanam lectionem N. T. gravissimis in locis, dum emendandam putant, obliterent, et quemvis Mastrichtii canonem potius, quam hunc aureum, audiant et sequantur. Quodsi scriptores, quorum multi quam mi- nimum sibi spatium cogitandi (at judicandi tanto majorem licentiam) indulgent, exiguo fructu admonentur; omnes prudentes lectores in angulis suis cautius sa- pere debent. 36. Enallage temporum et casuum, item modorum, singularis et pluralis numeri, positivi et comparativi, toties invenitur in descriptione facta, ut maxima B2 XX PRAEFÀTIO, §. 9. fere pars variantium lectionum inde sit orta: quod et ad Canonem 6 referri pot- est, nisi quod Ine strictior sit. Haec quoque observatio decidendi vi caret inter duas unius loci lectiones. 37. Omisit saepe codex manuscriptus aliquid, quia vel in verbo, vel an- terioribus descriptor censebat id satis expressum esse. Multoties hac ratione a descriptoribus peccatum , praesertim a descriptoribus doctioribus. Vide ad Canonem 26. Nil enim ab eo differt. 38. Si quae deprehenduntur aut observantur variae lectiones, nulla adsu- matur in textum, sed relinquatur lectio editorum nostrorum exemplarium , prae- sertim Complutensis , aut Stephaniana; de varia lectione doceant notae obser- vatoris. Non est Canon decisioni inserviens: Monitum appellat auctor. 39. Quando in textu edito nulla occurrit varia lectio, difficultas tamen ap- paret in sensu, ratione verborum aut rerum, judicium non tam pertinet ad Cri- ticam , quam ad commentatorum explicationem aut conciliationem. Par ratio. Sunt autem variae lectiones insignes , quarum nullum in edi- tione Mastrichtiana vestigium invenitur. Vid. Appar. p. 142. {Ed. IL p. 78.), ubi notatur locus Marc. 10, 14., cum aliis. 40- Indicat hic canon, quod maxima pars manuscriptorum hactenus cogni- torum et collatorum habeat lectionem variantem. Nusquam, quod sciam, canonem auctor lume allegai, quanquam persaepe et optimo jure et stimma cum utilitate prò marginis lectione allegandus erat: atque ejus loco passim Canon 4L 42- 43, imo 12- 11. 10, imo 9, allegantur. Ne uni quidem lectioni genuinae, si ve textùs Elzeviriani, in quem incidit auctor cri- seos, sive marginis, veruni is numerimi codicum adscribit: sed semper, ubi ea in textu est, jnsto majorem; ubi in margine, justo minorem. 41- Hic, quod aequalis pars manuscriptorum prò edita vel variante lec- tione stet. Hic Canon saepe potuisset adliiberi commode ; sed raro adhibetur. Alle- gatili' v. gr. ad Matth. 26, 74-, sed ibi MSS. summo consensi! stant prò margine. 42- Hic, quod tertia pars MSS. nobis cognitorum , seti 30 vel ultra 30 prò varia stent lectione. Pro tertia hic saepe parte habetur, quae longe est potior , ut Matth. 17, 14. Marc. 6, 33. Lue. 8, 43. Act. 24, 20. Gal. 5, 7. PhiL 1, 23- 43. Hic tandem, quod quarta et minor pars MSS. seti 20 vel infra 30 prò varia lectione allegari possint. Pro quarta denique hic et minore parte habetur, quae non modo non mi- nor, sed etiam longe major est, v. gr. Act. 20, 28- 21, 15. Haec cum ita sint, examen variarum lectionum, quod speciminis gratia ex Matth. 25- declit auctor criseos, Proleg. num. 94- seqq. quam parum valeat, pa- tet. Nullius rei severius examen esse debet, quam Regularum, nani ex regulis cetera pendent. Haec igitur Crisis , quam examinavimus , 1) falsissimo nititur numero codicum. 2) gravissimos genuinae lectionis testes praeterit. 3) canones suos applicat alienis locis: non applicat, ubi plurimum ii valebant. etc. Eximii viri laudes non cupio imminuere: sed crisis ej^is est receptioris textus, ubi is sa- nus est, vaga defensio , ejusdemque dimandi remora decumana. Utinam tandem evigilent, qui eam gregatim sequi ainant, quum suis possent oculis uti. Tolera- biliores sunt, qui totum negotium criticum contemnunt, modo ne id ex contemtu ipsius Verbi divini faciant; quam qui hanc rem prò magna habent, sed et ipsi sinistre eam tractant, et alios in errore detinent aut in errorem inducunt. Hic quoque ingens fiducia praecipuum malae causae praesidium est et supplementum. Regulas etiam quasdam proposuit Daniel Whitby in Examine var. lect. Mil- lii, praef. fol. 8-, inprimis laudatus a J. G. Carpzovio in praef. comm. crit. Rum- paei. Eae quatenus de testium antiquorum valore agunt, bonae sunt: sed de locis N. T. singulatim auctor non semper recte judicat. Millium saepe repre- hendit jure : sed idem saepe in alterum extremum , ut fìt, delabitur. Hoc discri- mine non observato, multi, qui Whitbium commendant, Whitbio abuttmtur: ut PRAEFATIO, §.9 — 11. XXI recte utaris, alteram partem, id est, Millium , nimqiiam non audiri opoiiet. De Whitbio notavimus aliqua etiam in Appai*, p. 443- 787- seq. (Ed. IL p. 79. 498. sq.) et in Defensione altera. Novissime canones octo defecatiores dedit cel. Ca- rolus Gottlob Hofmannus ad Pritii Introd. in lect. N. T. cap. 29- quorum etiam, ut ceterorum apud alios, potestas in iis Monitis, qnae §. 8- cledimus, continetur. §. 10. Fimdamenta recognitionis meae, ut spero, firma agnoscent omnes boni : et ex iis quoque fundamentis aliud quidem aliudque de difncilioribus lòeis judicium , sed constans longe plurimarum varietatum decisio fluit. Namque mu- tandae sententiae libertatem integram mibi reservavi: ') ut autem mutanda sit, raro accidit. Talia quaedam loca in boc Gnomone facile iuveuient 2 ) , qui sua interesse existimaverint: plures vero lectiones, pridem nobis placitae , vindicantur. Ipse textus recognitionis meae, id quod etiam atque etiam contra falsas suspi- ciones declarari oportet, in Apocalypsi plurimos optimosque codices , in ceteris N. T. libris etiam editiones probatas , sine idlius literae exceptione, sequitur: si?i- cerae autem lectioni, ad bodiernum usque diem indagatae , sive in textu eam, sive alibi retuli, Exegesis, de qua potissimum agitur in praesenti, recte super- struitur. id quod §. 8- et 9- erat comprobandum. 3 ) Vicissim vera exegesis do- cebit, non merae curiositatis esse delectum talis editionis N. T. Graeci, quae textum babeat rite recognitum. §. li. Textus in sectiones , cola, commota distincti, sed non discerpti, exi- mia est utilitas , inprimis ab Ant. Blackwcdìo , et , qui eum studiose exornavit, Christophoro Wollio, declarata, tom. 2. de classicis sacris, part. 2- cap. 1. Ea mente, in editione mea, majorum initia periocharum distincte notavi; ipsas autem periochas, continuas et indivulsas reliqui: puncta , cola, commata, accentus, spi- ritus , (de quibus aliquid valde necessarinm dicitur infra ad Àp. 1, 5-) ex sen- tenza ipsorum verborum , data opera recognovi. Multi editores talia promittunt; pauci , praestant. Hinc, quemadmodum opinor, fit , ut tandem ne vere quidem affirmanti fides habeatur. Qui in quotidiano editionis meae usu distinctiones ma- jores et minores, quaruin exempla habet praefatio ed. min. §. 6- probe observa- rit, is commemorationem liane a me non sine causa factam esse sentiet, fructum- 1) Quo nomine a Wetstenio inconstantiae et levitatis notam iniquissime Bengelio inu- stam esse, cel. Michaélis testatur in der Einleitung etc. T. I. p. m. 739. sq., postquam ipse nimiae fere constantiae (l. e. p. 732.) eundem Bengelium accusami: excu.sationis taraen àliqùid liis verbis subjiciens: Yielleicht ist .sein ohnehin, natiirliclier Weisc, zur Standliaftigkeit ge- neigtes Temperament durch die schlechten Widerspruche Unwissender, die er anfangs er- dulden nms&te, noch mehr gewohnet worden, anf die Widerspruche niclit zu achten. Atque ea ipsa judicii aeqidtate denuo Vir Uteratissimus ntitur, quum (l. e. p. 738.) de altera Appa- ratus critici Editione, in qua uberiorem contradictionum usum desideraverat . haec tandem epiplwnematis loco addii: Doch, vielleicht hatte er mehr geandert, als er an den Eand seines Buchs geschrieben hinterliess , wenn er die neue Ausgabe erlebt nnd selbst besorgt hatte. Quodsi qwis per penderti, Novum Testamentum AVetstenianum (de Prolegomenis enim excusatio ista ralet) annis demura 1751 et 1752 Amstelodami produsse; adeoque vix ante obitum b. Ben- gelii, ojficiorum haud levi onere sub ingravescentem aetatem cumulati, publici juris factum esse, is profecto intricatissimaruni (ut cel. Michaélis notar) Wetstenii observationum molem Benge- lio , ad aeternitatis marginerà constituto , etiamnum perlustrandam , ne dicavi ponderandam fuisse, sine palpabili injuria nunquam existimabit. His praemissis non possum, quin Eruditi citati in liac caussa epicrisin generalem (l. e. p. 741. obviam) liac occasione addam. Die Fehler (ait), die Wetstein Bengeln vorwirffc, (und tver war besser im Stande, Fehler einer vorigen Sammlung zu entdecken, als der an einer noch grossern Sammlung arbeitet?) sind entweder Fehler des Urtheils, oder, wo es auf Facta ankomrnt , nur sehr einzelne bei wenigen Stellen; so, dass die Zuverlassigkeit der Bengelischen Sammlung bei diesem Streit ehe gewinnet, als verlieret. Wenigstens Avollte ich, der ich nie mit eben dem Fleiss die verschiedenen Lesarten untersucht oder gesammelt habe, als AVetstein, doch im Wetstei- nischen N. T. leicht mehr Fehler in Anfuhrung der Lesarten zeigen, als Wetstein Bengeln gezeiget hat. — Haec Jiactenus. 2) Quae qiàdem secundae nunc Apparatus Editioni utplurimum reddita sunt; Gno- moni demta. 3) Atque haec nova ratio est, cur v\eum, Editoris, non fuerit, ista, utut Crisin pro- xivie spectantia, heic loci resecare. XXII PRAEPATIO, §. 11 — 14. que, ut spero, capiet non. medio crem. Nolim vero quisquam, cui exemplar N. T. G-raeci extra Wirtembergiam ex meo deductum obtigerit, ex eo meum aestimet: multo enim aliter hìc, aliter illic versiculi disjunguntur et conjunguntur. Inter- punctionem in his notis vix unquam aliam damus, atque antea; interdum autem eandem declaramus, ut insigni loco Rom. 8 ? 31. §. 12. Ad rectam commentationem inprimis necessaria est notitia eloquii, quo usi sunt scriptores N. T. De eo magna pridem est disceptatio, iuprimisque multa de hoc argumento congessit Jo. Lamius in libro de Eruditione apostolo- rum. Nos dicemus, quod opus est. Sapientia DEI sermonem DEO utique dig- num habet, etiam quum Ipse per organa sua ad nostrani se accommodat crassi- tudinem. Porro quid dignum DEO sit, (coli. 1 Cor. 2, 1. 14, 21.) nostrum non est definire arroganter, sed obsequiose credere. ') Exactam veritatis cognitionem apud sanctos Dei homines ut in V. sic in N. T. comitabatur ordinata series ar- gumentorum, expressio sensuum praecisa , genuìnus affectuum vigor. Ultra haec tria nil potest desiderarli haec autem tria fecerunt, ut illi quamlibet idiotae ita scriberent, uti conveniebat, et supra Graecorum rhetorum scita evecti, eloquen- tiam vere naturalem, citra omnem curam, praestarent. Describemus singula: et quid de iis observatum sit in hoc opere, simul indicabimus. §. 13. Ordinem argumentorum in quovis libro exhibet Tabella, qua suin- mam ejus sum complexus, non memoriae tantummodo sublevandae causa, sed ut ideam scriptoris sacri quam accuratissime exhiberem. qui eas tabellas animo im- presserit , utilitatem percipiet. Quolibet ineunte capite , argumentum ejus nemo desideraverit. Divisio N. T. in capita, qua hodie utimur, obscuris seculis facta est, post pericoparum delectum, quae idcirco ex capite in caput interdum pro- currunt : saepe divellit, quae arcte cohaererit; et conjungit, quae distincta sunt. Igitur argumenta capitum rectius ex tabulis divisionem illam non curantibus pe- tuntur. Ubi tabulae in majoribus partibus subsistunt, subdivisiones , non tainen nimiae, in notis supplentur. Tabulae inprimis inscitiam, impiam interdum, eorum retundent, qui apostolos, quicquid in mentem veniret, sine ordine eftudisse pu- tant. In operibus divinis, ad herbulam usque , summa inest symmetria: in ser- monibus divinis, ad elementum usque, exacta praesto est concinnitudo. §. 14. Omnis interpretationis maxime proprium est, ut vis et signijìcatio verborum, quae textus habet, declaretur adaequate, id est, ut, quicquid ex mente auctoris verba valent , capiatur ; nil, quod ea non valent, fingatur. Duae sunt boni sermonis virtutes, profunditas et facilitas. Eae raro conjunctae sunt apud humanos scriptores: atque ut quisque scribit ipsé, sic ei videntur alii scriberc. Qui omnia verba expendit, in alieno scripto se aliquid alicubi invenire putat, ne auctori quidem quaesitum : qui magis promiscue scribit, aliorum quoque sermones dilutius accipit. At in Scripturis divinis summa profunditas cum summa facili- tate conjungitur. 2 ) quare cavendum est, ne ad nostrum illas modulum in inter- pretando exigamus; neve, quia anxia solicitudine careant scriptores sacri, ideo etiam illorum verba quasi minus considerate posita tractemus. Omnes mundanas in stilo curiae elegantias longissime superat divinus sermo. Deus , non ut homo, sed ut Deus, verba facit , se ipso digna. Altàe sunt ejus cogitationes : inde verba, inexhàustae virtutis. Apud interpretes quoque Ejus, quamvis ab hominibus haud eruditos exactissima est oratio. Impressioni rerum in animis eorum, exacte re- spondet verborum expressio, quae adeo non est infra captum auditorum, ut po- tius vim ejus raro assequantur. Saepe conclusiones ipso mundo ponderosiores ex epitheto, ex accidente grammatico, ex adverbio, deducunt apostoli, ut ostendimus 1) A qua modestia quam longe Eruditorufn haud palici hodie absint , mirum quan- tum sua sibi perspicacia atque ingenii alacritate placentes , nolo pluribus exaggerare. Cla- mante re ipsa, verborum declamationibus, utut aequissimis , opus non est. 2) Attende, Lector! Mae ipsae regulae hermeneuticae, divinimi librum a reliquis om- nibus, ut par est, segregantes, in caussa sunt, quod Bengelii interpretationes eorum gustili minus respondent, qui non eam, quae christiano homine digna est, Verbi DEI reverentiam intus fovent, et vel Ciceronis effata curatius , quam Pauli axiomata rimari dìgnantur. PRAEFATIO, §. 14. XXI!I in Appar. Part. I. §. 1. In Paulo particulam y.cà pressim accepit Chrysostomus, et idem aliique patres alia multa, ut notavimus ad lib. de Sacerd. §. 136. 441. Haec vestigia sequi fas est: hac mente Lutherus ait, Nil aliud esse Theologiam, atque Grammatica™, , in Spiritus sancti verbis occupatavi. Quod ipsum ab aliis Theologis subinde repetitum legitur. Continetur hac observatione scrutinium ser- monis emphatici, in quo propria significalo interdum int'entior est, interdum re- missior. Multa erant, vernacula Graecis, emphatica, nobis Germanis non item obvia: ut pronomina personalia adhibita vel non adhibita, quae nos raro prae- termittimus, Graeci plerumque ; et verba media, nobis et Latini? ignota; et verba simplicia vel composita , v. gr. Ytvc^co) , èTZiywóìGYM , quae uno verbo Latino aut Germanico exprimuntur, Graece autem difterunt ; et articulus, quo Latini ca- rent. Vicissim saepe fit, ut emphasis exaggeretur praeter rem, ut in où yà\ cum subjunctivo, in verbo ikfiàXkfù , in praepositione ìvtÒ; etc. in compositis éxrcsi- pà^co, sx.T:opvsutó , u7usvavTio?, uwooékvOm x.tX. quae apud LXX a simplicibus non differunt. Utilis est ac laudabilis vel qualiscunque intelligentia N. T. Graeci: sed minus exercitatis facile accidit, ut falsas emphases mirentur, amplectantur et venditent, verasque praetereant. Quo magis necessarium est, ut nos invicem ad- juvemus. Luce utuntur etiam hebetes oculi, ad vitae summam; sed tamen qui visu pollet, multa exactius assequitur : sic in Scriptura omncs vident, quantum est necessarium: sed quo acutior visus, eo major dulcedo : et quae unus inter- dum videt , ea alii , qui per se non videbant , ilio monstrante cernunt. Multas ego emphases ab aliis sine causa productas rcfutavi vel certe dissimulavi: 4 ) ve- ras, sponte oblatas, non neglexi. ' 2 ) Quodsi nimius interdum existimabor, metum 1) Exempla rei habes v. gr. Matth. 3, 8., ubi eam, quae Inter dignum fructum et dig- nos fructus Orìgeni intercedere risa fuit, differentiam non approbqt Auctor: e. 9, 38. not. ult., ubi lx[3àXXetv non semper vim significare moneti e. 12, 40. not. fin. , ubi medium sive cor terrae non pr accise quaerì debere, sed ipsi terrae, in qua Christus plus XXX annos ver- satus sit, opponi memorati e. 16, 22.. ubi xb e^'.Ti|j.av molitori verbo untersagen, in Vers. germ. interpretatur [coli. Ernesti Bibl. ih. T. I. p. 225.): e. 21, 35. ubi latiorem vim verbi è'Setpav defendit: Lue. 10, 42. ubi ~b Unum Necessarium ad frugalitatem hospitii mavult, quam ad res spirituales referri i e. 17, 21. ubi vocidam ivxbc, non respectu cordis Pharisaeorum , sed respectu totius populi Judaici, adhibitam censcti e. 23, 31. ubi non de Christo, sed de vegetis juvenibus lignum humidum explicati Pliil. 1, 21. ubi per xb ^7Jv vitam Pauli naturalem indi' gitari perhibet etc. Facile sedidus Lector iusignem observationum silvani congesserit , quibus frequentius b. Bengelius obviam ire fictitiìs emphasibus sategit, quam aliorum Interpretum quis- quam. Quodsi aliis in locis ettamnum aliquibus videatur in admittenda emphasi nimium libera- lis esse: viderint rerum arbitri, annon spirituali» judicii carentia sub specioso indolis lingua- rum praetextu subinde lateat. — Qua in re gravissimum S. E. D. Crusii monitum extat in der Vorrede zu Hn. Past. D. C. G. Michaélis Neuem Testament, 4to Leipz. 1769. pag. XXIII. ubi inter aliai Bey denen (ait) ì welche den richtigen Text liefern oder auch iibersetzen und wohl auslegen sollen, ist zwar viel Kenntniss von Sprachen, Gesclrichten und allerley Wis- senscliaften, nebst vielem Fleisse nothig, aber eine noch so weitlauftige Gelehrsamkeit ma- chet die Sache nocli lange nicht aus, sondern es gehort auch eine reife und riehtige Beur- theilungskraft dazu, und damit dieselbe reif und unverhindert seyn kann, wird ein tugend- haftes Herz, nemlicli ein gliiubiges, demuthiges, gegen Gottes Wort ehrerbietiges Herz, er- fordert. Die Frommigkeit und gute Absicht, zusamt dem Gebet, kann die Stelle der Gelehr- samkeit nicht vertreten: denn es miisste durch Wunder geschehen, die weder verheissen noch vorhanden sind. Die blosse Gedachtnissgelehrsamkeit ohne eine practische Beurthei- luugskraft ist unzuverlassig, und wird ofter verkehrt als richtig angewendet. Die Materia- lien aber, welche solche Gelehrte, jeder in seiner Art, liefern, sind andern brauchbar, welche besser urtheilen. Aber auch die natiirlich gute practische Beurtkeilungskraft, wo das Herz ohne wahre Frommigkeit und glaubige Ehrfurcht fxir Gott ist, machet in den Hauptsachen, worauf es in der heiligen Schrift ankommt, die grosste Gelehrsamkeit noch nicht zuverlassig brauchbar. Denn unbekehrte Leute urtheilen nach ihrem Hang, wie eines jeden Gemùths- zustand ist, bald frech und verwegen, bald furchtsam und zweifelsiichtig; sie sind parthey- isch und verblenden sich selbst. Bisweilen konnen sie sich diinken redlich zu handeln, aber so, wie die Apostelfeinde, welche meynten, sie thaten Gott einen Dienst daran. Vielfaltig aber verfahren sie auch wissentlich unredlich, handeln fiuchtig, sehen die Sachen obenhin an etc. etc. 2) Sic v. gr. Matth. 16, 4. repetitionem voc. a7][xe1ov sontied caussd non carerei sic XXIV PRAEFATIO, §. 14. facile deponet, qui perpetuam accurati sermonis analogìam per ormies aeque Scrip- turae periochas mirabiliter sibi constantem observaverit. Piane ad vim verborum recte pensandam pertinet notitia Hebraismi, quo tinctus est sermo Graecus N. T. Indubium est, apostolos et evangelistas ita lo- qui et scribere solitos esse, liti Judaeis potissimum, in Asia et alibi gentium, Graece loquentibus accommodatuni erat. Judaei porro Hebraicae linguae indo- lem in quotidianum sermonem Graecum, ut fit , derivatam habebant, et Graeca translatio V. T. magnopere hebraizans, piane eis erat familiaris: atque ea trans- latio gradatim inserviit divino Consilio , ut Graeca lingua vehiculum fieret verbi divini. Quisquis ergo idiotismus erat in translatione V. T. et in sermone Graeco Judaeorum, apostoli et evangelistae eo recte usi sunt: et quo familiariorem eam translationem habuerit lector N. T. Graeci, quo melius perspectam habebit syn- taxin Hebraicam, hoc plus proficiet. Locupletissimam linguarum facultatem Pa- racletus sanctis hominibus contulit: sed ad auditores et lectores ii se demittere necessum habebant. Si apostolus aliquis ad Barbaros aut Graecos mitteretur hodie, Barbarorum, ut opinor, linguis asperrimis , aut hodierna Graecorum, quam- libet corrupta, dialecto, sapienter uteretur. *) Habet stilus N. T. passim locutio- nes cum probatissimis auctoribus Graecis, etiam ubi minime putasses, congruen- tes: sed apud scriptores N. T. tota ac perpetua sermonis indoles est consideranda, Hebraizans, 2 ) abs qua sane stilus eorum, qui foris sunt, discrepat, quanquam sparsim aliqua sunt similia, quod non mirum, quum tam modicum est volumen N. T. et tanta librorum Graecorum profanorum moles, atque horum auctoribus subinde etiam aliquid excidit, quod ipsis minus placeret, et tamen ad locutionem N. T. a philologis multae lectionis cupide confertur. Adde, quae notavimus ad Joh. 6, 37. 12, 6. Ap. 11, 5. Quae cum ita essent, in explicandis Graecis locutionibus N. T. non longe abire necessum habui: declarationem fere e proximo petii, et v. gr. in loco ali- quo epistolae ad Romanos contuli, primura, contextum ipsum, ipsamve ad Roma- nos epistolam: deinde, reliquas Pauli epistolas: deinde, ceteros libros N. T. tum, LXX interpretes, ut vocantur, porro, patres Graecos, qui et N. T. Graecum et veteres, ipsi Graeci, legerunt : postremo, adeoque raro, eos , qui foris sunt. 3 ) Ubi Matth. 9, 4. voc. u{j.et<; , qua justissima culpationis retorsio continetur, minime abundare: sic Matth. 6, 9. in locutione b ev tot? oupavot?, coli. v. 10. numerum non temere variare: sic Matth. 28, 5. pronomen 6[xsi? itidem grave antitheton involvere docetur. Innumera hujus generis no- tata (quae in omni, vel quotidiano, sermone fundamentum habent; neglecta vero usum Scrip- turae nemini spernendum multoties reprimunt) facile esset cumulare h. I. : sed brevitati consu- lendum est. Lectorum itaque vigilantiae investiganda relinquuntur. 1) Quare et hodie in sermonibus sacris vel habendis, vel divulgandis etiam, verba, quae dicunt, provincialia (utut peregrinis peregrina videantur) prorsus exulare debere, equidem non existimem : imo vero amoris potius et prudentiae, quam lotoauyxpaaia? irrisionibus dignae esse putem, ut ratio dicendi, cifra plebejos barbarismos, auditorum lectorumve idiotismis, quantum fieri potest, accommodetur. 2) Hoc ipsum de Hebraisuiis momentum, arduum sane et omnem Exegeseos sacrae ara- bitum concernens, omni cura et solicitudine ponderatimi b. Auctori fuisse , aperte hic locus docet. Applicationem et usum hujus principii hermeneutici (quod nescio annon Bengelii praecipue opera multis demum vel innotuerit vel certe commendatum sit) frequentissime in hoc libro omnis fere pagina prodit. (Vid. e. gr. Matth. 1, 1. 12, 21. 16, 22. 22, 42. 25, 31. 26, 25. etc.) Me- thodus itaque Bengeliana prorsus id inferi, ut Hebraismorum perpetua ratio habeatur. Neque tamen hujus rei vel negligentiam vel ignorantiam quoque Eruditorum nostrae aetatis aliqui exprobrare Beato unquam desinunt. Enimvero si quis, quibus locis hac in parte satisfactum non sit, per inductionem ostendere dignaretur: vix equidem dubito, quin singulis paene in casibus demonstrari posset, non Hebraismi neglectum, sed alias rationes in promtu esse, cur pressius aliquando, quam istis quidem Viris placeat, verborum proprietati inhaerere, Benge- lius consultum duxerit. (Cf. meine Beleuchtung etc. §. 3. et 17.) Generalibus vel exprobratio- nibus vel defensionibus nihil tali in re conficitur. 3) At, qui foris sunt, iis nunc, perversissimà sane methodo, ab eorum haud paucis, qui insigni inter Eruditos loco habentur, primae subinde partes conceduntur: ultimae fere, contextui sacro et peculiari prophetarum apostolorumve, divino spirita actorum, genio. Duo scilicel idem quum faciunt, duo idem quum dicunt, non est idem. His non observatis. et PRAEFATIO, $. 14 — 16. XXV loca V. T. allegantur in Novo, verba LXX interpreturn , ea praesertim, a qui- btis dirrert Novuru Testamentum , descripta dedi, quo commodior esset collatio. Ubi eadem sunt verba V. T. et Novi, proprietatem textus Hebraici LXX inter- pretibus anteposui. quo vestigio, quid sit Tpó7ròauvT] tinctas. jueumdissime o.Uquaudo afficiant, facillime tamen ab aliis, tanquam nugae, tradueuntvr atque exsibilantur. Yid. e. g. Matth. IO, 38. Lue. 5, 10. 12, 46. Act. 1. 18. not. ad oTcXày^va, 2 Cor. 9. 10. 2 Tim. 2. 9'. Sane in talibus modum qui tenere nesciunt, ipsi quandoque res in se gravissimas leriorum rimi imprudentes exponunt: sed prorsus haec omnia, propter abusùs metum . dissimulare, cordali \nterpretis non est: eiiamsi complures minime parcant. quae non caproni, exagitare. XXVI PRAEFATIO, §. 16. 17. apporto. *) Nil est, quod non aliquera praebeat usum: ubi usus cupide urgetur, in abusum degenerati abusili medetnr sobria et aequa omnium subsidiorum ae- stimatio. Dieta classica non praetervehor: dimcultates vulgo vexatas non dis- simulo : sed tamen ceteras considerati! aeque dignas scripturae partes aeque expendo. Quod genus anuotationum praesens quaelibet pars, quisque locus, qui sub manu est, ad vi in suam explicandam postulai, eo utor: ut vel verba et locutiones evolvantur; vel habitus animi apud eos, qui loquuntur, et apud eos, quibus scribitur, notetur: vel verae doctrinae observentur, falsae redarguantur ; vel monita pietatis et prudentiae christianae eliciantur ; vel . allegata V. T. in Novo et alia parallela loca expendantur ; vel argumentorum pondera et nexus resolvantur: eaque omnia ita proponuntur, ut lectori ansa detur plura cogitandi. In singulas annotationes 2 ) dicere putabitur Gnomon: Sic habet textus, non ali- ter, hoc nomen, hoc verbum, haec particula, hic casus, hoc tempus est, non aliud: hic verborum ordo , haec v'erborimi repetitio aut commutatio, haec argumentorum consecutio , hic animorum motus etc. §• 17- Opinionum divortia operose enumerata ac refutata , cum scriptorum nominibus et librorum titulis, non admodum requiret, 3 ) qui, quid hic agatur, in- telligit. Esse quosdam expedit, qui eas partes suscipiant, historiamque interpre- tationum vel per secula deducant : sed paucorum facultas est ; nec desunt tamen, qui multa in utilitatem communein eruant et convehant. Ineptas vero sententias et vix cuiquam in mentem venturas, subinde commemoratas legere , minus juvat infirmos , quam ignorare. Male nobiscum ageretur, si ad regiam veritàtis viam dignoscendam necessum esset, omnia avia In numerato habere et pertentare: imo multitudo sententiarum veram interpretationem saepius obruit . quam subministrat. Novis tamen quibusdam interpretationibus occurro, neque auctoribus neque verbis eorum citatis. Lector, earum inscius, non sentiet; neque enim opus est: gnarus, perspiciet, quid velini. Nonnulla* etiam speciosiores interpretationes , minus ad- 1) Mirari jirofecio sul/it (fatendum enim est), qui factum sit, ut cel. D. Ernesti, Instit. Interpr. N. T., Ed. IL P. II. e. 9. §. 32. eorum ìnterpretum generi {coli. §. 31.) Bengelium annumeret, qui grammatica modo et pbilologica secuti sunt, ut sensus verborum explicare- tur. Judicet lector, num in his omnis Gnomonis usus subsistat; an reliqua simul. h. I. indi- yitata , complectatur? Equidem. qui dogmaticarum, qui polemicarum, qui pastoralium, qui practicarum, etc. observationum largam segeiem ex hoc libro collegerunt, eoque labore haud parum frugis consecutos se confessi sunt, Lectores neque numero neque mentis vel probitate rei acumine spernendos nominare, cifra jactantiam. facile j'ossein. Sed surfìcit h. I. ad eam methodi guo- monicae deUneationem provocare , quam Anonymus aliquis b. m., isque ìndio partium studio imjjeditus. dedit peculiari tractatione A. 1762 conscripta, et postmodum Tomo VI. P. IL des Burkischen Fingerzeigs, A. 1766, Praefationis loco praemissa: quacum confe\ri utiliter queat alterius cujusdam Anonvmi libellus. s. t. Versuch einer naheren Bestimmung des BegrifTs, den man mit dem erbaulichen Exegesiren verbinden soli, und was der sei. Pralat B e n g e 1 darinnen eigentlich geleistet hat. Greiz, 1769. — Unum est, Lector.' quod etiam atque etiam vogatura te velini: LUIS F AC OC UL US VIDEAS. 2) Huic succinctae methodo qui semel assuefactus fuerit . is optime consultum et ope- rae et tempori sentiet, quascunque reliqui lectorum de obscuritate sermonis querelas fundant. 3) Atqui haec ìp>sa, nisi f attor, vanitatis fuga, qua lectorum potius commodo, quam gloriolae suae consultum roluit Auctor, in caussa est, cur literatorum alìqui. nimio polyhisto- rias aestimio capti, eam Bengelii in legendis'ef ponderandis variis variorum libris assiduitatem vix probabilem esse credant. qua inanis aliquis jactator frequentem sui admirationem facile for- tassis rapturus ad se fuisset. Ea certe vecordiae species neque Bengelio, salva aequitate, neque aliis nostri vel soli vel aeri Doctoribus tribui jwtest, quam Eruditorum aliquis haud ita pridem, sua de Suevicis Theologis cogitata aperturus. his verbis descriptam dedit: Daher lesen und priifen sie auch die Scbriften beriicbtigter und gefahrlieher Philologen entweder gar niebt, oder mit einem viel zu machtigen Vorurtheil, als dass sie das wabre aus dem falschen mit gebiihrender Grenauigkeit aussondern sollten. Fateor, in isto eximii Viri, et de b. Parente meo, quin de ventate evangelica, haud mediocriter meriti, judicio rep>erisse me aliqua, quae praecipitantiae nonnihil prodere, et maturius examen, ab Ipso p>osthac, ut confidere fas est, instituendum, desiderare viderentur. Tedia sunt v. g. quae de microcosmo et macrocosmo, de Chiasmo, de typis et allegoriis, de Emphasibus, de Subjecto et Objecto etc. liberiori dicendi ratione proposuit. PKAEFATIO, §. 17. 18. XXVII huc discussas, attingo : et, ubi mea sententia paradoxa videri posset, aliorum con- sensionem, veterum praesertim, ostendo. §. 18. In commentariis nihil est tritius, quam Harmoniae Evangelicae titil- lile: sed sub hoc ipso titulo quiddam ab aliis fere omnibus sejunctum dare ne- cesse habui. Harmoniae basis est, Ternarius Paschatum inter Baptismum Do- mini et inter Exaltationem ejus, ab antiquis frequenter, novissime a Timotheo Philadelpho agnitus: sed plura paschata plerique statuunt recentiores. Ad veram paschatum trium amussim Evangelistas tractavi conjunctim in Harmonia evange- listarum Germanice edita A. 1736-, recusa A. 1747, ') et cum eo tractatu in- time connexa est singulorum in praesenti Evangelistarum con sid eratio. Quare quae maxime sunt necessaria, placide repetam. 1. Nativitas J. C. non potest poni ultra bimestre ante mortem Herodis. 2- Mors Herodis non potest citius aut serius poni, quam in mense februa- rio anni 3 ante aeram Dionys. Demonstrat id eclipsis lunae apud Josephum, et quae Josephus inter eam et inter pascha illius anni facti esse scribit. 3. Annus 15 imperii Tiberii non potest initium habere ante mensem Tisri in anno 27 aerae Dion. 4. Dominus cum esset quasi annorum 30, baptizatus est, et interjectis 40 diebus tentatus, aliquo intervallo ante pascha anni 28 aerae Dion. 5. Eodem, non alio, in anno, templum poterat dici annis 46 aedificatum. Joh. 2, 20. 6- Crucifixus est Dominus anno 30 aerae Dion. Namque hic ipse annus, non annus 29, 31, 32, habuit pascha in fine hebdomadis: annus autem 33 nimis est serus, et omnibus antiquae ecclesiae sententiis refutatur. 7. Ergo tota historia a Paschate Joh. 2, ad Pascha Joh. 18, includitur in annum 28. 29- 30. aerae Dion. Sunt Paschata tria. Hae theses, singulatim, dubiae videri possunt, sed in suo nexu certae sunt et immotae ; et paschata non nisi tria necessario inferunt. Adversarium Harmo- nia mea humanissimum nacta est D. Hauberum: qui quid hodie sentiat, haud scio; sed certe summam Harmoniae ab ilio adornatae adoptavit opus eximium, quod inscribitur Deutsche Originai- Bìbel: 2 ) novissimeque D. Walchius in Mele- tematis de Vita D. N. I. C. me saepius reprehendit. Horum autem neuter chro- nologicos Evangelistarum adhibuit nervos. Studiose chronologiam evangelicam me- moria nostra tractarunt Camp. Vitringa, P. Allix , Coni. Camillus de Sylvestris, Nicasius Grammatici, J. J. Hottingerus, C. G. Hofmannus, Leonardus Offerhaus etc. Longe inter se differunt; sed si confligas eos et in unum contrahas, quic- quid ex vero quisque habent, id ternarium paschatum, ipsis quandoque invitis, confirmat: neque ii , qui quatuor , ne dicam , qui plura paschata fingunt, charac- teres illos chronologicos, ab ipsis evangelistis tana graviter praescriptos, sin e vio- lentia tractare possunt. Quaternarius paschatum magnam periocharum earundem seriem, a Matth. 4. ad 13. et in parallelis Marci Lucaeque locis, quam terna- 1) Hujus recentioris Editionis occasione , accessionibus haud vulgaribus ornatae , in Praefatione b. Auctor, §. 6. generatim, quid de posteriorum Editionum e^pyagia senserit, his verbis declaravit: Die Besitzer der vorigen Exemplarien pflegen zu wiinschen, dass die letz- tere Gedanken besonders gedruckt wtìrden: aber solches ist nicht thunlich. Denn wann wir von alien Buchera, die heut zu tage noch Dienste leisten, nnr ihre ersten Ausgaben hatten, und alle folgende grosse und kleine Zusatze und Verbesserungen , die eiri jeder Verfasser selbst und seine Nachfolger naclieinander gemacht haben , besonder gestellet waren, was wSre das fur eine uugeheure Unordnung? Also gebiihret es sich, dass ein Besitzer einer vorigen Ausgabe die folgenden vermehrten und verbesserten mit giinstigen Augen ansehe, Aviewohl einem Schriftsteller auch geziemet, die vornehmsten Aenderungen anzuzeigen. — Quod Monitum haud judicassem hoc loco repetendum esse> nisi et Apparatus critici, a. b. Burkio editi, et Grnomonis respectu eadem fere aliquorum desideria responsionis istud loco requirere risa essent. 2) Cui tamen ipsi libro annexa est b. Bengelii Tabella s. t. Vergleichung des Neuen Testaments, darinn Lutberi deutsche Uebersezung, Reineccii griechischer Text, und Ben- gelii Revision des griechischen N. T. unterschieden sind. Vid. App. Crii. Ed. II. p. 678. sqq. XXVIII PRAEFATIO, §. 18—20. rius simplicem agnoscit, duplicat vel triplicat, manifesto in commodo. Ternarius, vel apud Matthaeum vel potins apud Marcii m et Lucam, in historia pauculorum tantummodo mensium, Trajectionem infert, eamque fructuosam; Quaternarius, sub specie ordinis, confusionem. Lightfootus in Chronicis et V. et N. T. id ex insti- tuto agit, ut Trajectiones apud Evangelistas, quamvis quatuor paschata habet, et in tota scriptum obvias demonstret. Ternarius exacte congruit cum LXX heb- domadibus apud Daniel em, et cum lectionibus Mosis et prophetarum in sabbatis et diebus festis, ad quos aperta frequens apud Evangelistas est allusio, cursuique Salvatoris celeritatem convenientissimam tribuit: Quaternarius haec omnia obli- terat. Uberiorem demonstrationem ipsa habet Harmonia, §. 12, Ordoque Tem- porum, cap. 5. Hinc jure concludo: ') Quisquis plura tribus Paschata Inter Bap- tismus Domini et Inter Exaltationem statuit, ejus opera in Evangelistis , quatenus Harmoniam spectat, irrita, et in Vitam D. N. J. C. minime honorifica debet haberi ab omnibus, qui errore non aeque atque veritate pascuntur. Ad Harmoniam Evan- gelistarum, 2 ) ita constitutam , et ad Ordinem temporum , 3 ) passim hic remittit Gnomon, 4 ) eoque jam expeditior et Evangelistarum consideratio reliqua. Tabu- lam quoque, ex Evangelistis coagmentatam , tanquam Monotessaron , habet Har- monia: 5 ) Gnomon autem singulos Evangelistas singulis in Tabulis, ad quemque seorsum accommodatis , refert. §. 19- Acta Apostolorum magnani habent conjunctionem cum Epistolis, Bauli praesertiin, et per has bonam partem illustrantur : in Epistolis, non desultoria est annotatio nostra ad sermones confertiore doctrina plenos, sed aequabiliter de- ducta ac propemodum perpetua. Summam ac seriem Historiae dat Ordo tempo- rum, cap. 6. §. 20- De rationibus tractationis nostrae Apocalypticae, praeter proprium notarum ad liane prophetiam prooemium , in ipsis passim notis agitur. Nam ut Germanica exegesis seorsum exstat, sic Latina in extremo hoc volumine datur. De illa, Germanica, Epicrisin (Beurtheilung) nuper emisit cel. Theologus, D. Jo- achìmus Langius , eamque Antidoto W. Sherlockii coiitra papatum, quod in ver- naculum sermonem transtulit Fridericus Eberhardus Bambachius, sub titillo Man- tissae Apocalypticae adjeeit: convenit autem Epicrisis cum Latino ejus commen- tario in Gloria Christi. Quare Gnomoni huic et examen praecipiorum Commen- tarli nervorum , et responsionem ad Epicrisin committi oportere existimavi. De Epicrisi illa ut nuncium aceepi , constitui, non minore cum prolubio cedere veri- tati, a subactissimo interprete monstratae, quam eandem mihi propitiam defendere. Scripti potitus, nonnulla, quae vel displicerent Auctori ejus vel placerent, delibata inveni. Ego vicisshn, qua parte aut assensus eximii Viri me delectarit, ant dis- sensus ad meam sententiam recognoscendam invitarit, exponam: quaemadmodum- que ille summa usus est humanitate, sic ego observantiam erga Senem, cujus etiam hospitio anno 1715, et deinceps commercio gavisus sum, tuebor. 1. Praecipue de bestia et de meretrice dissentit, p. 371 — 405- Multum haec ab illa differt, fateor: veram autem difìferentiam consideramus infra ad cap. 13, 1. 2. Infert inde, ad superiores suos remittens commentarios , generatim, in in- 1) Hujus non Oraculi, sed legìthnae Conclusioiris vini quibus rationibus equidem ad- versns receniiorum objectiones, DD. Berlingii se, Biiscliingii, Loeberi, Ernesti, munerum et eruditionis fama consjpicuorum , tueri conatus sim , ridere est in meiner Beleuchtung etc. §§. 20. 26.' 29. 2) d. A. 1747. 3) ejusque mine utramqae Editionem. 4) Ita quidem . ut tertia mine Eclitio praecinuas harmoniae stricturas (ut in Pro- oemio dùci), quae exegesiu poUssìmum illustrare viderentur . Lectoribus exliibeat. 5) habet etiam PI. Ber. D. C. Ci. Michaélis Neues Testainent nach der Uebersezung Lutheri, rait gehorigen Orts beinerkter genauerer Bericlitigung der Uebersezung nach deni Grundtext, und ebigeschalteten Erklarungeii, als ein Auszug der zur Auslegung gehorigen Arbeiten des sei. D. Bengels iiber das Nene Testament, Leipzig 1769.; habent Biblia ger- manica, Tubingae A. 1770, cum Praef. S. B. D. C. F. Sartorii, typìs Sigmundianis edita; habet ipsius b. Bengelii Uebersezung des N. T., Ed. IL, A. 1769, curante b. Burkio edita, Append. Nro. IX.; habent plura passim recentiorum Commentatorum monumenta. PKAEFATIO, §. 20. xxix terpretatione septera sigillorum et septein tubarum, adeoque totius libri, me titu- bare, non minus, quam Vitringam. p. 405- ltesp. Interpretatio bestiae et mere- tricis vindicata — et reliquae partes, se mutuo sustentant. Complura sunt, quo- rum speciosam quidem explanationem dedit Epicrisi*, p. 371- seqq. 394. seqq. 400- seqq. sed mihi ea non obsunt: nam egomet ut vera agnosco. Optabilior fuerat discussio eorum, quae in quaestione sunt. Hic vero est, quod admiremur. Ipsam summam systematis apocalyptici, a cel. D. Langio adornati, examinaveram in libro meo , pag. 500 — 504- , auctore nominatim laudato , scripseramque ibi, Quisquis veritatem quaerit, is hoc momentum quam diligentissime perpendat : et tamen de toto ilio examine prorsus tacet, nec paginam 107- s. 123. s. 214- s. 285. 295-, omnesque fere, quas colligeram in Praef. §. 7., attingiti. Lectum sibi librum , ait : alias prò certo haberem , eum cursim tantummodo nonnulla de- cerpisse. Equidem loca illa in praesenti ab integro repetita putari volo, nam ea commentarios cel. auctoris mihi perpensos, et errores, quos is in Vitringa redar- guita a me vitatos, curate praesupponunt. Praeterea Gnomon apocalypticus, cu- jusmodi sit cel. viri interpretatio, in sigillis , tubìs , aliisque partibus, ubi nervus inest, modeste monet, ad e. 4, 1- etc. 3. Initia vae trium, ipsiusque vae tertii, nimis alte putat a me poni. p. 406. Respondetur infra, in cap. 8, 13. 4- De duobus testibus , deque urbe magna, assentitur: itemque de regno. p. 406- seqq. 5- Capitis 12- expositionem approbat, quod ad futura attinet tempora: quod ad praeterita, non approbat p. 408. De praeteritis, vid. infra, ad cap. 12, 5. 6. Amplectitur gentium conversione) a, millennium futurum , (sed simplex,) re- surrectionem primam. p. 409 — 421- Atque hac potissimum in parte ab equuleo, quem persaepe appellat, hermeneutico , proplietiam liberavit. Concordiam autem scripturarum de ulthnis temporibus, quae et ut mala et ut bona describantur, in duplici adventu Christi quaerit; ut mala sint ante adventum priorem, bona in .millennio: cornili, apoc. f. 259. quanquam concordiam illam, salva adventus uni- tate, non nisi bis mille asserunt anni , de quibus infra , ad e. 20, 4- 7. Quae de aliis temporum periodis ad mille annos collatis dixerim, negat se capere, p. 421. Non recordatus est eorum, quae exposueram p. 127. 644- etc. ex genuina temporum analysi. Quam qui agnoscunt, hi scrutiniuin propheticum aetati nostrae maximopere necessarium perspiciunt: (coli. Epicr. p. 409. seq.) qui non agnoscunt, in longo seculorum spatio fluctuant. nam hypothesis ab Halensi Theologo inprimis, v. gr. de bestiae mensibus 42, annos communes 3V2 notanti- bus, ipsos illos annos 3V2 e ^ subsequentem ecclesiae florem, duo etiamnum se- cula et ultra differt. vid. Erkl. Offenb. p. 503. seq. Tali spe, adhuc praestaret alia meditari, atque prophetias in liane jam partem versare. 8- Prolixas libri mei periochas referre dignatus est Theologus Venerandus, de iis capitibus, in quibus et meam cum ipso ') consensionem invenit, et verita- tis victoriam jure praedicat : pag 422. non tamen omnium esse partium recensio- nem, ipsi titilli , modo memorati, indicant. nam intra perpauca Apocalypseos ca- pita versantur: cetera fere intacta manserunt. Omnino liberum ei fuit: lectoris autem interest scire, multo ibi plura esse a me tractata, in quibus est fluxus re* rum ex invisibilibus in visibilia , et refluxus ex his in illa : differentia septenorum angelorum ecclesiarumque , sigillorum , tubarum , phialarum : septenariorum divisio in quatuor et tria: cursus rerum ex oriente in occidentem, etc. Eorum causa, 1) Consensiones nimirum, quoad praeclpua Apocalypseos momento, ìnter plurimos in» terpretes, a Lutheri inde, quin remotioribus edam temporibus, intercedentes , callide dissimu- lai; dissensum quovis modo exaggerant , qui certitudinis aliquid in exegesi hujus libri im- petrari posse , tenacissime pernegant. Ea vero judicandi methodo nullam salutaris veritatis partem infelici scepticismo non involvi posse, j^uribus demonstratum dedit S. R. D. C. F. Schmidius, in seiner Jeritischen Untersuchung, Ob die Offenbarung Johannis ein achtes gott- liches Buch ist? p. 22. sqq. not. marg. Gonf. S. B. D, Crash Yorrede zu Hn. Past. Mi- chaélis N. T., p. XXV. sqq. XXX PRAEFATIO, §. 20. quae Ven. Theologus egregie pertractarat, non scripsissem exegesin: sed cum cer- tuni haberem, ex fonte sapientiae apocalypticae inexh austo quiddam in meum ca- nal em manavisse, id ad alios derivandum censui. 9- Ad prophetias V. T. recludendas quiddam a me proficisci posse, singnlari benignitate censet, p. 428. Systema autem meum amplius limari oportere, addit ille, et egomet agnosco. Ex Apocalypsi, non obsignata, Daniel, qui obsignatus erat, et alii prophetae , qui mysterium DEI descripserunt, recludentur , ). Sed quae idem ille retractanda mihi judicat, ea veram cum prophetiis V. T. colla- tionem nunquam impedient. 10- Firmius id mihi spondet Or do temporum, illi exspectatus. Id syntagma, cum utraque exegesi Apocalypseos, editum inter utraraque, intimam liabet neces- situdinem. Etenim unam historicarum periodorum et propheticarum catenam, perpetuo se nexu cohibentem, refert. Omnem raeam sùttsiOslocv et docilitatem evocavi, ut, sicubi grandaevus Her- meneuta demonstrasset, falli me , scite etiamnum ab errore desisterem. Sed sine assentatione, abs qua illum abhorrere novi, sententiam mutare non possum : Ger- manicoque sermone, quo uterque nostrum juxta cum Latino usus est, nonnulla, si Dei voluntas feret , submittam , tempore. Est enim justa et brevis exspectatio quarundam rerum, unde applicatio prophetiae ad nostrani aetatem distinctior eva- dat, facultasque detur, complura utilia uno fasce complectendi. Veritatem uterque bona sectamur fide: amor illius in me, mea etiam observantia in illum, ingenua sententiae alterius declarationc , alterius leni tolerantia, non modo non laeditur, sed etiam pascitur. Neque ipsa dissensio de capitibus quibusdam fructu caret. nam quanto major in ea utriusque nostrum est perseverantia, tanto magis nostra eorundem de aliis capitibus consensio spectatores atque arbitros amicissimi cer- taminis ad rem considerandam cornino vere debet: et quisquis rationibus primi- pilaris Hermeneutae Ine satisfactum iudicabit, is aliorum in sententias meas apo- calypticas impetu minus terrebitur. Postime facilior evadet res, ut dixeram in Praef. §. 15- Interea ex animo opto, ut Theologus Halensis in Bibliis Paren- theticìs divino munere ex divino sensu explicet. Atque utinam, quum tam multi ex ejus auctoritate pendent, re maturius , quoad pretiosae ejus horae patiantur, perpensa , publice declaret, utrum adversarius an defensor earum systematis mei partiuniy quibus Epìcrisis ejus contradìxìt, (nulla me ua agit, sed gravitas rei urget) apud posteritatem ittuminatiorem haberi velit. Versiculo non minus de ecclesia merebitur, quam volumine. Me non pudefaciet Victoria veritatis. In ex- tremo promani, quod unum ad decisionem sufficiat: cupidior semihorii de mille annis (suo loco firmis) interpretatio totum Systema, cujus tantus Defensor est Theologus Halensis, non obscure invexit. Illa cadente, hoc ventati cedet. Aliorum hominum variae se cogitationes produnt super meis in hoc genere commentationibus. Apud quosdam ceteris meis laboribus vix redemero culpam, quam a me in prophetico studio contractam putant. 2 ) Sunt, quibus calculi mei haud satisfacere ferantur: sublimitatem videlicet mathematicam quaerunt, et hu^- militatem nostram transvolant. nam nobis rudimenta arithmetica dummodo fracti numeri vigilanter observentur , sufficiunt. 3 ) Plures, seposito scrutinii labore , fa- cilius se expediunt, et in portu sibi navigare videntur, dum in salo oculos clau- dunt. Videant, quid agant: nobilior est veritas, quam quae se obtrudat. Ego 1) Qua in re, si insignes dottrina et auctoritate Viros audias, haud vulgarem, DEO largìente, operam praestitit Ven. 31. M. F. Roosius, Lustnauiensis in hac vicinia Dioeceseos Superintendens , in Uh. qui inscribitur : Auslegung der Weissagungen Daniels, die in die Zeit des N. T. hinein reichen, nebst ihrer Vergleichung mit der Offenbarung Johannis, nach der Bengelischen Erklarung derselben. Cf. cel. D. Crusii Hypomn. ad Theol. proph. P. I. p. 207. 2) Cf. hac de re, quae Ven. Hellwagius notavit in Praef. ad Ed. II. Ord. Temp. §. X. XI. 3) Neque tamen, quod in Cyclo (Lipsiae, ut fama est, germanice propediem, iterum prodituro) demonstratum est, vel subtilissimae Astronomorum observationes cum b. Auctoris linea chronologica non consentiunt. PRAEFATIO, §. 20—24. XXXI nil novi liabeo, quod prò ea dicam. Apologia etiamnum hac utor: Ora, scrip- turam sacram antepone pectoris tiri scrinio, et rem TOTAM l ) prius cognosce, quam judicium facias. Felix , qui loquitur in aures auscultantium. Sir. 25- §. 21. Orthodoxiam raeam nemo adirne in discrimen adduxit. 2 ) Quisquis scripta mea perpenderit, agnoscet, me normam Scripturae non solimi in doctrinis, sed etiam in verbis ea religione sequi, quae vel bonis a superstitione vix abesse videatur. Nullam enim aberrationem a linea Veri in Scriptura nobis propositi tam levem statao, ut non agnitio veritatis sit praestabilior, scientiae DEI, ipso inspectante, respondens, et gloriae illius consentanea. Una est veritas: maxima et minima sui parte cohaeret. Erit ergo lectoris , bene existimare , donec erroris reus peragar ab aliquo, qui non ipse accusando erret. Fit hoc nimis saepe , ut unus alteri malam sententiam, abs qua uterque aeque abliorret, tribuat, et mille alios brevi praecipitique relatione misere offendat. Tali in casu quid lectori, quid mihi, faciendum putem , declarat Erkl. Offenb. praef. §. 13. §. 22. Qui Graece didicere vel discunt, eos propria non potest non manere utilitas: sed aliis tamen quoque veritatis amatoribus prodesse cupio. Quos ut Graeca Latinis necessario interspersa quam minimum impedirent, ipsi operam a me datam sentient. Nam Graeca textùs verba sola praefiguntur verbalibus no- stris annotationibus 3 ) , sed Graeca et Latina realibus : in cursu earum , Latina prae Graecis aut cum Graecis pónuntur. Latina textùs verba ex Vulgata et ex aliis translationibus sunt desumta, vel nunc demum Graecis exprimendis adhibita, eo plerumque casu , quem Latinus postulai contextus, quamvis Graece sit alius ; et eo v erborimi delectn , ut etiam cum aliqua purae Latinitatis imminutione vis nativa Graecorum verborum quam proxime redderetur. §. 23- In reliquo sermone eam Latine loquendi formam adhibui, quae huic generi commentandi apta videretur, sine moroso aut contemtu 4 ) aut studio La- tinitatis, quae ubi nimis colitur, majus fastidium, a cultoribus tamen violata, mo- vet, apud eos, praesertim, qui aliquid vernaculae Latinitatis olfecerunt. §. 24. Termini technici passim occurrunt, quales sunt: Anthypophora , apo- dioxis, asyndeton, sv òià òuoì'v, epiphonema , epitads, ethopoeia, hypaìlage, litotes, mimesìs , oxymoron, ploce , TrpoOepaTTsbc xal STTiOepaTrsia , prosopopoeia , sejugatio, 1) — eamque, sì quid in re tam seria mihi quoque concessimi fuerit fiagitare, BEN- GELII potius, quam ullius vel defensoris vel adversarii verbis exhibiiam, — 2) Immo vero Chiliàsmi labem adspergere Beato, post innumeras declarationes , ne hodie quidem iniquiorum aliqui desinunt; quo nomine justissìma querela me usura esse (in meiner Beleuchtung etc. §. 21.), Ephemeriuum literariarum relationes passim testantur. 3) Saepissime hac ipsa concisa methodo mera verborum translatio vel explicationis vel refutationis usum attentis lectoribus subliliter cxhibet. Sic v. gr. Jlatth. 15 , 6. vocula itoci, per atque adeo reddito, nexum rum praecedentibus ostendit: sic Matth. 4, 16. verbuvi conspexit, graeco eìòz junctum, eam idear», suppeditat, quae germanica phrasi zu sehen be- kommen exprimitur: sic Jlatth. IO, 34. Imperativo, quem Vers. Luth. habet , Indicativus, scitis, substituitur : sic Marc. 4, 11. verbo accidit innuitur, non DEI sed hominum culpa, i. e. per accidens , ut loquuntur , istud fieri: sic Marc. 10. 11. latinum . in illam , lectorem commonefacit , non suo saltem incommodo teiera peccare, sed ipsi praecise mulieri injuriam fa-cere. Plura cumulare supersedeo : et ne his quidem oculatiores opus haberent. Enimvero fit nonnunquaìn, ut, his neglectis, inanes lusus et nullius frugis minutias quandoque siibesse suspicetur aliquis , ubi Objectionibus dubiisve vel apertis et in publicum emissis , vel pri- vatila communicatis , vel animum certe facile subituris. tacite occurrere b. Auctor iyistituit, Multas ìgitur judicii obliquitates parit Elenchi, quam dicunt, ignoratio. 4) Cujus tamen postulare Beatum vel amicissimorum aliqui hodienum pergunt. Enim- vero vel ipsi (quod praefiscini dixerim) quid Latinitas vernacnla ferat , subinde meminisse negligunt; vel concisae brevitati nesciunt quidquam largiri; vel terminis technicis (de qui* bus §. seq.J minus adsuefacti, prolìxam ubique periphrasin fiacilius tolerarent; vel ne istud quidem satis tenent, quod ante hos 30, et quod excurrit, annos locutiones haud paucae usi- tatiores inter Tìieologos fiuerint, quae nunc demum nausea-m, movere delicatioribus auribus incipiunt. Ceterum, b ai-bari em scbolasticam et evitasse Auctorem, et modo non uno suolatura ivisse, ex coaevorum scriptorum collatione nullo negotio demonstrandum fuerit. Confi, quaz de Scripturae stilo notantur ad- Joh. 12, 6, XXXII PRAEFAT10, §. 24—26. zeugma etc. ubi monendus est lector, ne aimotationem per términos technicos in compendium redactam, sed opinione utiliorem, subito praetereat, v. gr. Joh. 10, 27- s. Praecipuum autem usum habet concisa oratio sive semiduplex , ex stilo Hebraico: et -/tas^ò?, qui inprimis oeconomiam totius epistolae ad Hebraeos pan- dit. ') Utriusque figurae exempla refert Index. Talia ubique per periplirasin exprimere, longuin f'uisset: alibi ergo consulent 2 ) , qui in aliquo figurae nomine haerent. Annotationes loquuntur vel ex persona auctoris, id est, ejus, cujus ser- mouem refert ipse textus; vel ex persona exegetae. §. 25. Ubi notabilis est difficultas, satis suni copiosus 3 ): plerumque autem brevis sum, quia saepe res plana est et facilis, in historiis praesertim: quia ob- servationes pluribus locis illustrandis idoneas non in singula loca, sed fere primo quoque loco propono: quia complura jam alibi tractavi , quae hìc repetere non necesse fuit: §. 8. 19- 21. quia multa, quae ad periocharom divisionem et con- nexionem, ad commata et puncta attinent, ex ipso textus, meaeve recensionis, intuitu peti possunt: §. 11. quia, quae ad analysin spectant, ex Tabellis patent, nec facile in Notis repetuntur: §. 13. quia simplicem fere veritatem, sine silva multarum opinionum , propono: §. 17- quia multa per términos technicos expe- diuntur. §. 24. Inde volumen hoc, uti toti N. T. perlustrando destinatimi, exi- guae molis est, et levius, quam alii saepe commentarii in singulos N. T. libros. Ne Usus quidem, quos vocant, singulis capitibus subjungendos putavi. qui trac- tui amoris divini in ventate obsequitur, is ex verbis divinis, sententia eorum per- specta, omnia salutaria, sine labore, sine stimulo sugit 4 ). Ad sententiam autem perspiciendam, et ad ea potissimum , quae §. 4- notavimus, assequenda, opis ali- quid, ut confidimus, hìc allatum experientur, qui recte legent, id est, ita, ut ex- pendant omnia, neque a textu distrahantur, sed in textum simpliciter introducan- tur. Neque inutiles erunt indices in extremo. Plura aut commendandi operis aut excusandi causa non addam: unum, Lector, rogo, si aliquem noveris Exegetam totius N. T. vel partis cujuscunque , prae quo Noster Gnomon supervacuus tibi videatur, hunc cum alio ilio in una duntaxat periocha aut capite, v. gr. Matth. 24- Act. 15. Rom. 12- Hebr. 12. 1 Petr. 3. Apoc. 10., conferas, et tum demum ju- dicium facias. Commemorandus hoc loco mihi venit M. Philippus David Burle, qui non modo Tractatum Apocalypticum et Ordinem Temporum et Gnomonem nitide describens, dexteritate quaerendi et disceptandi ansam mihi dedit, ut multa comraodius explanarem, sed etiam quotidiana multorum annorum consuetudine ita sensum percepit meum, ut post decessum quoque meum quibusdam, quorum for- tasse tum pluris quam hodie interfuturum sit , variis de rebus prò me, quasi ìffó^uyo;, respondere possit. 5 ) §. 26- In praefatione majoris editionis N. T. censui , notas exegeticas ita dividi oportere, ut philologica Latino, fructuosiora Germanico sermone expone- rem. Postea expertus sum , illa ab bis aegre separari posse : itaque conjunctim ea hi e exhibet Gnomon. Eo minus necessaria est Germanicae tractationis festi- natio. Germanico enim sermone ad totum N. T. annotationes, aedificationi magis rnerae aptas, adornare institui: quis progressus, quis exitus, vivente me aut dor- 1) Kem ipsam, putem, saniorum Interpretum nemini obscuram esse: sed in termini» ultra modum difficiles aliqui se exhibent. 2) Jam vero consultum etiam sibi per Appendicem, huic Editioni subjungendam , ex parte sentient. 3) Ut ostevdit syllabus, quem damus Ind. III. s. t. Considerationes uberiores. 4) Vides , Lector , non eum fuisse Bengelium , qui rerum piarum quadam imagine consolari inferioris loci homines vettet. Quin, eam iti proponendis Asceticis moderationem adhibuit, ut non defuerint, qui vix hac in re satisfactum sibi a Viro, qualem experti erant, existimarent. 5) Hic idem b. m. Vir et G-nomonis Bengeliani, A. 1759, et Apparatus critici, A. 1763, et Versionis germanicae (ut mox dicetur) A. 1769 novas Editiones fide atque industria haud magari adornavit; suis etiam Scriptis tum Eruditorum parti potiori, tum aliis etiam praecipue hominibus. verae salutis cupidis, eximie co/nmendatus. PRAEFATIO, §. 26. 27. VITA b. AUCTORIS. XXXIII miente , futurus sit , Deo committo. l ) Ceteroqui nullum est prolixius pensum, in quod ab integro me detrudere audeam. Complura brevi tempore exempla eorum hominum oecurrerunt, quos aetate in literis contrita, corripuit imbecillitas. Quod virium et dierum superest, mihi et iis, quibuscum sum una, deberi intelligo, refero- que me ad illud Davidicum , Da ut me recolligam, antequam decedam ac non sim. §. 27. Ad summa venit hodie Scripturae sacrae abusus omnifarius , magis vero nefarins contemtus: neque id solum apud profanos homines, sed etiam apud eos, qui sibi sapientes, imo spirituales videntur. To YsypaTTTai, scriptum est, quo ipse DEI Filili s , in monomachia cum Satana, omnes insultus devicit, usque adeo vilescit, ut, qui Scriptum tota ac sola pascuntur, spiritu carere aut desipere existimentur. Sic portas pseudopropheta apertas inveniet. Porro scriptores boni practicos tractatus , precationes, hymnos, soliloquia, novellas sanctiores, certatim producunt. Singula valde sint utilia: at universus eorum acervus multos a Hforw Domini, id est, a Scriptura, quae una omnes utilitates et pienissime et purissime complectitur, avertit. Coeleste Depositum, quod Deus a Mosis tempore usque ad apostolos per pensa subinde explicatiora non frustra dedit, servent, qui optima quaeque probant. Tum, si quis subsidii quidpiam ad salutarem Scripturae N. T. tractationem praesenti opere sibi praestari posse existimat, eo velim in gloriam DEI et in suam aliorumque aedificationem , mihi bene precatus, utatur. VITA b. BENGELII, maximam partem ex Autographo, A. 1721, verno tempore, ac deinceps, brevi ante obitum, scripto. §. 1. Johannes Albertus Bengelius lucem illam, cui committuntur vitae vi- vorum civium , neque ita quaerit , ut sua sponte non satis habeat , si DEO sit notus ac sibi, neque ita fugit, ut requirenti editori (des Erlduterten Wirtembergs, P. I. p. 211 HI. J. J. MoseroJ morem gerere cunctetur. In quo quia neminem juvat illud duntaxat scire, quo quisque loco quove tempore aut coeperit aut visus sit aut desierit vivere ; neque vero in vita quoquo modo exponenda ab ingenii rationibus status animi ita sejungendus est, ut Christianum obruat literatus: fa- cilius ipse patitur, aliquid de sese dici, quod nonnulli existiment reticeri potuisse, quam nihil commemorari, quod gloriae DEI, et unius certe alteriusve fratris sa- luti, salva modestia, inservire possit. §. 2. Natus est igitur Winnendae in Ducatu Wirtembergico, et propter im- becillitatem subito baptizatus domi d. 24. Junii 1687. Patrem habuit M. Alber- tum Bengelium, Diaconum Winnendensem , piae, quae etiamnum in oppido ilio viget, memoriae: matrem adhuc viventem (ad Christum scilicet abiit d. 13. Jun. 1733) Barbaram Sophiam, Joh. Laurentii SchmidH?ii, Theologi Stutgardiani, nliam, ma- terna stirpe Hafenrefferiana et Brentiana oriundam. Quum sex annorum esser, patrem, a quo jamtum elementis religionis et rudimentis literarum et numerorum imbutus erat , quadragenario non multo majorem amisit : eodemque tempore con- sunta per incendium bellicum non vulgari bibliotheca aliisque rebus, quae ma- xime educationi et studiis conducere viderentur, in eum statura redactus est, ubi cum matre vidua et cum fratre Josepho Bengelio (Altensteigensium prius, tum Sul- zensium praefecto et Ser. Ducis Consiliario, qui nonnisi quatuor mensium intervallo felici ad beatos migratione Nostrum praeivitj ac sorore pridem mortua, curam et bonitatem Dei clarius perspiceret. Ipso vigilante, obtigit puero paternus amicus, David Wendelinus Spindlerus: qui apud Wmnendam, mox apud Marpacum, nani combusta erant oppida, deinde Schorndorft et Stutgardiae praeceptorem agens, 1) Prodiit b. Viri Yersìo Germanica 2?. T. cum aimotationibus aedificatìoni magis rnerae aptis Stutgardiae A. 1753, paulo post ejus obitum. Iterumque, b. Burlai cura, emen- datior, Editorisque prooemio, nec non Tabula harmonicà et Pericoparum Indice aucta, lucem vidit A. 1769. c XXXIV VITA h. AUCTORIS hunc coiniteni , convictorein discipulumque eximia quadain Gomitate complectere- tur: neque solimi in literis, ut erat methodi callentissimus , sed etiam in assidua Scripturae sacrae tractatione contineret. §. 3. Stutgardiam ut cum Magìstro venit, anno 1699 novum quasi studinm ingressus, et primum in classe V sub Seb. Kneerio, praeceptore literatissimo, de- inde in gymnasio superiore, sub optimis professoribus , ex quibus superstites ve- neratur Toh. Meurerum, nunc Rectorem et Abbatem fSt. GeorgianumJ, Jo. Schu- ckartum, et Matthaeum Conradum Hochstetterum (Abbatem posteci Murrhardensemj, linguis et artibus institutus est: donec anno hujus seculi tertio ineunte, quum paulo ante vitricum esset nactus et curatorem ad sua studia sublevanda promtis- simum, Johannem Albertum Gloecklerum, nunc Consiliarium Camerae redituum ec- clesiasticorum (d. 30. Jun. 1727 vivis ereptumj , Serenissimi Nutritii munificentia **Tubingam in illustre Stipendium transferretur. §. 4« Optimum autem et maximum ineuntis aetatis suae magistrum habuit DEUM: id quod vel hoc loco non modo posse.se praedicare , sed etiam debere arbitratur. Nam cum omnes ejusmodi confessiones ad unius fidissimi Patris lau- dem pertinent: tum intervalla annorum non paucorum alium quemque a se ipso reddunt, ut quae olim bona malave repetantur, ea sine pudore, sine gloria, in praesentia fortasse aut melior se ipso aut deterior possit eloqui. Deus igitur lubri- cum aetatis assidua custodia sepsit, et indefatigabili patientia sustinuit. Praeter scliolam publicam alii labores identidem obvenere, ut semper aut minores pueros doceret, aut imperatis distineretur pensis, quae animum ab otio revocarent. Quan- quam ab aequalibus et natu majoribus diligeretur ; tamen semper arduum quid- dam ac grave animum ciani coquebat : quare seria ludicris , et divina omnibus rebus praeoptaret, atque ea potius admiraretur, quae pie, graviter, modeste dieta et facta essent, quam, quae petulanter, vane, improbe, ea aemularetur. Culpas, graviores illas quidem, quam apertiores, praesens intns in animo admonitio pre- mebat: facileqne prohibebat, ne corruptelae extrinsecus affrictae adhaerescerent. §. 5- Certissimo etiam Dei provisi! in ejusmodi libros sacros vel ex pro- pinquorum donatione vel ex puerili mercatu incidit, quos illieo ita probaret (quan- quam postea demum, quanti ab aliis fierent, cognovit) ut eornra atque adeo scrip- turae sacrae lectioni, qnicquid fere vacui temporis haberet , impenderet. Unde odor gratiosus insedit animo, in medio deinceps vanorum et impiorum scriptorum usu duraturus: vicissim profectus in literis ne esset nullus , Dei benignitate et scliolae bonitate perfectum est. Sic praeparatus, ilio tempore in Stipendium Du- cale pervenit, quum Dominus in veteranis illius gregis memorabilem pietatis ar- dorem excitasset, in plures magno durabilique cum fructu diftusum. §. 6- Confecto cursu propaedeutico, post magisterium philosopliicum, Theo- logiam capessivit anno 1704, quam tum Joh. Wolfg. Jaegerus, Michael Foertschius, Christophorus RencJdinus, Joh. Christoph. Pfaffius, et inox, Foertschio Jenam pro- fecto, Andreas Adamus Hochstetterùs ; deinde Reuchlino pie defuncto, Joh. Chri- stianus Kleramius docebant. Primum Theologici stuelli biennium valde habuit aerumnosum et animo et corpore. Nam priorem annum paene perdidisse sibi visus est, quum Thesium theologicarum confirmationem eam, quae expleret animum, ex originali textu quaerens , variis N. T. lectionibus, (quibus onustum fuerat exem- plar, in quod inciderat quodque terebat) quanquam eadem de re vix sciret quen- quam mortalium laborare, misere circumageretur. Atque utinam verecundiam illam, quae adolescentes opinione plures impedit, quo minus dubitationes suas, quasi in- dignas virorum prudentum auribus, expromant, primo quoque tempore excussisset. Sed tamen hoc quoque multum ei profuit: quod dum singula rimaretur, textum non potuit non recidere sibi familiarissimum , et attentionem assequi ad multas res perutilem; cognitaque varietatum levitate, didicit, ita vescendum praesenti pane, ut non curaret, qualis fuisset mola libraria, ex qua ille tara sapidus tamen ac mundus evasisset. §. 7- Posterioris anni maxima pars in aedibus parentum, qui tum Maul- bronnae degebant, transacta est vario et ancipiti morbo. Inde vitae et academiae restitutus, illis praestantissimis doctoribus in Theologia Exegetica, Didactica et VITA b. AUGTOKIS. xxxv Polemica operanti dedit: ad quos aecessernnt Matthaeus Hlllerus et Godofredus Hoffmannus ; quorum alter in Hebraico, alter in Homiletico studio peritissimum se ducem praebuit. Atque hi doctores vivi: de scriptoribus, quos coluerit praeter ceteros, etsi ita noti sunt, ita probati, ut suum judicium nihil ad eornm existima- tionem addere, nihil ex ea detrahere putet, tamen aliquid indicandum videtur, ut alii, qui suis ducibus melius sint usi, ad juventutem utiliter adraonendam invitentur. §. 8- Methoduru Theologiae cognovit ex Spenero de impedimentis studii Theo- logici: rationem tractandae Scripturae sacrae, ex Frani: ii praefatione ad N. T. grae- cum et Manuductione : prò ipsis testimoniis librisque divinis enucleandis cum textu primigenio varias contendit metaphrases , tum Flacium , Glassium , Sebast. Schmi- dium in Collegio , et Hedingerurn. Theologiam Cateeheticam ex Speneri Explica- tione vernacula hausit. Acroamaticam ex Koenigio primum , quippe x^uem J. C. Pfaffius explicabat, tum ex libris Symbolicis, Ckemnitio, iterumque Spenero. Mo- ralem sive practicam ex Arndio et Schomero: quos ipsos eoruinve similes, cum satis evolverit, tamen prò vicenis aliis singulos saepius a se rane evolutos mallet. §. 9- Post examen illud, quo Stipendiariorum Ducalium profectus Theologici primo explorari in Consistono Stutgardiano solent, a. 1707 disputavi! publice, Prae- side J. W. Jaegero; ex qua disputatione, de Theologia mystica, tractatus deinde ex- stitit: eodemque tempore, amplissimae Facultatis Philosophicae jussu, Directore Exc. Professore Roeslero, praesidium in Dissertatione solenni Candidatis accommodavit. §. 10- Xon multo post vicarias in ecclesia praestitit operas Mezingae prope Uracuiìi, et primulo dimidii mensis usu didicit, quae res juveni ab academia ad ecclesiam profecturo maxime essent necessarìàe. Eidem Cancellarlo celeberrimo Jaegero illud inprimis debet, quod , cum subinde aliqua ei vel elaboranda rei elaborationi praestruenda demandasset, perspicuitatem, quae ipsius viri magna dos erat, severe exegit , eoque effecit, ut eam orationis virtutem posthac justo cc-len- dam studio putaret. §. il. Anno 1708 Repetentis munus in illustri Stipendio cepit et in quintum gessit annum: cum quo post vicariatomi ecclesiasticum Niirtingensem] Tubingensis, paucorum mensium, et Stutgardianus prope bimus eonjunetus fui*. Inter haec A. A. Hochstetteri , piae rnemoriae , somma est usus ac continua benevolentia. Hunc philosophiae moralis professorem et audivit philosophiae cultor, et in novissima ejus dissertatione philosophica , de Pretio redemtionis, praesidem habuit; Theolo- giae Professorem et Catechetain, sanctioris disciplinae studiosus plurimum auscul- tava; ab hoc, cum prò loco in Facilitate Theologica Theses selectas proponeret, respondens ultro cooptatus est: hunc Pastorem Tubingensem , Concionatoremque aulicum Stutgardianum, Vicarius Tubingensis et Stutgardianus , quasi Lunam igni- culus minor, comitatus est: hunc in studiis prosequendis auctorem, in ceteris rebus fautorem habuit. De quo unum hoc, in se ipso expertus, non potest non referre. quum in juvene conatus aliquis esset in quacunque materia bona quamlibet tenuis et immaturus, non eum, sibi patefactum, ullo modo contempsit. distulit, absterruit, neque in prima nerba suffocavit: sed blande probavit, jussit urgere coepta, et velut in beneticii loco, ut sibi exhiberet , petiit. Quae ratio ad alìiciendas eri- gendasque bonas mentes quantum faciat , nemo est qui non possit existimare. §. 12- Anno 1713 quum Serenissimo Duci placuisset Monasterium Denken- dorfinum instaurali, ut una esset ex officinis quatuor, in quibus alumni ex scholis oppidanis delecti ad Theologicum Stipendium Tubingense praeparautur , ipse ex Vicario Stutgardiano , in variis gratiae divinae experimentis , illius collegii prae- ceptor juxta atque ecclesiae minister, praevio duplici examine, constitutus, per- egrinandi facultatem obtinuit, ut tantisper, dum aedirlcaretur, celebriores Germa- niae scholas videret, solidasque instituendae juventutis rationes cognosceret. §. 13- In hoc iter octo meliores anni menses insumpsit ; Elvangae, Norim- bergae, Altdorfii, Heilsbrunnae, Erlangae, Pabebergae, Coburgi, Budolstadii, Jenae, Naumburgi, Portae, Leucopetrae, Martisburgi , Halae , Lipsiae, Cizae , AUe?iburgi, in reditu, Vinariae, Erfurti, Gothae, Isenaci, Gissae, Wezlariae, Francofurti, Ha- noviae, Heidelbei^gae, longiora, breviora commoratus tempora, methodos Evangeli- corum, Reformatorum. Jesuitarum, Scholasticorum artes, Consilia, desideria inve- C2 XXXVI VITA b. AUCTORIS. stigavit, scholarum oeconomiam, bibliothecas percontatus est, viros doctos ac bonos lustravit in academiis aliisque sedibus et nominatim I. E. Sfoltii, C. Weidlingii, Joach. Langìi, H. C. Crellii, I. G. Langìi, hospitio ac mensa; ceterorum humani- tate ac familiaritate , quos , satis notos , delectu babito , nominare anceps foret, omnes enumerare, longum: inprimis autem Paedagogii regii Halensis saluberrimo eoque intimo ac perpetuo aditu gavisus est. In salutationibus hoc etiam sibi fa- ciendum putavit, non modo ut eos homines, qui quamplurimis monumentis hono- ribusve quam maxime inclaruissent , sed etiam eos, qui latent, experiretur: ac per hos non minus profici sensit, quam per illos; quod alteri si ab iis, quae pro- didissent, discederes, non semper nimium conferrent; alteri saepenumero ad im- pertienda quae haberent propria, ubi lacesserentur , essent alacriores. §. 14. Reversus ante brumam migravit Denkendorfam: habitaque oratione auspicali de certissima ad veram eruditionem perveniendi ratione per studium pie- tatis, utriusque officii partes obire coepit, quas etiam, constituta familia, hodie obit (obiitque ad A. usque mdccxli), praeposito Joh. Eberh. Knollio, Superinten- dente generali, Collega Andrea Christophoro Zettero, post duos alumnorum mani- pulos nunc instruens tertium (quibus decerti fere postea successerunt). Inter la- bores scholasticos est ei nata Ciceronis epistolarum ad diversos editio, quam post tot alias ut non temere suscipi speraret, amicorum effecerat cohortatio : ac non- nulli , dum neque doctissimis neque imperitissimis aptam judicant , pulcre confir- mant, editorem, quod in operis praefatione sibi proposìtum fuisse edixerat, ut medium lectorum genus sublevaret, id esse consecutum. Est etiam, scbolis prae- cipue patriae monasticis accommodata, et superiorum censura et approbatione jam munita probatissimorum librorum Chrysostomi de sacerdotio recognitio, cum inter- pretatione Latina, notis variorum ac novis, et indicibus : cujus voluminis non magni editionem una adhuc moratur exspectatio Montfauconiani Chrysostomi. (Prodiit vero liber Stutgardiae, Anno mdccxxvJ §. 15. Praeterea subinde quae in lectionibus sibi occurrerent, literis mandare consuevit: unde complures ortae sunt ad N. T. graecum annotationes, ex emphasi maxime et proprietate ipsorlim verborum eductae, eoque nomine ad demonstran- dam divinorum eloquiorum admirabilem excellentiam non piane inutiles: tum, si hoc statim subdi licet, (etenim varium quiddam talis praeceptor esse cogitur) scholia ad Ovidii Tristium libros V, quibus prestantissima ceteroqui Verpoorten- niana limantur. In privatis studiis ad publica, ut par est, attemperatis, cum Scriptores Lexicorum et idiotismorum Graecae Latinaeque linguae supplementis et animadversionibus mactavit, quum usu venit, tum bene multas in Patres ali- quot, Graecos maxime, curas contulit: unde non desunt, quae Macarium in Ger- mania, Basilìum Seleuciensem in Gallia, Ephraimum Syrum in Britannia editum, in ipso sermone Graeco, partim ex codieibus, partim ex conjecturis idoneis emen- dato; inde eundem Basilium et Macarium in interpretatione Latina, atque hunc etiam in Germania, adspersis explicationibus , praestare possint non solum docto lectori planiores, sed etiam pio efficaciores. §. 16. Observationes de Sanctitate et Gloria Dei, quae perpetuo Scripturae sacrae sermone omnino Deitatem significat, pridem quidem illas institutas, sed in- certum quo tempore expediendas, tamen non addere , mentio illa prohibet publica, quam inscio quidem auctore, sed animo propensissimo, vir summe reverendus fe- cit in Corona anni 1718, Tubingae vernaculo sermone edita. Cetera pleraque cum vix editurus sit ipse , ea mente hic commemorantur simpliciter , ut , si qui fuerint, qui in iisdem scriptoribus adornandis versentur, illiusque symbolam sibi nonnihil profuturam suspicentur, iis sine invidia, gloriae divinae et utilitatis com- munis studio, concedere possit. §. 17. Nefas enim ducit, aut non versari in optimis , quae cujusque otium in suo ferat choro , aut in his ita versari , ut aliis minus prodesse , quam ipsum pascere queant: aut denique, quae prodesse possint, claudere. §. 18. Huc usque, Lector, ea se protendunt, quae ipse b. Parens de vitae suae rationibus III. Mosero (ut dictum est), grandaevo nunc seni, venerabunda mente memorando, morem gerens libro supra citato inserenda suppeditavit. VITA b. AUCTOEIS. XXXVII §. 19. Interim plnrimum operae Scripturae sacrae impendens Beatus, Anno- tationes exegeticas, in auditorum usum, conscribere coepit, quibus cnm critica sub- inde se immiscerent, non superfluum fore judicavit, si novi Testamenti nova Editio curaretur. Congesta igitur Editionum complurium farragine collationem earun- dem A. mdccxxii suscipere, tum vero conquisitis undique mstis Codicibus, quo- rum 30 Editio Millio-Kusteriana ignoraverat, Syram Gothamque translationem ex- cutere, Aegyptiacae autem et Armenae aliarumque Versionum lectiones aliunde communicatas consulere , et Vulgatae inprimis , cujus 5 Codices et numerosa un- diquaque excerpta impetraverat, operae non parum impendere sategit; utriusque Ecclesiae Patrum testimonia haut perfunctorie inter se conferens. His ita prae- paratis non ex Criticorum regulis, sed ex suis, ut res ferebat, observationibus ad fontes Editionum reliquarum, Comphdensis nimirum, Erasmicae et Stephanicae, omnes dijudicare, Kusteri Milliique annotationes examini subjicere, veritatem ex antiquiorum et recentiorum testimoniis eruere, dubias lectiones sequestrare, prò- batiores partim textui partim margini inserere , divisiones textui commodas, re- tentis tamen capitibus et commatibus, conciliare ; atque ita Opus parare Ecclesiae proficuum religiose studuit. §. 20- Haec dum ageret, A. mdccxxv Chrysostomi de Sacerdotio libros edi- dit, adjuncto Prodromo N. T. graeci recte cauteque adornandi , quem mox, mo- nentibus amicis, s. t. Discipuli de temporibus insecutum est Monitum de praeju- dicio hermeneutico accuratiorem Apocaìypseos explicationem etiamnum impediente, Schelhornii Tomo VI Amoenitatum insertum, quod paucis post annis auctius lu- cem vidit in Beverleyi Indice chronologico. Maturescentibus interim Viri labo- ribus A. mdccxxxi peculiaris ejusdem Tract. s. t. Notitia N. T. recte cauteque adornati prodiit, cujus praecipue Bibliothecae theologicae selectae Pars 55. exhi- buit. Huic tandem Consistorii Stutgardiani et Facultatis theologicae Tubingensis approbatione impetrata successit A. mdccxxxiv Novi testamenti Graeci cum Ap- parato Critico Editio major, eodemque tempore manuaìis Editio, marginis lectio- nes cum textu exhibens, impressa fuit. §. 21. Eodem anno, requirenti Ephemeridum s. t. Altes und Neues Editori inserendam permisit Sciagraphiam accuratae nec tamen coactae Exegeseos in Apo- calypsin I. C., adjectis aliis quibusdam ejusdem generis considerati onibus 1. e. et in der geistlichen Fama obviis. Exegeticum scilicet Scripturae studium cum critico conjunxerat Beatus. Primum eo scopo curae ipsi erat Evang elistar um Harmonia et propheticorum temporum resolutio. Harmoniae inquirendae primam occasionem dederat nota marginalis aliqua, in bibliis hebraicis ad locum 1 Sam. 20, 18. reperta: unde A. mdccxxxvi Tubingae prodiit richtige Harmonie der vier Evangelisten , cui emendatior deinceps, et responsionibus contra dissentientes aucta Editio successit A. mdccxlvii. Biennio post Ulmae prodiit nbthige Ant- wort auf dasjenige, was etliche Gelehrten wider das von ihm revidirte N. T. vor- gebracht haben, tertium A. 1745 recusa. §. 22. Chronologicae veritati communem istam de die prophetico per annum explicando sententiam obicem ponere , senserat jam A. 1727 : quae observatio cum subinde confirmata esset, collatio locorum Apoc. 13. et 21, 16. cum Daniele fundamentum Exegeseos in Apocalypsin Johannis, quae s. t. Erklàrte Offenba- rung Johannis oder vielmehr Jesu Christi, A. 1740 luci exposita (et bis vel ter postmodum recusa) est , insequentibus declarationibus , quarum partem spicilegia (die Nachlesen), denen 60 erbaulichen Reden uber die Offenbarung subjuncta, ex- hibent. Apocalypticorum temporum resolutione haud satiato de Scripturae totius Chronologia meditari, et theses aliquas chronologicas constituere animus fuit: unde, confluentibus V. T., Historiae Evangelicae et Apocaìypseos momentis, continua se ipsi obtulit Linea chronologica , quam s. t. Ordo temporum A. 1741 commu- nis juris fecit, et cujus nova Editio, recentioribus b. Auctoris observationibus ca- stigata, curante ven. Hellwagio , A. 1770 exiit. §. 23. Has inter occupationes muneris pastoralis partes ad annum usque 1739 (quo Pastori loci ordinario credebantur) et Praeceptoris Claustralis (Profes- sores hodie audiunt) offìcium ad annum usque 1741, i. e. per annos 28, prò vi- XXXVIII VITA b. AUCTORIS. rili tenuit. Quinque istis lustris, et quod excedit, peractis monasterio Herbrech- tingensi Consiliarii et Abbatis nomine praefectus otii plus obtinujt, quod edendo primum Gnomoni N. T., A. 1742 publicato, cujus primas lineas dudum jam du- xerat, impendit. Variorum dubia, monita et contradictiones ventati chronologicae subinde penrtius indagandae ac dilucidandae, adeoque reliquis scriptis, s. t. Welt- alter, Cyclus, Zeugniss der Wahrheit, Ehrenrettung der h. Schrift etc. edendis oc- casionerà praebuere. Qua in re de se ipso loquentem b. Bengelium (in Rathlefs Geschichte jeztlebender Gelehrten, T. VI.) haud abs re fuerit: Er hat sich (ait,) in Streitschriften vornemlich, dieses zur Regul geìnacht, Jcein Wort zu sezen, des- sen ihn im lezten Stiindlem reuen mò'chte, und also ist ihm durch die innere Zucht manchmdl gewehrt worden, seine Gegner so abzuweìsen, wie es vor der Welt eine Art gehabt hàtte. Eine solche Gegenwehr stehet der Natur an: und ganz schivei- gen ist leicht: Aber in der Furcht Gottes die Wahrheit vertheidigen , ist eine rechte Uebung. §. 24. Anno 1747 Statuum provincialium membris adscriptus, et biennio post Abbatis Alpirspacensis et Consistorii Wirtembergici Assessoris munere ornatns, Stutgardiam A. 1749 concessit, ibique A. 1751 Facultatis theologicae Tubingensis proprio rnotu, cum Collegis Consistorialibus , Doctoris Theologiae nomen obtinuit. Hoc tempore amicum ei certamen cum b. Michaelis, Halensium Professore, obor- tum est, cujus testimonium in Tractatione de sinceritate N. T. graeci tuenda extat, quam ipse cel. monitor, ab auctore hoc scopo ipsi transmissam, A. 1750 cum suis annotationibus excudi curavit. Ultimum denique, dum viveret, Zinzendorfiano coetui scriptum opposuit s. t. Abriss der sogenannten Briidergemeinde, cui vulgando variae variorum quaestiones, provocationes et suspiciones ansam dederunt. §. 25. Atque hoc quidem loco non possum , quin eorum in gratiam, qui in- teriora non minus, quam externa spectant, statum animi, quo per DEI misericor- diam Beatus fuit, Ipsius iterum verbis , quae dicunt, formalibus ex biographia, sermoni funebri a. b. D. Tafingero habito, subjuncta, non vanitatis, sed gloriae divinae et boni exempli causa exponam. §. 26- Diejenige, die ' in meiner Lebensbeschreibung von meinem Christen- thum handeln mochten , will ich solcher Miihe iiberheben , damit mir kein Lob, als dessen ich nicht werth bin, gegeben, und GOTT allein desto hoher gelobet werde. Ich wiinsche hiebey, dass kein Mensch von mir einen einigen Gedan- ken fassen moge, der die Wahrheit iiberschritte : und dass allein die Erbarmung GOttes an mir, als einem ihrer Gefàsse, den Ruhm behalte. §. 27. Mein ganzes Christenthum bestehet darin, dass ich meines Herrn Jesu Christi Eigenthum bin , und dass ich eben dieses allein fùr meinen einigen Ruhm, und fiir alle meine Seeligkeit balte. Von meiner Kindheit an hat Gott es gefiiget, dass ich sein Wort lioren , lesen und lernen konnte, und die Kraft davon ist unvermerkt dergestalten in mein Herz eingedrungen, dass ein kindliches Vertrauen zu Ihm, ein Ernst im Beten, ein Verlangen nach jenem bessern Le- ben, ein Vergnligen an den Spriichen der heiligen Schrift, ein Geschmack an denen iiblichen Gesangen, und auch an denen gemeinsten Kindergebetlein, eine Be- wahrung des Gewissens, eine Scheue vor dem Bosen, eine Liebe zura Guten entstund. §. 28- Von einer Zeit zur andern raussten mir solche Biicher in die Hande kommen, woraus ich eine geistliche Nahrung erhielt, und allermeist ward ich auf mancherley Weise veranlasset, die heilige Schrift emsig zu lesen. Von der Thor- heit und Leichtsinnigkeit der Jugend fehlte es an leidigen, plotzlichen, unbeson- nenen Ausbriichen nicht, und die Gefahr zur Verfuhrung von aussen war nicht haufig (weil ich ausser den offentlichen Lectionen auf vielerley Wege immer etwas zu thun bekam, und vor dem Miissiggang venvahret wurde), aber bis- weilen desto schneller. §. 29. Weilen der Wille zwar folgsam war, aber im Verstand mancher Zweifel entstund, den ich zu entdecken und mir benehmen zu lassen zu schuch- tern war, hatte ich manche Miihseligkeit, die mich oline Nutzen abmattete {con/. §. 6-), und mir nicht nur im Exterieur eine bestandig nachgehende Blodigkeit zuzog, sondern auch bisweilen das Vermogen, meine Mine zu regieren, schwàchte, VITA b. AUCTORIS. XXXIX dagegen aber aneli diese Wirkung batte, dass oft unbekannte angefocbtene Leute bey dem ersten Blick die Hoffnung eines Mitleidens und ein Vertrauen gegen mir fasseten und ausserten. Dazwischen kriegte icb doch von dei* gottlichen Leut- seligkeit die innigste Friedensblicke , insonderheit bey denen ersten Gangen zu dem Abendmabl des Herrn. §. 30. Mit einer soldi en Fassung kam idi aus dem hiesigen Gymnasio auf die Universitat und in das Furstliche Tlieologische Stipendium zu Tiibingen, da so wohl vor als nach dem Magisterio die Guade Gottes immer mebr an meinem Herzen arbeitete , und mir auch den Umgang mit altera eifrigen Studiosis seg- nete. Auf meinen Vicariateli liess micb Gott gegen das Gewissen der Zuhorer offenbar werden, welches idi viel Jabre hernach bey unvermutbeten Gelegenliei- ten erfubr. Bey meinem Closter- und Predigtamte suclite ich der Gemerne, und vornehmlicb der studirenden Jugend, einen wahren geistliclien Nutzen zu brin- gen ; wobey es nebenber auch manche Veranlassung gab, auf zerschiedene Weise etwas zum gemeinen Besten beyzutragen. Was bey meinem Aufzug nach Den- kendorf in der ersten Nacht zwischen Gott und mir vorgegangen , hat bey mir einen gnten Grund meines ganzen Aufenthalts daselbst gegeben. Die Closter- Jugend suchte idi insonderheit zur Ehrerbietung gegen heilige Dilige zu gewoh- nen, sie vor dem Làugnen und vor der Unreinigkeit zu bewahren, und fein friihe nach ihrer Fàhigkeit einen Saamen von denen Sachen beyzubringen , die ihnen mit der Zeit bey dem Kirchendienste am brauchbarsten seyn mochten. §. 31. Ich war niemalen darauf bedacht, dass ich mir gute, bequeme, ver- gniigte Tage und Stunden machen, viel zeitliche Giiter sammlen und eriibrigen, und hohe Ehrenstellen erlangen mochte : mein Fleiss gienge nur dahin, das, was mir vor die Hand kàme, es mochte wichtig oder gering, ansehnlich oder unschein- bar seyn, nach dem Verniògen, das von Gott dargereicht ward, treulich zu ver- richten. Meine Wege liess ich Gott befohlen seyn, und sahe nur auf jenes gute Ziel hin , oline Wahl eines sanften oder rauhen Weges. §. 32- In meiner innern Uebung stellete idi mieli geni in zwey Momenta oder Augenblicke. Das eine war, da ich in xAdam ehi Sunder worden bin: das andere aber, da Jesus Christus seinen Geist in seines Vaters Hande ùberantwor- tete, und auch mich zu Gott fuhrete. Eine Gleichheit des Gemiiths machte, dass ich unter den Frohlichen fur traurig, nicht weniger aber unter Traurigen far frohlich geachtet ward. In misslichen Fallen stellte idi mir gern das ausserste vor, und was unterblieb, hielt ich fitr Gewinn. Idi verglich mieli eher mit denen, die es ringer, als mit denen, die es besser hatten, und also ward mir die Ver- gnugsamkeit nicht schwer. §. 33- Als idi nach Herbr editing en kame, und mehr ruhige Zeit batte als zuvor und hernach, suchte ich dieselbe mir und andern durch das Ausgeben er- baulicher Schriften und durch andere freye Arbeit zu Nutz zu machen. Sodenn ward ich bey der Aufnahm in den Landschaftlichen Ausscbuss und in das Fiirst- liche Consistorium erst recht inne, was es ist, fur das gemerne Beste eines Landes und der Kirche in demselben nicht nur iiberhaupt, sondern auch in so vielen und vielerley besondern Fallen wachen und Sorge tragen helfen. Die Verlaug- nung des eigenen Willens macht alle sonst beschwerliche Aenderung der Ge- schàfte leicht, und meine bestandige Absicht war, Gottes Ehre zu befordern und zu retten. Gegen gnàdigste Herrschaft war ich so gesinnet, wie es einem dank- baren Unterthanen, einem getreuen Rath, einem gewissenhaften und fiir das werthe Vaterland zugleich geflissenen Landstand zukommt. Gegen Hohere hielte ich mieli als einen geringern: gegen meines gleichen handelte ich je und je nach der Gleichheit: und Geringere sahe ich an als solche, denen zu Dienste die Grossere da sind. Bey dem alien hielte ich mich fiir verpflichtet, nicht nur das Gute zu fordern, sondern auch dem Bosen nach Moglichkeit Abbruch zu thun, und dabey galt es mir gleich, ob ich es selbst thate, oder ob andere diesen Vorzug hatten. §. 34- Wer mieli nun nach etlichen besondern Materien, die ich in meinen Schriften abgehandelt habe, schatzen wollte, der mochte mich nicht von alleni XL VITA b. AUCTORIS. Fiirwitz los sprecken. Nun habe ich mir zwar angelegen seyn lassen, das, was mir unter die Hande kam, andern auf das getreulichste mitzutheilen ; fiir mich selbst aber suchte ich bestandig, wie meine Bekannten wissen, meine Seelen- Nahrung in den gemeinesten catechetischen Grund-Wahrheiten mit aller Einfalt und oline Griibeley. Glauben, HofFnung, Liebe, Sanftmuth, Demuth ware die Haupt-Sache. §. 35. Hiebey wird es heissen: Hat Gott dich lieb gehabt, so hat es dir an Triibsal nicht fehlen konnen. Und daran hat es auch nicht gefehlet. Dafiir aber rechne ich nicht eigentlich die Krankheiten; da ich bey meiner schwach- lichen Leibes-Constitution gleichwohl nicht viel schmerzliche und an der Arbeit hinderliche Krankheiten gehabt: nicht die Trauerfàlle; da zum Exempel von Anno 1715 bis 1726 sechs meiner Kinder in ihrer zarten Kindheit gestorben sind ; denn eben bey solchen Heimsuchungen hat Gott seinen Lebens-Trost reich- lich verliehen: nicht die unverdiente Schmach, womit mich etliche meiner Gegner iiberschuttet haben; denn solches ist bey der eitelen gelehrten Welt nichts un- gemeines, und wie ich es ihnen jederzeit vergeben habe, also ist es durch den Eingang, den ich sonsten habe, weit iiberwogen worden. Mein Leiden war mei- stens geistlich und verborgen, sachte und anhaltend: und sonderlich gab mir bisweilen einen geschwinden Stich die Ewigkeit, die der Meiisch vor sich hat; da ohne peinliche Furcht vor dem Weh, ohne wirkliche Freude auf das Wohl, die Ewigkeit an sich selbst, mit ihrer grossen Wichtigkeit, mein Innerstes durch- drang und scharfer durchlauterte , als keine Widerwartigkeit zu thun vermag. §. 36. Als mit den Jahren die Geschaften zu- und die Kraften abgenom- men, befliss ich mich, dass mich nichts verschlingen , alles aber mein Verlangen nach jener ewigen Ruhe fórdern mochte. Und solches ist nun erfullet. Hinfort ist es ausgesorgt: Hinfort ist Friede und Freude vorhanden. Gebt unserm Gott die Ehre ! Die Gnade des Herrn JESU sey mit alien ! — Hactenus b. Bengelius. §. 37. Matrimonium iniit Noster A. 1714 cum Johanna Regina, nat. See~ geria, cujus fideli consortio ita delectatus fuit, ut frequentibus DEUM precibus rogitaret, vellet eam, utut valetudine non admodum secura praeditam, ad postre- mum usque vitae halitum sibi conservare; qua in re tanta ejus fiducia fuit, ut sua ipse manu in biographiae suae aÙTOYpàcpco, integris adhuc viribus, verba sub- jicere non dubitaret: id quod factum est. Nec fefellit sua Beatum confidenza: quum post 17 demum annos et quod superat, 20 nimirum Martii 1770, secuta sit pia matrona desideratissimum thori et fidei socium. Liberos ex ea susceperat numero duodecim, quorum dimidia pars in infantia decessit, pars dimidia superstes optimo parenti fuit. Ex 4 filiabus, felici matrimonio D. A. R. Reussio, Ser. Wirt. Ducis nunc Consiliario atque Archiatro primario , C. G. Williardto , S. C. Maj. Consiliario in L. J. Esslingensi, b. M. P> D. Burkio , Kirchoteccensis quondam Ecclesiae Pastori atque Dioeceseos Superintendenti, et M. E. F. Hellwagio, Ec- clesiae jam Sulzensis Pastori Pastorumque in eo tractu Superintendenti junctis, nepotes neptesque 21 numeravit, 15 reliquit; filiorum bigae coelibi adhuc vale- dixit, Medicinae Licentiato alteri, qui Stuttgardiae A. 1759 pie obiit, alteri Alumno t. t. Bebenhusano, Tubingensis hodie Ecclesiae Diacono. §. 38. Postremi morbi initia sentire coepit a die fere natali, 24. Junii, A. 1752; exinde enim virium prostratio cum variis symptomatibus naturae debili- tatem significantibus Beatum incessit; qui tamen officiis fungi prius non desiit, quam diebus ante obitum 16 lectulo penitus affixus esset. Insecutà d. 28- Octobr. pectoris inflammatione qualis fuerit ejusdem ad beatam migrationem compositio, et qualis inprimis ante acceptam cum domesticis S. C. declaratio, videre est in Epicediis, sermoni funebri, ex voto Beati ad Ebr. 7> 24- 25- habito, annexis, aliisque monumentis, quae exstant, publicis. Placidissime itaque obiit beatae me- moriae vir d. 2. Nov. hor. mat. 2. A. 1752. annorum 65, mensium 4 et 18 die- rum peregrinator. DEO, luminimi Patri, sit laus et gloria in aeternum! GNOMON NOVI TESTAMENTI. JXovwn Testamentum dicitur interdum corpus librorum sacrorum, qui- bus ipsum N. T. proprie dictum descriptum exstat; porro quid sit N. T. proprie dictum, declaramus infra ad Matth. 26, 28. Habet hoc Corpus partes duas, quarum altera continet apostolorum et evangelistarum libros, altera est apoca- lypsis Jesu Christi. In illa primum est liistoria Jesu Christi ab adventu in carne usque ad ascensionem in coelos; deinde ecclesiae christianae, a Christo exai- tato, per apostolos constitutae, historia et institutio. Denique in hac Revelatio piane singularis docet, quid de Christo, de ecclesia, de universo futurum sit, usque ad consummationem. Breviter, sunt evangelistae, actaque et epistolae apostolorum, et apocalypsis. Ipse horum librorum mutuus habitus idoneum praebet argumentum perfectionis. Quo circiter tempore quilibet scriptus sit, in Ordine temporum ostendimus. ANNOTATIONES IN EVANGELIUM SECUNDUM MATTHAEUM. Evangelistae habent primordia rerum N. T. Joh. 16, 12. De auctori- tate illorum Iquà posteriores sunt Apostolis et Prophetis , Pastoribus atipie Doctoribus priores, Harm. p. 35.] vid. Eph. 4, 11. 1 Petr. 1, 12. Sunt bis duo: alteri, Johannes et Matthaeus, fuere apostoli, adeoque ipsi interfuerunt: alteri, Marcus et Lucas, in se ipsis specimen praebent fidei, evangelio ex aliis certis- sime cognito praestitae. Sed Matthaeum Marcus, hos duos Lucas, hos tres Johannes praesupponit et quasi supplet. Matthaeus, apostolus, primo scripsit, [id quod tei ex eo patet , quod r.ysuóvoc titulus , a Luca semel (e. 3, 1.), a reliquis minquam expressus, in historia passionis a Matthaeo constanter tri- buitur Pilato. Harm. p. 37.] et Marco Lucaeque simili auctoritatem constituit: 1) Inaestimabili (scilicet) DEI 0. M. beneficio, amplissimas a nobis gratias requi- rente, factum est, ut, quae optimus Salvator in terris versatus et fecit et dixit, per electos aliquos viros literis consignari, eorumque Evangelium vel testimonium scriptum ad hunc usque diem conservare vellet. — Quatuor illi quidem, a primis inde Christiani nominis temporibus numerati sunt, rejectis permultis spuriis et a fidei sinceritate alienis scriptis. Qnibus volupe est, quatuor Paradisi fiumina cardinalia, et insignem aliorum typorum, quaternario distinctorum , copiam, inprimis vero (quod canae antiquitatis est) Leonem, Bovem, Hominem et Aquilani Evangelistarum quadrigae adplicare, sua illos sibi habere patiamur: nihilo enim minus omnibus et singulis laus sua sarta manet atque tecta. Evan- gelista, si exacte descriptum velis, est sanctus DEI homo, qui bistoriam de Jesu Christo, testimonio irrefragabili , vel ore vel literis prolato, reliquis hominibus publice exponit. Harm, evang. Ed. IL p. 34. s. 1 2 EVANG. MATTH. Johannes, item apostolus, postremo [neque tamen (ut ex e. 5, 2. patetj post vastatas demum Hierosolymas, Harm. p. 38.] scripsit, et Marci Lucaeque libros, per se firmos, etiam magis ad hominem comprobavit. [quanquam anno post ascensionem octavo Matthaeum, Marcimi decimo, Lucani decimo quinto, tri- cesimo tertio denique Johannem scripsisse , frequens utique , sed non satis firma est sententia. Harm. p. 37.] Matthaeus scripsit praecipue ad demonstran- dum implementum scriptnrarum et ad convincendos Judaeos: Marcus condidit Breviarium, et multa notabilia ab ilio relieta adjecit, praecipue spectans tiroci- nium apostolorum: Lucas relationem contexuit de officio praecipue Christi, maxime historice: Johannes refutavit oppugnatores Deitatis. Omnia, quae hi Quatuor viri commemorant, vere et fecit et dixit Jesus Christus: ea autem ex uno thesauro delcgerunt, quorum firmissimam quisque habebat scientiam, quae characteri cujusque interno spirituali respondebant, et quae ei tempori, cimi scribebat, iisque, ad quos mittebat, congruebant 0- Chrysost. Hom. I. in ep. ad Rom. ineunte, Moses libris quinque, inquit, a se scriptis, nusquam nomen suum praefixit. sed neque Matthaeus, ncque Johannes, ncque Marcus, ncque Lucas. quid ita? praesentibus scribebant, neque attinebat, se ipsos indicare praesentes. Dicitur evangelium 1. ipsa annunciatio laeta, quam de Jesu Christo et Jesus Christus, et prodromus ejus, et apostoli ceterique testes primum Judaeis, deinde toti humano generi tulerunt. 2. totum munus et institutum propagandae illius annunciationis, vel per praeconium, vel per literas. unde dicitur evange- lium v. gr. Pauli. 2 Tini. 2, 8. Inde, ulteriore metonymia, horum monumenta, qui historiam salutarem scriptis prosecuti sunt. Si velis quatuor libros, quos Tertullianus evangelicum instrumentum vocat, simili nominare Graece, dicen- dum proprie erit, in singulari, tò x,xTà ;xy/rOaTov, /.ara [/.àpjtov x.tX. sùocyyéX'.ov, non in plurali, nisi forte brevitatis gratia. Est enim unum idemque argumen- tum; idque tantum alio descriptum modo x/rrà uiixTGaTov , quod ad Matthaeum attinet, penes Matthaeum, per Matthaeum , ut Matthaeus prò sua parte de- scripsit, alio x,y.Ta pcpx.ov etc. conf. /.ara, Act. 27, 7 fin. Veruntamen ut in Pentateucho prima vox protinus est Bereschilh, (quae ipsius titilli postea vicem obtinuit;) sic Matthaeus, cum scribere inciperet, scripsit (3$Xo;, Marcus àpp etc. Ev angelii tamen appellatio, prò libro, apud antiquissimos patres occurrit. Àpud eosdem Hebraice Matthaeus scripsisse perhibetur. quid obstat, quo minus idem Graece eundem librum eodem exemplo scripserit, etiamsi proprie non ex lingua in linguain transferret? conf. lei*. 51, 63. 36, 28. et quae eo notat Fran- zius de Interp. p. 504. nec non la Vie de Mad. Guion Part. 2, p. 229. Conspectum libri hunc damus: C I. Nativitas et quae eara mox secuta sunt. a. Genealogia. ci. 1 — 17 (3. generatio. 18 — 25 y. magi. II. 1 — 12 S. fuga et reditus. 13—23 II. Introitus. a. Johannes. III. 1 — 12 (3. Jesu baptismus. 13 — 17 Y- tentatio et Victoria, IV. 1 — 11 JII. Acta et dieta, quibus se Jesus Christum esse demonstravit : 1) Quodsi testimonia Johannis et Matthaei, itemque Marci et Lucae conjunxeris: plenum habebis conversationis, actorum dictorumque Jesu Christi decursum, initium, pro- gressum et finem, omnesque insuper, quas in discipulis, in populo, in adversariis, et, ex horum indigentia, in ipso Salvatore, si methodum spectes, observare licet, vicissitudines. Harm. p. 38. s. EVANG. MATTH. 3 » a. Capernaumi. 12—16 ubi notetur 1. praedicatio. 17 2. vocatio Petri et Andreae, Jacobi et Johannis. 18 — 22 3. praedicatio et sanatio: inultorum confluxus. 23 — 25 4. Sermo in monte. V — VII. 5. Leprosus. Vili. 1 — 4 6. Centuno et servus ejus. 5—13 7. Socrus Petri. 14. 15 8. multi aegri. 16. 17 (3. iter, dnobus de sequela admonitis, trans mare, et imperium in ventum et mare. 18 — 27 daemonia ex hominibus in porcos migrantia. 28 — 34 Y- rursus Capernaumi. 1. paralyticus. IX. 1 — -8 2. Matthaei vocatio. Conversatio cum peccatoribus defensa. 9. 10 — 13 3. jejunium. 14 — 17 4. Puella mortila, et, post haemorrhousae sanationem, resuscitata. 18—26 5. duo caeci. 27 — 31 6. daemoniacus. 32—34 7. ambulat Dominus, et operarios peti jubet. 35 — 38 8. operarios mittit et instruit, X. 1—42 et ipse praedicat. XI. 1 9. Johannis legatio. 2 — 6 10. Johannes laudatur: civitates contumaces reprehenduntur : laboran- tes invitantur. 7 — 30 11. spicae frictae. XII. 1 — 8 12. manus arida sanatur. 9 — 13 13. Pharisaei insidiantur : Jesus secedit. 14—- 21 14. Daemoniacus sanatur: populus miratur: Pharisaei blasphemant : Jesus eos refutat. 22 — 37 15. Signum postulantes redarguit. 38 — 45 16. declarat, qui sint sui. 46—50 .17. docet per similitudines. XIII. 1 — 52 o. Xazarethae. 53—58 e. Aliis locis. 1. Herodes, Johanne interfecto, de Jesu audiens haesitat: Jesus secedens a populo quaeritur. XFV. 1 — 13 2. Sanat et V millia satiat. 14 — 21 3. iter maritimum, et sanationes in terra Genesareth. 22 — 36 4. manus illotae. XV. 1 — 20 5. Cananaea. 21 — 28 6. aegroti multi, sanati. 29 — 31 7. IV millia cibati. 32—38 8. in fìnibus Magdala, signum postulantes refutantur. 39— XVI. 4 9. admonitio de fermento. 5—12 IV. Praedictiones de passione et resurrectione. a. praedictio prima. 1. praeparatioperconfìrmationemarticulipalmarii, quod Jesus sit Christus. 13—20 2. praedictio ipsa et intercessio Petri refutata. 21—28 {3. praedictio secunda. 1. transfiguratio in monte , et imperatum silentium. XVII, 1 — 13 2. lunaticus sanatus. 14—21 3. praedictio ipsa. 22. 23 4. didrachma soluta. 24—27 5. Quis major. XVXXL 1—20 6. Officium remittendae fratri offensae. 21=35 y. praedictio tertia. 1. migratio ex Galilaea. XIX. 1. 2 2. quaestio de divortio. 3—12 3. humanitas erga parvulos. 13—15 4. diyes pedem referens, 16—22 et inde sermone» de salute divitum, 23—26 de praemiis sequelae, 27—30 de novissùnis et primis XX. 1—16 ^ 5. praedictio ipsa, 17=19 4 EVANG. MATTH. 6. filiorum Zebedaei petitio : praeceptum humilitatis 20 — 28 7. duo caeci sanati. 29 — 34 V. Acta Hierosolymitana, proxime ante passionem. a. feria prima. 1. introitus regalis. XXI. 1 — 11 2. purgatio templi. 12 — 17 (3. feria sccunda. Ficus. 18 — 22 Y- feria tertia. Acta ^a. in tempio. 1. interpellatio antistitum, N refutata, a. per quaestionem de baptismo Jobannis. 23 — 27 (3. per similitudines : a. de duobus filiis. 28—32 b. de vinea. 33 — 44 S ad insidias progressa. 45. 46 2. parabola de nuptiis. XXII. 1 — 14 3. adversariorum quaestiones: tf de censu. 15 — 22 2 de resurrectione. 23 — 33 3» de praecepto maximo. 34 — 40 4. Salvatoris quaestio mutua, de Davidis Domino. 41 — 46 admonitio de scribis et pharisaeis, XXIII. 1 — 12 et elenchus contra eos, 13 — 36 et contra ipsam urbem. 37 — 39 b. extra templum. Sermo de fine templi et mundi. XXIV. XXV. VX Ipsa passio et resurrectio. A. passio , cum morte et sepultura. a. feria quarta. , a. Jesu praedictio. XXVI. 1. 2. (3. Antistitum deliberalo. 3—5 y. Judae, unctionem Domini aegre ferentis , pactum de proditione. 6 — 16 b. feria quinta, a. interdiu: pascha paratum. 17 — 19 |3. vesperi: 1. proditio indicata. 20 — 25 2. coena Dominica. 26 — 29 y. noctu. 1. scandalum discipulorum et Petri praedictum. 30 — 35 2. lucta in Getbsemane. 36 — 46 3. Jesus capitar, gladio uti vetat: turbas redarguit : a discipulis deseritur. 47 — 56 4. ad Caipham ducitur; falsi testes irriti: ipse se filium Dei confite- tur: capitis damnatur: illudi tur. 57 — 68 5. Petrus negat et flet, 69—75 C. feria sexta. ^oc. passio stimma. tf mane. 1. Jesus Pilato tradì tur. XXVII. 1. 2 2. Judae exitus. 3 — 10 3. Jesuregnum, et silentium. 11 — 14 4. Pilatus Barrabam, ab uxore frustra admonitns, dimittit, Jesum crucifigendum tradit. 15 — 26 5. Jesus illuditur et educitur. 27 — 32 2 bora tertia. Acetum et fel: crux: vestes divisae : titulus crucis: duo latrones : blasphemiae. 33 — 44 > ab hora sexta ad nonam. Tenebrae: derelictio. 45 — 49 Mors, 50 velumque scissum ac motus ingens. 51 — 53 Centuno miratur: mulieres spectant. 54 — 56 Vy. sepultura. 57 — 61 d. feria septima: septilcrum munitum. 62 — 66 B. Resurrectio: a. mulieribus nunciata, 1. perangelum, XXVIII. 1 — 8 2. per ipsum Dominum. 9 — 10 p. per adversarios negata. 11 — 15 y. discipulis ostensa. 16 — 20 CAPUT I. v. li BIBÀOS y£V£<7£w?) Locutio LXX viralis, Gen. 2, 4. 5, 1. Etenim Hebraismum habent maxime libri N, T. primo tempore scripti: providitque sa- pientia divina, ut versio graeca V. T. eam praepararet linguam, quae doctrinae N. T. vehiculum foret aptissimum. Spectat autem titulus hic, Recensio ortus, proprie ad proxima sequentia, ut ex reliqua parte versus primi patet, neque tamen vis ejus non ad totum librum porrigitur, quo id agitur, ut Jesus agnos- catur Christus, filius David etc. [ih quo, ceu promisso Messia, vaticinio, V. T. complementum nacta sint. Hinc subinde formulavi frequentai: Ut impleretur. Vers. gemi.] v. 20. e. 9, 27. etc. Nam Scriptura cum genealogiis etiam causas earum solet contexere. Gen. 5, 1. 6, 9. — lyisou ^kjtou, lesu Christi) con- juncta lesu Christi, et Christi lesu, vel absoluta Christi per antonomasian ap- pellalo, post adventum Paracleti invaluit: quare libri evangelici in praefationi- bus duntaxat et conclusionibus, insequentes ubique eam habent. Rom. 3, 24. Gal. 2, 16. nott. Conf. v. 16. — àau^ — àfipadctx, Davidis — Abrahami) Dicitur Christus filius Davidis, et filius Abrahae, quia utrique promissus. Abraham pri- mus, David ultimus virorum, quibus ea promissio data, unde tanquam a proximo patre dicitur Filius David, v. Rhenferd. op. phil. p. 715. Uterque cum fide et gaudio accepit. Ioli. 8, 56. Matth. 22, 43. In tota hac scala quilibet priores patres, sed non insequentes scivit. quam jucundum lectu fuisset illis hoc Matthaei exordium, quod nos tam parum curamus. Allusio praevia fit ad tessa- radecadas, v. 17. quarum primam Abr aliami, secundam Davidis nomen distin- guiti tertiam eleganter non a nomine proprio, sed a transportatione inchoatam, ipse suo nomine Iesus Christus corona*. Nam prima tessaradecas nec non se- cunda habent promissionem, tertia impletionem. Retrorsum >0stv aÙTOÙ?, antequam convenìrent) Ne domum quidem adhuc Joseph duxerat Mariam, v. 20. sed h. 1. proprie, et ex illa ipsa causa tanto firmius, negalur commercium tori, ad asserendam graviditatem ex Spiritu sancto. Neque tò antequam infert, post partum illos convenisse. — supéO?), inventa est) Maria Josepho, fortasse matri- monium jam consummare conanti, sanctam graviditatem suam, ceteroqui occul- tam, quin aperuerit, dubium non est. — ex, ex) Ita ex, v. 20. coli. Ioli. 3, 6. v. 19. $ixaio£, justus) Disceptatur, quo sensu Joseph dicatur justus. res plana. Joseph volebat Mariam dimittere, et dimittere clam. utriusque rei causam notat evangelista, cur clam? quia nolebat rem propalare poenasque persequi, sicut lex contra suspectas aut adulteras permittebat, et sic in ea exemplum edere, cujus pietatem ceteroqui amplexus erat. cur autem volebat omnino dimit- tere? superest in contextu: quia justus erat, neque eam, quae fìdem connu- bialem fregisse videretur, retinere honestum putabat. Multa simul cogitabat, animusque ejus in dubio erat. id oratione nonnihil ambigua (nani participia et in etsi et in quia et in cum resolvi possunt,) Matthaeus in hac brevitate pulcre ex- primit. Ceteroqui Sixouo; etiam facilem ac lenem notat, ut injustus severum. — wapaSeiyp^Ttffai) LXX. Num. 25, 4: 7uapaSsLy(j!.àTtcrov auTou^ tco xupia) xoctsvocvti tou tjXiou- de suspensis. Simplex, Ssiy^aTL^stv, exstat Col. 2, 15. nam Ssty(xoc et TOipàSsiY|/.oc notat id, quod ostentiti proponitur. — >,dc9pa, clam) nullo judicio publico, vel ne causa quidem in libello repudii commemorata, satis esse sole- bant duo testes. — àxoKtaou, dimittere) timens eam assumere. v. 20. lSou , ecce) Non diu relictus est dubitationi suae. [Opportuno (sci- licet) tempore Deus, quid agendum sit, suos docet. Vers. germ.] — xoct' ovap, per somnium) Somniorum mentio fit etiam Act. 2, 17. ex V. T. Ceteroqui solus in N. T. Matthaeus somnia commemorai: unum quidem de uxorePilati, e. 27, 19. unum de magis, reliqua de Ioseph. h. 1. et cap. 2, 12. 13. 19. 22. Hoc regimen conveniebat primis illis Novi Testamenti viis. [Mox homines de Christo vatici- nati sunt: tum Christus ipse interpretem egit. Vers. germ.] — aÙTw, ei) Primo ad Mariam missus est Gabriel: deinde Iosepho cetera sunt revelata. Sic utrique certa omnia. — tw, prophetam. e. 2, 17. Esajas non appel- latur. veteres studiose legebant: eo minus opus erat libros aut periochas citari. v. 23. ìò'où Vi TrapGévo; év yxGTpì zE,zi y.cd tìntoli ikov, x,al x.%kéG0UGi tò ovoy-a aÙTOu è[X[xavouYi>) LXX. Es. 7, 14. ìSoò y\ 7cap0svo; èv yacTpl Xy^stoci uiòv, xal jtaXscret? xtX. — L&où, ecce) Particula signo exhibendo aptissima. Es. 1. e. — vi TuapOsvo;, virgo') Hebraice est Pifabyn et rttbs virginem notat, sive derives ab Db?, ut sit, quae virum latuit, quae non est cognita viro. conf. v. 25. Lue. 1, 34. opponuntur enim inter se uba et ?-P ut in generali significatu, Lev. 5, 3. 4. ita in hoc speciali: sive nttby sit dottata, cujus conjugato Syrus utitur prò TJy^acsv, Ap. 14, 18. Articulus n Vi (de quo conf. e. 18, 17. not.) ex specula divinae praescientiae singularem demonstrandi vini habet : agitur enim de signo, et ecce additur, et ad ipsam mox virginem sermo dirigitur, vocabis. Innuitur aliqua Esajae tempore, quae ex virgine (de cujus foecunditate naturaliter minus con- stabat,) mater, eaque filii, erat futura : sed eadem, ut verborum sublimitas docet, typus erat virginis , quae virgo Messiam peperit. Ita duplex erat signi vis , in propinquum et in longinquum. Vid. Al. Morum. Ex prophetia sola, matris vir- ginitas non prorsus evincitur: sed complementi ostensio jubar retro jacit super prophetiam, ejusque sententiam patefacit. — utòv, (ilium) Messiam, cujus est terra. Es. 8, 8. — *a>iaou, scribas populi) Tpa^aTsu? respondet apud LXX Hebraeo "itftt quo sensu occurrunt ol ypa^aTet; tou Xaou 1 Macc. 5, 42. coli. Deut. 20, 5. et ^so. Isque significatus huic loco congruit, ubi agitur de Responso Theologico. Seri- bae populi dicuntur in antitheto ad sacerdotum principes: erantque homines doctoresve privati, in Scripturis versati. Adde e. 22, 35. not. — è7cuv0àvsTO, quaerebat) Debuerat etiam prius. — tcou ó ^pt^xó? yevvarat, ubi Christus na- scatur) Quaestionem Magorum suam facit. Verbum praesens nascitur congruit summae exspectationi illius temporis de Messia. v. 5. (frìOXsè^, Bethlehem) Magis, ad Christum tendentibus, scribarum, non euntium, a majoribus accepta scientia inservit. — yàp, enim) Hanc causam ipsum concilium illud allegavit; Matthaeus autem comprobat. v. 6. nal au, et tu} Mich. 5, 1.: ncà crù $rffkzt]j. ó owto; eù.supav)X, Israèlem) Articulus additur nomini viri etiam prò gente posito. Israelem, tribus cunctas. In subsequenti historia non occurrit Bethlehem: ut dubitari possit, an Dominus unquam eo redierit. v. 7. XaOpx, darri) ne quid emanaret. Insidiarum argumentum. — vixpi- peoffs, accurate percontatus est) ad minimam usque temporis partem. Patet hinc Herodis astus, et magorum simplicitas. [Tantas ille inimicitias fovit, utut doctrinam de Christo non prò fabula haberet , sed jam tempus et locum nati- vitatis nosset. Vers. gemi.] — ,6wv, veniens) Conjicere ex hoc verbo licet, causam intelligentem fuisse, quae stellam regeret. conf. veniens, v. 8. v. 10. iàóvTs;, videntes) Nocturnum tempus fuerit oportet. — tóv à<7T£pa, stellam) Et tempus et locum et Scriptura et stella eis ostendit: tempus quidem Scriptura cum aliqua latitudine, ex ratione generali, qua universalis tum erat Messiae exspectatio. v. 11. slàov, viderunt) Suaviter exprimitur incrementum et progressus a gaudio visae stellae ad gaudium visi ipsius regis. Sequior lectio suoov inrene- runt, respondet sermoni Herodis, interrogate diligenter, et cum inveneritis etc. sed (/uaerendi laborem Magis ademit statio stellae. Non tam invenerunt, quam viderunt. Conf. Lue. 2, 17. 20. 26. 30. — Trpossxuvr.crav scOtoì, adorarunt eum) Maria Magis non erat objectum adorationis. Si sine peccato concepta fuerat, ut potentior ecclesiae romanae pars hodie statuii, quid causae est, cur mine ado- retur, et tum non fuerit adoranda? Nani jam tum adorandi regis mater erat. — 24 MATTE. H, 11 — 16. toù<; 07)caupoù;, thesauros) "tèi» LXX, Ovisaupó?, Prov. 8, 21. etc. apotheca, theca, etiam portabilis. — 7rpoG7Ìvsy>iav, offerebant) tanquam regi. Non offensi sunt praesenti egestate ejus. — j(pucàX£(7a tòv utóv {/.ou. Apud Hoseam hoc dicitur: Twm ^mm //wer era? Israel, dilexi eum: et ex quo in Aegypto erat, ftlittm vocavi meum. Patet hoc ex parallelismo utriusque hemi- stichii. Locutioque, ex terra Aegypti, sic exstat Hos. 12, 10. 13,4. et ab aegyptiaco tempore Israel coeptus est dici filius Bei: Ex. 4, 22 s. ac semper eduxisse populum ex Aegypto, nunquam exinde vocasse Deus dicitur. Proinde etiam Matthaeus, de Messia, eoque item parvulo, interpretans, allegationem cum commora tione ejus in Aegypto potius, (conf. Es. 19, 19.) quam ad reditum ejus ex Aegypto refert. Jesus ab ipsa sua nativitate, Filius Dei erat; et statim post nativitatem in Aegypto fuit. quanquam et populum et Messiam ex Aegypto in terram promissionis redire oportuit, ob id ipsum, quia et illuni et hunc Deus dilexit, et Filium suum vocavit. Commoratio Christi in Aegypto erat praeludium christianismi aegyptiaci. Vide Deut. 23, 7. Primis christianismi temporibus egregia fuit in Aegypto ecclesia, fortasse erit etiam posthac. Conf. Es. 19, 24 s. De unius dicti uno sensu bis impleto conf. not. ad e. 1, 22. Videlicet et popu- lum, ob Messiam, et Messiam ipsum, in quo est omne beneplacitum, ut uno amore, sic uno sermone complexus est Deus. Messias est similis populo suo in adversis: Messiae similis est populus ipsius in beatis rebus. Totus Christus ca- put et corpus est. Quin etiam tum, quum populus in Aegypto erat, Jesus Chri- stus in uno ex iis patribus, qui e. 1, 4. recensentur, in Aegypto erat. conf. Hebr. 7, 10. v. 16. èvsTra^Yi, illusus sit) Sic accepit rex, contra Magorum animum: revera tamen regiam auctoritatem prae divina prò nihilo habuerunt. Nesciebat jam, quid ageretur. — àTC0<7Ts&a$, mittens) scil. interfectores, repente. — àvstXs, interfecit) Hoc erat peccatimi clamans. coli. v. 18. — 7ràvTa;, omnes) quorum quatuordecim milita, ut in liturgia sibi a B. Matthaeo relieta notant Aethiopes, et Graeci observant in calendario suo, nefanda Herodis immani- tate, Christus et ipse puer martyres consecravit. Feuardent. ad Iren. 1. 3. e. 18. — tou; rcaiàa;, pueros) non puellas. Ex. 1, 16. — Sistou?, bimo) Mas- culinum, uti TptsTou;, 2Chron. 31, 16. coli. Hebr. — xpóvov, tempus) Tempus, a magis indicatum, erat fortasse paululum ultra annum. Itaque Herodes bien- nium definiit. MATTH. H, 18 — 23, 25 v. 18. gelivi?) — Jer. 31, 15.: cptovrì èv pa[/.óc CAlex. èv Tfi u^7]V?i) r,y-oua9vi Opr'vou xal >&au0[/.ou jcal òSup[/.ou* paj(Y)X àTCOxXaioj/ivv) èm tcov uicov ocutYfe' xaloùx. rfiil'naz TrapaxV/iG^vat >t. t. );. — -àxougGy), awd#« esf) Sic ut ad Dominum per- venerit. Sic alt Tìominus, praefatur et subjicit Jeremias — Gpfivo; x-al >tXau0[/.ó; xal òSupp.ò; tcoXù?) LXX habent, Opr'vou y.cd xAauO|xou xàl òo\>p[xou. Fons autem, DmiMP "03 Trt Respondet apud Matthaeum brevior tot versionum lectio, *Xau6[/.ó; xal óSup[/.òs rcoXùs , ut plurale hebraicum epitheto graeco exprimatur. [Vid. App. Crit. Ed. IL ad fi. I. Itaque et margo Editionis d. A. 1753, verbis GpYivo; itoci omìttendìs, loco prisci s, signurn mine y adjungens , et Vers. germ. ad h. I. breviori lectioni magis far et , quam Edith prima. E. B.] Sermo ac- centusque hebraici rem gradatim magis declarant, poniturque 1. luctus clarus, indefinite: tum ea, quae luget et quos luget. 2. eadem recusans, oblatam sci- licet, consolationem; et causa, cur recusarit. Caput XXXI. Jeremiae multum prospicit in tempora N. T. adeoque haec quoque periocha, sive captivitatem ba- bylonicam simul spectavit Jeremias, sive minus, ad eventum hunc N. T. perti- net. Unius dicti unico sensui minor et major non unius temporis eventus re- spondere potest, donec vaticinium exhauritur. — pa^X, Rahel) Antonoma- sia: i. e. singulae filiae Rahel, et aliae matres, quae sic filios dolorum habuere coli. Gen. 35, 18. Filii Rahel nominantur, aliarum matrum fìlii simul subau- diuntur, uti 1 Cor. 10, 1. sub patribus Judaeorum etiam gentes continentur. Fi- liique Rahel dici poterant etiam parvuli Bethlehemitici, ob sepulcrum Rahel prope hoc oppidum, Gen. 35, 19. quemadmodum Jacobum patrem dixere Samaritae eodem, quo Jacobus olim, loco habitantes. Joh. 4, 12. Sed Rama quoque de tribù Benjamin fuit, Jos. 18, 25. nati ex Rahel. Credibile est, gladiatores ab Herode tam subito emissos in fìnibus Bethlehem usque ad Rama pervenisse: nam valde vicinae erant, Jud. 19, 2. 9. 13. Ezr. 2, 21. 26. unde Jeremias, sa- cerdos ex terra Benjamin, eum cladis terminimi notavit. — xXxfouca) i. e. zlaist, flet, Hebraismus. — oùx. vjQsXs 7racpa)tto)0Y)vai, recusarit solatium capere) Phra- sis, qua luctus ingens exprimitur. — oux stai , non sunt) Sic Gen. 42, 36. ìco- G7)9 oùx. lari, <7U(/.ea>v oùx. s.ac7L, mortili snnt) Pluralis concise significai, et Herodem esse mor- tuum, neque alios jam esse ullos, qui insidientur. [Quanta hostium copia, con- tra Christum subinde insurgens, funditus periit! V. g.] — ol £/)touvtss tyjv ^u^Tjv) Phrasis LXX - viralis. v. 22. pocé&sust) Regnabat Archelaus, sive carebat regio ille nomine sive gaudebat. — è- pato?, respondet. Constans est haec regula, cui nemo, nisi contrariis exemplis prolatis, obniti jure potest. Respice, quae solidissimus in hoc genere Hillerus docet, Syntagm. hermen. p. 347 seqq. et Onom. sacr. p. 695. 701. 893 eaque confer ad I. H. a Seelen Medit, exeg. p. 632. Pertinet hoc ad etymologiam no- minis Nazaret; sed allegoriam nondum statuminat. Neque enim cur naziraea- tum leviticum Christo adscribamus, causa est ulla, Matth. 11, 19. neque est, cur aliquo signifìcatu vocabuli "nta scopum prophetiae exhauriri putemus. Chri- stum e Bethlehem exiturum per Michaeam est praedictum: Bethlehem a pane nomen habet: panis vitae Christus. quis autem eo, quod panis vitae Christus est, Michaeae prophetiam impletam esse dixerit? Oppidum, ubi natus est Chri- stus, prophetia designatum agnoscimus. Pari modo oppidum, ubi Idem adole- vit, quin etiam solenne cognomen, quod inde exstitit, indicatum est, ora culo ilio, Quoniam Nazaraeus vocabitur. Itaque particula oti, ut solet in testimo- niis citandis, praefixa est ab evangelista. Quanquam quo tempore floruerit ille propheta, per quem hoc praedictum est: utrum oppidum Nazaret, cujus nulla in V. T. alia fit mentio, jam tum aliquo numero fuerit, nec ne? ipsene propheta ille Nazarenus civis fuerit, et insignem hunc versiculum Nazaretae deposuerit? utrum sermone solo, [Multa enim elocuti sunt prophetae, scriptis eorum pub- licis haud inserta. V. g.] an etiam stilo eum comprehensum posteritati relique- rit? unde Matthaeus acceperit? quis novit? quid nosse attinet? In coelo alia sidera haemisphaerium alterutrum, alia utrumque illuminant, alia varios ortus et occasus habent. In terris flumina aliquando visui mortalium se subducunt, donec ex occultis meatibus iterum erumpunt. Sic divina oracula varietate ad- mirabili dispensanti^. Exemplum piane singulare praebet locus Johanneus de Tribus in coelo testantibus, quem per multa secula ignoravit orientalis ecclesia, occidentalis autem et Africana semper, quanquam non ubique, ceìebravit. Hoc sane, Nazarenus vocabitur, minus aut cognitum a plerisque aut intellectum fuit: alias Galilaea, ipsaque Nazaret, non ita contemta fuisset. Joh. 1, 47. 7, 52. Recteque multi pridem negarunt, hunc versiculum in Scripturis V. T. exstare. Eadem est igitur ratio ejus, atque prophetiae Henochi, per S. Judam demum in literas N. T. relatae, et sic obsignatae: eadem, atque apophthegmatis illius, quod a Domino prolatum, apud evangelistas non obvium, Pauli ore et Lucae stilo laudatur Act. 20, 35. Neque vero habent Judaei, quod causentur, in N. T. citari aliquid, quod non exstet in V. T. Ipsi enim multa vetera narrant, quae nihilo magis ibi exstant. Proverbia Salomonis a cap. 25, 1., prophetia Azariae, epistola Eliae, et multa ejusmodi alia, ubi delituere, donec libris V. T. v. gr. 2 Chron. 15, 2. seqq. 21, 12. longis post temporibus inserta sunt? Certe nil cau- sae erat, cur Matthaeus hoc fingeret, si ipsius tempore mera fuisset novitas. Tali modo plus nocuisset toti causae christianae, quam profuisset. Alia ei sup- petebant sat multa prophetiarum in Jesu Nazareno impletarum specimina. Qui excellentem hunc versiculum dilutius interpretantur, ut conficiant, eum hic vel illic in Scriptura V. T. contineri, ii revera prophetiis antiquis unam detrahunt: qui vero tò pvjGèv, Nazarenus vocabitur, diserte olim editum existimant, hi ho- mogeneam testimonii totius prophetici partem agnoscunt; adeoque integritati Scripturae revera consulunt, et simul simplicitatem tuentur. conf. Caiov. Bibl. ili. et Rus. T. I. Harmon. evang. p. 284. Nazareni cognomen quis habiturus MATTH. II, 23. Ili, 1 — 3. 27 sit? non additur in versiculo. Videlicet ubicunque in prophetiis aliquid occurrit a Messia non alienimi, id de Messia, quamvis non expressa ejus sit mentio, ac- cipiendum venit. Plnra tamen diiobns bisce verbis in perbrevi vaticinio cohae- sisse verba, credibile est. Conveniens erat diuturnior lnijus monumenti occul- talo cum ratione vitae Christi privatae in latebris oppidi Nazaret agendae, et fidei sanctorum probandae, et perfìdiae malorum judicandae. JoIl 1, 46. seq, 7, 41. seq. Posteaquam palmariam ac propriam Nazareni nomenclaturam in ipso op- pido Nazaret positam fuisse, evictum habemus: mine demum, etymon et pa- triae et cognominis Christi, haud inane esse, Consectarii in loco statuimus. diri- stus, fìlius Davidis Bethlehemitae, non est vocatus Bethlehemita; quare in ety- mo oppidi Bethlehem non perinde mysterium quaeritur. Vocatus est Christus Nazarenus. fecit id quidem hominum senno: imo vero fecit providentia Patris. Non temere Pilatus, ut tribus linguis cardinalibus Jesum regem Judaeorum ca- tegorie scriberet et scriptum retineret, gubernatus est: non temere accidit, ut Nazarenum et Pilatus simul scriberet, et alii, antea posteaqne, dicerent. No- mina Jesu, Christi, Emmanuelis , et reliqua, quod sonant, id revera exhiberi, innuunt: unum Nazareni cognomen, ornine carere, recte negaveris. *1T2 est regii capitis insigne: et mt: Hillero interprete est oppidum, quo vertex montis coronatur. Itaque Nazareni cognomen Germanice exprimi posset: Zu Cron- berg hat der Gekronte gewohnet. Vid. Psalm. 132, 18. Solent locorum nomina prò ipsa re significata poni, omitlimus Yeronenses, Placentinos , Laudicenos Latinorum: major Scripturae gravitas. Kananites etiam Zelofes dictus, et a pa- tria et a virtute. Matth. IO, 4. Lue. 6, 15. Vid. omnino Es. 63, 1. CAPUT III. v. 1. 'Ev toc?; i^épxiq èxstvat?, in diebus illisj In Evangelistariis haec formula meram vini habet inchoandi sermonis: sed in Evangelistis plus valet. hoc loco denotat: Jesu habitanfe Nazaret ae. e. 2, 23 *)• Notatur non breve, sed nulla majori mutatione notabile intervallum. — TTapayLvsTai) Suaviter itera- tili' hoc verbum v. 13. Saepe LXX id in praesenti ponimt. — /Oipucrctov, prae- dicans) dare. Congruit mox, vox. Baptista, praedicans : duae partes offici! Johannei. — èv ty) èpviaw, in deserto) v. 3. v. 2. [/.stccvosTts) Amabile vocabulum v. 8. 11. mutate sensum, induite sensum regno coelorum clignum, regalem, coelestem. Sic ipse Jesus Christus, sic apostoli praedicare coeperunt: sic Dominus Johannem jussit scribere, Apo- calypsi ineunte. — pasiXstac, regnum) Vid. ad e. 4, 17. — oùpavwv, coelonnn) Plur. D^:^. Haec phrasis, regnum coelorum, apud solum Matthaeum exstat, ut Judaeis, quibus scribebat, opinionem regni terreni eximeret. v. 3. outo?, hic) Complura sunt individua in N. T. quae in veteri praedi- cta sunt. — yàp, enim) Causa, cur Johannes ita exoriri tum debuerit, uti v. 1.2. describitur, quia sic praedictum erat. — ocovrr/.TX. voxetc.) Vid. Lue. 3, 4. not. vox, se. est. — (3owvto$, clamantis) Johannis. Similis locutio, Rom. 10, 15. pedes nunciorum. — èv tyi £pri[7.w, in deserto) non, in tempio, aut in syn- agogis. Sunt, qui construant, in deserto parate etc. quia sic postulent accen- tus apudEsajam. Sed si id voluisset evangelista, mox parallelum illud nn^yn in solitudine rependisset. Nunc haec inter se respondent: praedicans in deserto: 1) Josephus, quum Johannes in publicum prodiret, vix in vivis adhucdura fuit. Is nimirum spectatur, de quo per prophetas dietimi est, Nazaraeus vocabitur. Nazaretae Jesus a reditu ex Egypto ad Johannis usque proditum commoratus est. Harm. p. 63. 28 MATTH. Ili, 3 — 8. vox clamantis in deserto, v. 1. 3. Res eodem recidit. ubi vox, ibi auditores, qui jubentur parare viam, ibi etiam adventus Domini. Matthaeus etiam mox e. 4, 15. quiddam ab accentibus hebraicis diversum tenet. Conf. Hebr. 3, 7. not. — óàòv, viam) Una est via primaria: et haec multas Tp^ou; semitas complec- titur. — Kuptou, Domini) Hebr. mrp prò quo Hebraei posteriorum seculorum TtiH dixere. LXX verterunt Jtupio;. Hoc loco innuitur Christus. Nomen Domi- nus, de Christo, variam in N. T. habet significationem, prò rerum, temporum, et loquentium varietate. In dictis e V. T. allegatis saepe respondet nominibus m;v et ^tf quorum alterum majestatem ejus, ut Filii Dei, alterum gloriam ejus, ut Messiae etiam spectat. Homines, inter quos ambulabat, eum sic appellave- runt, prò diverso fìdei suae captu. Apostoli et fìdeles deinceps saepe simul spectarunt ejus dominationem et potestatem in suos et in omnia, in ipso etiam statu exinanitionis, sed magis in statu exaltationis: ubi interdum additur pro- nomen meus, quod tetragrammato m»T non additur. — eOOsiac) rectas. v. 4. aÙTÓ?) ipse. Prosopographia insignis. Habitus quoque et victus Jo- hannis praedicabat, congruens cum doctrina et officio, qualis poenitentium esse debet, talem hic minister poenitentiae semper habuit. conf. cap. 9, 14. 11, 18. not. — àTuò Tpt^cov xapftou, de pilis cameli) Vestis erat parabilis et aspera, mi- nus exquisite texta. coli. Marc. 1, 6. — xal £wvy)v àsppiaTivriv rapi tyìv ò(7cco (perinde ut cpdcraw, et particula w;, et La- tina, prae me fero, ostendo, pitto, videor, apparet, species,) interdum veram rem eamque conspicuam, interdum speciem inanem, quam quis vel sibi vel aliis objicit, denotai. Itaque h. 1. sensus est: potestis quidem aliqito modo ita di- cere; sed ea re non debetis piacere vobis *). — Tiysiv, dicere) secure. — tòv àppaàj/., Abraham) quippe cujus posteritas non deficit. — )iyco yàp ù[/.iv, dico enim vobis) Formula gravissima, in re maxima, a viro magno adhibita. conf. e. 5, 18. not. — àuvaTou, potest) Judaei putabant, se non posse excidere. — ex twv XiOwv) ex his lapidibus, et undecunque, uti ex gleba Adamum. Deus non est alligatus ad legem successionis in ecclesia. — toutwv, his) Lapides certe, eosque fortasse indigitavit Johannes, qui Josuae tempore in Jordane erecti fue- rant, ut testimonio essent, populum Israel per Jordanem intrasse terram pro- missam, Deoque eam debere, non sibi. Sermo instar adagii, ut Lue. 19,40. — Tsx.va, filios) spirituales. Filii secundum carnem erant, qui tamen dicuntur ge- mmino, viperarum. v. 10. vi&Y) àè, jam vero) Antitheton: futura, v. 7. — xal, etiam) Ubi gratia se exhibet, ira quoque ingratis ostenditur. Non modo fieri potest, ut pu- niamini, sed etiam prope est. — pf(av, radicem) Non modo ramis intentata est Securis. — àsv&pwv, arborum) Judaeorum: Lue. 13, 7 s. ad quos gentes erant lapides. — astrai, jacet) etsi ictus nondum coeptus est. — è>otÓ7rTSTai, ex- scinditur) Praesens. sine mora. — rcup, ignem) Hebr. 6, 8. v. 11. ujjwc;, vos) Pharisaeos igitur non exclusit Johannes a baptismo. — èv uSoctl, in aqua) Huic parti respondet finis in hoc versu. Quanquam non tam baptismum, quam se ipsum Johannes extenuat: et rursum aquae antitheton hoc uno loco ignis ille dicitur, sed Spiritus sanctus ubique. — d<; ^STàvotav, in poe- nitentiam) Huic parti respondet v. 12. — às, vero) Antitheton pertinet non solum ad baptizantes; sed etiam ad baptizatos, (Act. 1, 5. vos:) et ad diversa tempora. — tmiatù (/.ou, post me) Decebat, Iohannem nasci paullo prius, quam Messiam. — èp^ójAsvo?, veniens) statim, v. 13. — ìo^upórspós [/.ou, valentior me) quem magis, quam me imbellem, timere et colere debeatis. Suam potentiam non esse magnam; Christi, infìnitam, ut Dei, esse, Iquam vel ad salutem vel terribili modo nemo sit quin experiatur , V. g.] docet Iohannes. v. h. mox, et v. 12. Non statim dicit: Messias post me venit, sed paraphrasi rem occultius et tamen augustius exprimit. Dixit autem hoc Iohannes, cum jam maxime flo- reret. Act. 13, 25. — {ktal ffuvdcEst tov gvtov auTou zìe, tt,v à7wO07ÌJtyiv , et congregabit triticum suum in horreum) Aut omittendum est auxou suum x ), aut construendum cum àTìoOvi- X7]v, horreum, [quod recte Lutherus fecit. Not. crit.] coli. Matth. 13, 30. triti- cum congregate in horreum meum. Idem Dominus tritici est, qui horre'v. idem vero etiam horrei, qui areae. Lue. 3, 17. — <#X U P 0V > paleam~) [quanquam tri- fico subinde non absimilem. V. g.] palea non venit sub censum. — rcupì, igne') Quivis aut igne baptizatur, aut igne comburetur. Nil est tertium. — àcfiscrrw, inextinguìbili) Videte igitur, ut peccata vestra prius deleantur. Job. 20, 26. Impium comedet rcup àaau.oaWry . omnem justitiam) omnes justitiae partes, atque adeo hanc quoque, ceterarum majorum arrhabonem. Pro particulari justitiae intuitu, Iohannes videretur baptizandus a Jesu: prò universo justitiae ambi tu, conversa res est. Hoc dixit Jesus, prò eo, quod ceteri, qui baptizabantur, quia peccatores erant, de suis peccati» confitebantur. Talis ora- tio non nisi Messiae ipsi conveniebat. In rebus summe humilibus tamen Filius Dei cavet juri majestatis suae. Ioh. 13, 7. s. 14, 30. 18, 5. 20. 36. — tóts, fune) protinus. v. 16. eOOùg, statini) Nil erat, quod eum diutius teneret, sic quoque sta- tini resurrexit. — t$oò, ecce) Res magna et nova. — xùtw, ei) Id plus est, quam si Matthaeus scripsisset, super eo. — ot oùpavoì, coeli) Plurale. v. 16. 17. xalj et) Gloriosissima apparitio S. Trinitatis, et documentum, quid fiat, quando nos baptizamur. nani non sibi baptizatus est Christus. Et Spi- ritum S. accepit, quo nos baptizaret. Ioli. 1, 33. — eiSs, vidit) Jesus: Marc. 1, 10. nec non Iohannes. Ioh. 1. 32. — wcsl Trepterspàv, sicut columbam) Conf. Gen. 8, 10. s. v. 17. ©a>V7j, vox) Apertissima Dei patefactio. Tales illae, quae memo- rantur Act. 2, 2. s. Ex. 19, 4. 9. 16. 40, 34. s. Nnm. 16, 31. 42. 1 Reg. 8, 10. s. 18, 38. — ov:ó: bgtov, Hic est) Marcus et Lucas scribunt, dictum esse, Tu es. Matthaeus sensum expressit. Hic. dictum e. 17, 5. Assentit fides: tu es Fitius Dei. e. 16, 16. — ó) Articulus bis positus summani habet emphasin. — utò;, Filius) Ioh. 1, 18. 3, 16. — xrrj—rrM* dilectus) Possit hoc videri esse no- men, coli. cap. 12, 18. ut duo sint praedicata haec: Hic est Filius meus: est Dilectus, in quo beneplacitum est mihi. Sed epitheton esse, patet ex Lue. 3, 22. Amor est quiddam naturale, quia Hic est Filius: beneplacitum, quasi superve- niens, quia facit. quae Patri placent. Dilectus, unicus: qui amorem patris non cum alio partitur. — èv , in quo) 'Ev, in, maxime notat objectum, deinde et- iam causam. Objectum beneplaciti paterni est Filius per sese, et in Filio omnes et omnia. Phrasis LXX viralis. conf. not. ad. Col. 2, 18. — eùSdscTica, benepla- citum est mihi) Verbum sOòV/.u, et eù^oxia, adhibetur, vel quum id, quod ego- met habeo atque ago, mihi allubescit, vel quum id, quod alter. Utraque notio- nis pars huic loco congruit, de beneplacito Patris in Filio. Est aeterna sTopyr, erga Unigenitum, est comitas perpetua erga mediatorem, et in ilio erga nos, fìlios reconciliatos. Additur e. 17, 5. eum audite, tum enim de passione dictu- rus erat. nunc id non additur; nani initio idem illud docuit duntaxat, quod Pater dixit, Hic est filius meus. CAPUT IV. v. 1. Tót£, tunc) ex baptismo. — àr/i/Or,, sursum ductus est) Hieroso- lyma versus, impulsu puro. — zie ty,v !p7)(/.ov, in desertum) desertiorem partem illa parte, de qua e. 3, 1. — ó-ò tou -vz'j'j.y-oz, a Spirita) sancto. e. 3, 16.— 7:iizxah-?^y.i . ut tentaretur) Tentatio haec specimen est totius status exinanitio- nis Christi: omniumque tentationum non solum moralium, sed spiritualium ma- xime, epitome, quas machinatus est diabolus ab initio. — Otto tg ; j òV.Sóao'j , a diabolo) LXX hit. hebraicum T£3« fere vertunt ò\aioÀo:' tantum 1 Reg. 11. bis terve exprimunt ax-xv. v. 2. V7ji8oi, lapidee) Quasi diceret: Versaris in de- serto, quod lapides duros habet , pane-m non habet. Imo alia ratione persen- tisces, tentator, lume esse Dei filium. Mox initium faciet perdendi tui. Lue. 4, 34.41. v. 4. ysypscTTTat, scriptum est) Non provocat Jesus ad vocem de coelo lo- cutam: non respondet ad argumenta tentatoris: adversus conclusiones ejus te- net scripturam solam ejusque tò otl. An filius Dei sit ipse, nec ne, relinquit in medio. Erga homines non saepe allegavit Jesus scripturam, sed dixit : Dico vo- bis. Adversus satanam unice illud dicit: scriptum est. i. e. quisquis ego sum, certe illud teneo, quod scriptum est. Omnes sententiae, quas proferebat, etiam per se erant indisputabiles; et tamen tenet illud: scriptum est. Quo ipso etiam exprimit, mine se adesse, eum, qui scripturae esset satisfacturus: ostenditque scripturae gravissimam auctoritatem, ipsi satanae irrefragabilem. — oùx-Ocou) Deut. 8, 3. LXX, oùz-Gsou, Razzai ó àvOpwTro;. Etiam in eremo vim hujus dicti senserat populus. Ejusdem libri caput VI. citatur versu 7. 10. unde tria dieta duae paraschae conjunctae pnn&o et np2 habent; in deserto Israélitis propo- sta ; in deserto a Christo prò gladio contra tentatorem adhibita. Eo anni tem- pore, quo Moses dixerat, Jesus tentatus dieta adhibuit. — £/i<7£Ty.t, vivet) Id expertus erat Jesus his XL diebus. Tam facile est sine pane vivere, quam ex lapide panem facere. AùTocpjcstoc, praesens animi quies, nil quaerere praeter titani. Victurum se, sciebat Jesus. — àvOpw^o;, homo) Non respondet tenta- tori de Ftlii Dei appellatone: sed quasi unus e multis, ad verbum scriptum alligatis, loquitur. Ac Mosis jam tempore sapientia divina iis verbis totum hoc testimonium expressit, quibus Salvator feriret tentatorem. Hieronymus: Pro- positum erat Domino, humilitate diabolum vincere, non potentia. — Tcavri p7i[/.aft éz7Top£uo[;ivw) Sic Ps. 89, 35. tk èy»7rop£uó[jL£va §tà Ttov ^Ei^écov ^ou* de promissione divina. Conf. LXX. Num. 30, 13. et Deut. 23, 24. de votis, item Ier. 17, 16. Num. 32, 24. Metonymia: exilus oris, i. e. res, quae ore nun- cupatur. — ò\à) per òs, adeoque ex corde. v. 5. tót£, tunc) Matthaeus eo temporis ordine describit assultus, quo facti sunt. v. 8. 10. not. Lucas gradationem observat in locis, et describit de- sertum, montem, templum. e. 4, 1. 5. 9. Quae ordinis non modo innoxia, sed etiam salubris varietas argumento est, non alterum evangelistam ab altero scrip- sisse. Fortasse etiam tertii assultus quiddam ante secundum assultum tentator MATTH. IV, 5—11. 33 vibravit in Jesum, et alio alioque habitu apparuit. — Trapatac^àvsi) Concise, id est: assumit et ducit. et sic v. 8. Verbo ducendi Lucas utitur, e. 4, 9. 5. Mi- rabilis potestas tentatori concessa; usque dum ei dicitur, abi. v. 10. Grego- rius : Nit mirum est, si Christus a diabolo se permisit circumdnei, qui a rnem- bris illius se permisit erneifìgi. Satan ubique tentat. conf. de mutatione loco- rum, Num. 23, 13. 27. Christus ubique tentatus est, omnibus locis, ubi postea erat munere functurus. — st£ ty,v àytav TsróXtv , in sanctam urbem) ubi praesi- dium angelicum inprimis sperandum videri poterat. — foci, super) Quam vere in deserto, tam vere in pinnaculo et in monte fuit Jesus. — wrepuyiov, pinna- culum) in quod adscensus longe facilior fuerat, quam descensus ex eo. Quod- nam hoc fuerit pinnaculum, ambigunt antiquarii l }. Christus per alta et pro- fonda tentabatur. v. 6. yéypaTwTat, scriptum est) Speciosissima tentatio, quae Scripturam videtur apposite allegare. Non dubium est, quin hujus dicti vim imprimis saepe senserit Satanas ex opposita sibi custodia piorum per angelos. — ÓTi-rcepl soo xal ìtzì wtk.) Ps. 91, 11. 12. LXX, 0Ti-~spl cou, tou ^la^u^àEat iQov, lapidem) ex quo structum templum. Speciose psalmum ap- plicat tentator. v. 7. tcocaiv ysypaxTou, iterum scriptum est) Etsi Satanas retorquebat tò scriptum est: tamen Jesus id sibi non sinit quasi protritum quiddam extorqueri, sed ter adhibet. Scriptura per scripturam interpretanda et concilianda. — où* èjtxetptet? jctX. Sic piane LXX, Deut. 6, 16. Ex eorum interpretum usu ejwirsi- pà£siv non est signifìcantius, quam 77Sipà£stv. Hoc autem dicit Jesus: Meum non est tentando provocare Deum. — .Kuptov, Dominimi) Positum est hoc prò no- mine proprio. v. 8. toxXiv, iterum) Tertius conflictus: ut patet etiam ex verbo abi. v. 10. — opo$, montem) Novum tentationis theatrum. — ^£ix.vuclv, monstraf) ad ocu- los ea, quae horizon complecteretur; cetera, per enumerationem et indigita- tionem fortasse. subtilis spiritus est satanas. v. 9. tójco, dabo) At Filius est heres: et quicquid potestatis habebat satanas, propter hominum defectionem a Deo, id Christus, vatentior, non per pactionem, sed per victoriam eripuit. Quae diabolus in tentatione non potuit persuadere Christo, ea perficiet per bestiam, Ap. 13, 2. vasallum suum: et quae Christo obtulit, adversario iìli conferet, regna mundi. — èàv, si) Magna super- bia, regna muneri offerre, prò uno actu adorationis, id munus agnoscentis. [Quae angelus Johanni non permisit , ea tentator a Jesu, Domino, postulai. V. g.] Sine dubio specie venerabili apparuit. v. 10. uTTocys, «6i) Abi post me satana, dixit Dominus Petro, Ipsum pre- hendenti, et, ne passionem subiret, prohibenti, eoque sermone Petrum in lo- cum, qui discipuli esset, pedem referre jussit. Ad satanam vero dixit, Abi Sa- tana; abi, non post me, sed piane a me. — cra/rava, Satana) Tentasti, ut ex- plorares, quis ego sim: et ego Ubi dico, quis tu sis. Tentatorem, quum is maxime favere videri vult, Satanam appellat. [Superbia enim, Satanam se esse, piane dernonstraverat. V. g.] — Kupiov-TCporauvvfcsi? y.tX) Deut. 6, 13. LXX, Kupiov-tat toi? jcaGvipivotc) Ps. 107, 10.: 3ca9*/i(j!.évou? èv (DtÓTSi /.al otta OavaTOu. Sedendi verbum aptum notandae solitu- dini inerti. — yapz jtaì cnuój!) f/ Ev Sta Suotv. Situs regionis erat natura depres- 1) Decentissime captivitas Johannis hoc loco, et obitus ejusdem cap. 14, 3. in trans- iti! quasi memoratur , non ut contigit res , sed ut ad aures Jesu pertigit. — Neque tamen longo intervallo captivitatis initium antecessit famam ad Christum perlatani. Joh. 3, 24. non- dum in vincula conjectus, at in eo tamen erat, ut decrescere^ v. 29. 30. Neque etiam e. 4, 1. custodiae mentio fit: et e. 5, 35. fuisse quidem dicitur lychnus ardens et lucens; sed inde non sequitur, eum tum temporis, ubi talia Christus de ipso asseruit, in carcere jam deten- tum fuisse (nani ne in ilio quidem statu ardens lychnus et lucens piane non fuit) : enimvero Johannes eo respectu in praeterito memoratur 1. e. , quod Judaei laetitiae ex Johanne quae- sitae pertaesi jam essent, et verum Lumen, Jesus Christus, splendore suo infinito Johan- nem, cereum quasi lychnum, jamjam obscurasset. Accedit, quod captivitatem , in eaque mortem Johanni instantem, praescivit Salvator. Johannes itaque semestri fere post muneris publici auspicia circa Pentecosten vinculis traditus est, exinde vero plenus propemodum an- nus ad obitum ejus effiuxit. Qui plura tribus Paschata baptismo et morti Salvatoris inter- ponunt, eos Johannis captivitati, minus opportune, biennium tribuere necesse est. Johan- nem quippe, captivitate haud exclusà, cito transire decuit. Unus Propheta magnus, Jesus, praecipuam temporis partem solus trans egit in Officio suo. Harm. p. 183. s. 2) Lectio AOp£ud(xevo<; in Ed. I. N. T. signo (3 distintici cum hac observatione Gnomonis jpropius conventi: sed Editioni d. A. 1753. io Tcopeudp.Evos ad signum y ableganti ì Vers. germ. respondet lectionem xaOrjjievos exprimens. E. B. MATTH. IV, 17 — 23. 35 sus: ei congruebat conditio spiritualis. — àvsTStXsv aÙToT;, orta est illis) Hebr. n>D fulqet, super illos. Hoc sermonis incremento rependitur epitheton, f/iya, magnani, in inciso precedente. v. 17. vip^aTo, coepit) Frequens verbum. innuit initium actionis saepe ite— randae, aut deliberatae certe et amplae, vel etiam diutinae. [Sane Jesus docere in scholìs prius jam coeperat, quam Nazaretà Capernaum venisset, Lue 4, 13.: sed mine, altius elata voce, ad xvipuy^a etiam vel ad proclamandum DEI regnum se contulit. Ipse Rex praeconerr egit. Harm. p. 190.] — r\ $%Gikzical 7rcptfiY ev ktX.) Sic piane cap. 9, 35. [Item e. 4, 23. Marc. 6, 6. Act. 10, 38. etc. Hac lege brevi tempore insignem hominum multitudinem doc- trina et miraculis suis adjuvit: discipulos eo magis exercuit: id praeterea consecutus, ut nullum homines taedium Ipsias, quin desiderium subinde fortius caperent. Harm. p. 235. s.] — jqfipucGCùv , praedicans) Doctrina in synagogis publica erat: sed magis publicum praeconium. e. 10, 27. 11, 1. Conf. etiam 1) Coelorum regnum, Poenitcntia et Evangelium tres termini sunt, quibus praeter Matthaeum frequentissime utuntur Marcus et Lucas ; Johannes , in Evangelio , nunquam. Easdem vero hic ipse res aliis locutionibus perquam venustis effert. Regnum DEI, ex reli- quorum Evangelistarum more, appellat ille quidem, sed nonnisi in colloquio cum Nicodemo; idem istud suhindicans, quando describitur Jesus ut FUius Dei, ut Vita, ut Lumen, ut Spon- sui , ut Is , cui Pater omnia in manus , cui potestatem super omnem carnem , cui omne judi- cium tradidit, qui omnes denique ad se trahet, et quae sunt similia. Poenitentiam Johannes innuit, ubi tb superne nasci, ad Jesum venire, fidem suscipere, rei. urget. Evangelium idem est, quod testimonium nuncupare amat. Multum istae locutionum variationes lectorem atten- tum juvare queant: modo ne in verbis haereamus, sed virtus eorum cordis intima pervadat. Harm. p. 190 s. 3* 36 MATTH. IV, 23 — 25. V, 1 — 3. Lue. 8, 39. Jon. 3, 2. 4. — tò sOayY&iov, evangelium) Praecipua doctrina Christi, evangelium: cetera, quae docuit, pertinebant duntaxat ad impedimenta remo- venda. — rffe paciXsta;, regni) Dei. In Scriptura sacra perpetuo spectatur Deus. — Twteav, omiierri) Nemo aegrotus, nemo mortuus, cui Jesus occurrebat, in morbo aut morte mansit. — vggov , morbum) INócog, morbus totius corporis: fAxXaxia, aegrìtudo partis alicujus, cimi dolore: pacavo?, tormentimi: v. 2.4. ^à- gtlE, fiayellum. Lue. 7, 21. — èv tw T^aco, in populo) In populo Israel: et, m populo, ut promiscue offerebantur aegri, etiam ii, quorum morbus publice notus erat. Job. 9, 8. Act. 3, 10. At miracula recentiora ex antro nescio quo homines saepe mutasve imagines ex composito protrudunt, quibus ea acciderint. v. 24. à7uv)X0sv, abivit) procul. — à*or,) ny^ra LXX, , mites) Fere tales hìc nominantar, quos mundus proculcat. 7:pao? Romanis pravus, segnis. — •/J^povojx'/iso'jst, hereditabunt) Futurum. Mi- tes videntur ubique importunitati terricolarum cedere: ac tamen terram occu- 1) Voculà aÙTol imiuitur , contraria eventura esse aliter afifectis. V. g. 33 MATTH. V, 5 — 13. pabunt, non brachio suo, sed her editate, auxilio Patris. conf. Àp. 5, 10. Interea dum impiorum usurpatio manet, tamen omnis fructus ordinatur ad mitium com- moda. In omnibus his sententiis beatitudo in coelo et beatitudo in terra se invi- cem connotane Ps. 37, (36,) 11. oi Ss 7rpas?<; j&YjpovopiffouGi yrlv, xal jcaxaTpu- ©7i(>ou(7iv £7wl ttV/ìOsi etp7}VY}$. Quin haec summa est totius illius Psalmi. vid. ibid. v. 3. 9. 22. 29. 34. v. 6. oi 7T£tvcovTe; y.7.1 c^òWts;, qui esurhmt et sitiunt) qui sentiunt, se per se non habere justitiam, qua se Deo hominibusque probent, eamque vehe- menter desiderane Describitur fides, convenienter initio N. T. — t/ìv &tx.ato- <7uvt)v, justitiam) Justitiae auctorem piane se hìc praestat Jesu, v. 10. s. 20. e. 6, 1. 33. Non signifìcatur hic jus fori humani, sed divini. Hic versus est cen- trum hujus periochae, et thema totius homiliae. Non dicit, beati justi, ut mox dicit, beati misericordes etc. sed, esurientes et sitientes justitiam. Justitia mera suo tempore iis obtinget. 2 Petr. 3, 13. Es. 60, 21. — ^opTaffGvfcovTai, satura- buntur) justitia, Rom. 14, 17. Haec erat ipsius Jesu pastio: Ioh. 4, 34. coli. Matth. 3, 15. Hanc saturitatem suis propinat hoc ipso sermone toto, et promittit proponitque hoc ipso versiculo. v. 7. zkzri^ovzO Graecum &so;, unde ilzripovz^ hebraico *tàtt respondet, neque tantum ad miserabilia pertinet objecta. v. 8. xaGapol t?J xap&ta, mundi corde) Non sufficit puritas ceremonialis. Cordis virtutem docet Jesus, cordis puritas et castitatem complectitur et immu- nitatem a ceteris inquinamentis peccati. — tòv Gsòv ò^ovtoci, Deum videbunt) Promittitur clara cognitio de Deo jam mine, sed iis verbis, quae magis proprie in aeterna vita implentur. 1 Ioh. 3, 2. 3. 6. Conf. de contrario, 1 Thess. 4, 5. v. 9. etp7)vowoiol, pacifici) factores pacis legitimae omnis inter discordes, dissentientes , bellantes. — uiol , filii) Quanta dignitas ! — Geou , Dei) qui est Deus pacis. — xXYiGviaovTai, vocabuntur) erunt et cluent. v. 10. oJ SsSicoypivot , qui persecutionem patiuntur) v. 11. SsSttóy^ivot, qui se contulerunt ad sustinendam persecutionem. Jam nunc denunciat Jesus, quid Ipse, quid sui a mundo sint accepturi. Indicat autem gradatim. jugum dicit eli, 29. crucem, e. 16, 24. coli. Marc. 8, 34. Matth. 10, 38. de cruce ad solos discipulos dicit. — evexev àaoaocuvvic, propter justitiam) propter me. v. seq. Conf. cap. 10, 39. 42. 16, 25. 18, 5. 19, 12. 29. v. 11. óv£L§tacD(jiiva, toc àvaicG'/nroc* Marc. 9, 50. àvociov ysvrjTai. Salis est, saporem habere et dare: huic sapori op- ponitur insulsitas, fatuitas, valor amissus. — ccXig9-4<>stoci, salieìur) impersonale, nec sai Calare. 1. e.) nec terra aliunde condietur. — seco, foras) procul ab omni usu oeconomico. — xal, et) adeoque. — /cocTocrcocTsTcOoct, conculcetur) Nil est tritius, quam qui vult divinus haberi, ac non est. [Merum seexili hominem non tant opere dedecet sua vanitas. V. g.] — u~ò tcov àvOptÓTTwv, «6 hominibus) ob- viis quibusque. Haec t&v articuli vis. v. 14. l ) opoy;, montem) Apposite, coli. v. 1. De re conf. Ap. 21, 10. v. 15. jcaCouèrt) Impersonale: subaudiendum, os >caiovTS$. conf. e. 7, 16. — Ù7TÒ) swft, i. e. pone. Lue. 8, 16. OrozàTco. v. 16. e|/.7upoa6sv twv àv9p(Ó7vo)v, corani hominibus) omnibus. — Smog, m£) Particulae vis non tam super verbum videant, quam glorificerit , cadit. — ùjagìv — spyoc, vestra opera) opera, non vos; splendorem, non lychnum. [Sequitur, Patrem vestrum; non, vos ipsos. Cf. e. 6, 2. V. g.] — tòv TCQCTSpoc ui/.wv, Patrem vestrum) qui vos Sui similes genuerit. [Ubicunque bonum opus videris, Deum glorifica, ob filiorum sanctitatem. 1 Peti*. 2, 12. V. g.] In hac conclone tota Deum ut Patrem nobis ostendit Filine , idque locupletius, quam omnes olim prophetae. v. 17. pi vo|/ì<7Y)ts, no/z7e pittare) Sermo concisus per metonymiam con- sequentis: Nolite putare, timere, sperare, me doctorem similem esse doctorum, quibus assuevistis, istorumque more soluturum esse legem. qui illud putat, pu- tat etiam hoc [Per quam vulgaris est haec opinio. V. g.] — r,X6ov, veni) Ergo Jesus erat, antequam veniret. Sic, inverti , e. 8, 10. — jwewcXQcaci, dissolvere) Composito dissolvere opponitur verbum implere; et simplici solvere, et docere, opponitur facere et docere. Ex quo verborum vis apparet. illa dicuntur de toto, lege; haec de praeceptis singulis. Dissolvere et solvere est irritai facere. — tòv vó[7.ov ri toò; 7ìpo(p-/ÌTa?, legem aut prophetas) Prophetas nonnulli ex Judaeis minoris faciebant, quam legem. Junguntur etiam e. 7, 12. — Tzlr^&Gy.i, implere) factis et dictis praestare, ut omnia fiant, quae lex postulai, v.seq. fin. [Non fuit novae legis conditori sed sua Ipse obedientia legem implevit , et (/uomodo per Suos impleatur,docuit.Y.g.]J{i[bbim agnoscunt, Messiae esse, legem perfìcere. v. 18. dqxriv, amen) Amen, sermone ineunte, soìus Jesus ad confìrmandum adhibuit, apostolus nullus. Apud Hebraeos interdum jurisjurandi vim habuisse, docet Wagenseil. in Sota p. 379. et ubicunque in hebraeo est mn *n Chaldaeus habet wn cp constans ego: et t=rp apud eundem passim prò 3^n\i52 ponitur. vid. Lud. de Dieu ad h. 1. et Kimchi ipsum Tbn interpretatur tarp. In Novo tamen Testamento non est juramentum proprie, nam ei respondet voci et òikrfi&q. Lue. 11, 51. 21, 3. coli. Matth. 23, 36. Marc. 12, 43. Est tamen asseveralo gravis- sima, ei propria, qui per se ipsum et per veritatem suam asseverati et a digni- tate personae loquentis aequipollet juramento, praesertim ubi geminatur. vid. Ioh. 1, 52. not. Servatur hebraica vocula in omnibus linguis. \et retinenda est in transferendo , ut in fine, sic in principio sententiae. Eadem ratio aliorum 1) Verbo où Suvatat innuitur, non opus esse coacta simulatione : neque etiam lychnus, dummodo non sufflaminetur, non potest lucere. V. g. 40 MATTH. V, 18 — 20. verborum hebraicornm. Not. crit.] — )iyto òplv, dico vobis) Haec formula, Do- mino frequens et propria, summam habet auctoritatem, denotatque saepe rem ab Ipso pronunciatali!, quae secundum rationes speciales neque in V. T. ex- presse legitur, neque aliunde evidenti argumento patet, sed ab Ipso ex occultis sapientiae scientiaeque thesauris primum promitur, ut assensus auditorum sola ejus affìrmatione nitatur, socordibus praecisa excusatione in posterum. Prophe- tae soliti sunt dicere in tertia persona, CN2 dicit Dominus: apostoli, scriptum est: at Christus, in prima persona: Ego dico vobis , v. 20. 22. 26. 28. 32. 34. 39. 44. 6, 2. Ioh. 3, 3. 14, 12. 25. etc. Conf. Ioh. 4, 21. 14, 25. nott. Paulus in prima persona semel iterumque loqui coactus, valde limitat, Rom. 12, 3. 1 Cor. 7, 6. 12. Correlatum hujus Dico vobis esifides: quae per liane ipsam formulanti, prò modo illius temporis, in limine videlicet Novi Testamenti, tanquam fundamentum ponitur. Minus saepe Christus, nec nisi singulari de causa, scripturae loca alle— gat: sua auctoritate decore nititur. — eco; àv TrapsÀOv), donec transeat) Verbum 7cap&0Y) modum consummationis seculi in medio relinquit. — ó oùpavò; taX r, yfij coelum et terra) machina solidissima. — ìcotx, jota) in alphabeto hebraico li- tera minima, maxime elementaris, et in qua Keri et Cethib persaepe differunt, ut promiscue videatur abesse vel redundare. In Codice Hebraeo 66420 jota numerantur. Graeci jota saepe subscribunt aut praetermittunt, — xspocia, apex) literaeappendix, autportio, linea, qualitera a litera, utaaSveliai distingui- tur, vel sonus a sono, ut punctum vocale aut accentus: denique quicquid ullo modo in lege pertinet ad divinam voluntatem significandam, vel ejus signifìca- tionem adjuvandam. — où |ayì) où ;xr, semper habet subjunctivum, neque empha- sis nimium debet extendi. sic v. 20. 26. — TrapéXO'/;, praeteribit) Colligi hinc potest integritas scripturae. Nani scriptura nisi integra esset, non posset per- spici impleta. — à-ó tou vóuou, a lege) Subaudi, et a prophetis. Pars minima le- gis opponitur toti mundo. — eco; àv, donec) Nani justitia habitat in novis coelis et terra nova, 2 Petr. 3, 13. — rcavTa, omnia') Legis. Antitheton, unum. v. seq. — ysvTQTai, fìant) Facta sunt et fiunt per Jesum Christum, etiam in Christianis: non erant facta ante illum. v. 19. ^ugyì, solverit) Oppositum, facere v. 19. Solvebant scribae, qui sibi magni videbantur. Idem verbum, solvere. Ioli. 7, 23. 10, 35. — toótcov, horum) Relativum spectat ea, quae sequuntur v. 22. 28. etc. — tcov èXayjaTtov, mini- morum) praecepta haec, Non occides etc. non sunt minima in se; nani his tota lex continetur: sed quatenus vere explicata subtilissimos etiam afFectus et mo- tus animae et linguae regunt, et sic hominibus, cum aliis collata, minima viden- tur. — xal, et) Et ponitur, non vel; quia sermo de doctoribus v. 20. [Quod quis- que fatiti id ipse docet, in praeceptis minoribus. Nullus falsorum doctorum eo insaniae progreditur, ut mali nihil malum bonive nihil bonum praedicet. V. g.] — è^à/iGTo;, minimus) Resp. minimorum. Ploce. Pro eo ac nos tractamus ver- bum Dei, Deus nos tractat Ioh. 17, 6. 11. Ap. 3, 10. Parum, notat paene nihil: inde minimus, nullus. Cnam nihili faciebant v. gr. iramQ conf. v. 20. non intra- bitis. [Regni coelorum heredes, ubi de tali quaestio inciderit , dicent: parvus est, nullus est. V. g.] Aliud notat ilv.yiGToc h. 1. aliud ó txt*pÓTSpo; in regno coe- lorum e. 11, 11. — èv ty; $y.aikzi% t àp/ouo-.;, antiquis, non esse casu sexto: faci- liorque est constructio: dictum est antiquis, id est, ad antiquo s, quam, ab anti- quis. — où oovsócsi?, non occides) Jesus incipit a praecepto apertissimo. — ttj jcpfoei, judicio) V" Jtpict?, judicium inferius per singula oppida, XXIII judi- cum, qui etiam capitis damnare poterant. Dativus, r/} opterei, hoc valet, quod ad judicium attinet. et sic mox, tco ffuvs&pttò, quod ad synedrium attinet. nam è'voyoc dicitur absolute. v. 22. xa;, omnis) Hoc opponitur laxae scribarum sanctioni. — 6 ópyt- £ó(/.svo;, qui irascitur) vel affectu diutino vel motu subito. — tco ào^fpto aÙToO, fratri suo) Haec appellatio indignitatem irae ostendit. — sfati?) Piane humanum haecce glossa sensum redolet. [quam recte omisit Lutherus. Not. crii] Qui sine causa irascitur, nimis iracundus est: ne pharisaei quidern sine causa irasci fas esse docuerunt. Etiamsi causa sit irascendi, nulla esse ira debet. Deus etiam 42 MATTH. V, 22 — 25, cum causa prohibet odisse, qui inimicos diligi jubet. Tertull. de spectaculis e. 16. Vicissim Magistratus, occidens eos, qui occidi debent, recte facit: nec ta- men dicitur, Non occides sine causa. — hojoq zgtou r9j xptasi, reus erit judicio) i. e. homicida est, coli. v. 21. {Qui cquid enim miti amori repugnai % id, contravi- tam insurgens, homicidium spirai V. g.] Ut spectator cupidus mulieris, adulter est: sic osor fratris, homicida est, 1 Ioh. 3, 15. Non innuuntur hoc versu tres gradus poenae humanae: nani neque judicii synedriique fuit iram et raka vindi- care ; neque vallis fìlii Hinnom locus fuit supplicii ullius, nedum supplicii aliunde quam ab judicio synedriove inflicti, nedum supplicii ob stulti convicium. Itaque judicium et synedrium assignatur irae et raka, tanquam primo et secundo gra- dui homicidii , primum et secundum poenae gradimi in gehenna (conf. v. 30) merentis : tertioque homicidii gradui, stulti convicio, proprie assignatur gehenna ignis, et innuit poenam gehennae ardentiorem. Est ergo metonymia consequen- tis. reus est judicio etc. i. e. est homicida in primo, secundo, tertio gradu. Rea- tus civilis denotat reatum spiritualem ad culpam et poenam. — sìtuyi , dixerit) corde vel etiam ore, semel aut diu. — poxà, raka) Vocula hebraica, Hebraeis, ut Lightfootus docet, frequens: cujus vim graeca nulla exprimit. Medium quid- dam notat inter iram et stulti appellationem. {Oscitantia per eam vel praeceps agendi ratio exprobrari solebat. V. g.] Raka Syris idem notare, quod tu, con- temtim prolatum, ait Chrys. ad h. 1. Alii derivant a Syr. rak, spuit. fy interpres vetus Anglicus. S^P^ dicuntur homines leves, Jud. 9, 4. 11, 3. 2 Par. 13, 7. et sic xsvó;, Jac. 2, 20. Elenchus etiam formulas hominum triviales et mores ob- vios speciatim debet tangere, v. 34. s. 1 Cor. 15, 32. Jac. 2, 3. 4, 13. — tw Guvs&picp, synedrio~) magno, hierosolymitano, in totam gentem, LXXII judicum, graviora supplicia decernenti. — p>ps, stulte) Acerbissimum convicium, {etho- dienum valde usitatum, coli. v. 34. V. g.] negans sensum communem, quo qui caret, est insanabilis et deploratus. conf. fatuum factum fuerit, v. 13. not. Perparce vocabulo [xeopo; utuntur LXX int. sed frequenter Siracides. — svo^p; ìgtoli eì; tyiv yssvvav tou 7:upò?, reus erit in gehennam ignis') Locutio concisa, scil. ut detur in vallem Hinnom, ubi morticina et cadavera insepulta j acent, et tandem comburuntur. Non exstat yssvvoc vocabulum apud LXX. et in N. T. uti- tur eo Matthaeus, Marcus, Lucas, Jacobus: Iohannes, Paulus, Petrus, Judas non utuntur. Ex Hebr. "'sn "»a vallis lamenti deducit Hill. onom. p. 811. De igne val- lis illius vid. Jer. 7, 31. s. etc. sì; dicitur, ut sì; xópaxag. v. 23. éàv ouv, si ergo) Non tum demum necessaria dicitur esse reconci- liatio; nani tò ibi indicat, etiam prius recordari fas esse: sed hoc dicitur, Quic- quid agis, vel si res optima, santissima et maxime necessaria jam suscepta sit, omnia relinque, dum reconciliatus sis Eph. 4, 26. Peccant, qui non nisi tum, quum S. Coenam accepturi sunt, cum fratre transigunt. Maxime tamen necessa- ria est reconciliatio, et maxime urgens in conscientia recordatio, rem divinanti facturis. — S7uì, «cst [jlvyicQ^;, et ibi recorderé) Verbum Dei exprimit intimas cordis humani rationes. Inter rem sacram magis subit recordatio offensarum , quam in strepitu negotiorum. — syst, habet) tanquam olFensus. v. 24. uTOxys, 7rpwTov, abi, primum) Antitheton, fune veniens. — SiodXà- yr.Gt, reconciliare) ut Deo reconcilieris. — sXGwv, veniens) non revertens. Prior itio irrita. v. 25. foQi sùvotov, esto benevolus) Benevolentia benevolentiam quaere, ipso opere. — tw àvTt^uw, adversario) cui pecuniam debes. coli. v. 26. Sermo parabolicus. Id inprimis valet de adversario, qui graves iras vel ultra mortem gerit. — Ta^ù , cito) Tarda est superbia cordis ad deprecandum et satisfacien- dum. — èv Tfl óSw, in via) ad tribunal. — [ì.st' aÙToO, cum eo) Actor solebat MATTH. V, 25 — 33. 43 reum prehendere. — 7capa8co, tradat) Magna potestas adversarii. Deus, ut ju- dex, persequitur postulationem ejus, qui peragit. — unv , custodiam) ubi totus ipse sis pignus debiti persolvendi. v. 26. sto; àv, donec) Debitor sibi relinquitur. e. 18, 34. Mirere, ab iis, qui hinc persolvendi facultatem inferunt, particulam donec urgeri potius, quam novissimum quadrantem. — tòv sg^octov, novissimum) Adeo omnia exigit justi- tia! ne unum quidem quadrantem exigit aut ultra, quam debes, aut citra 1 ). — jcoSpdcvTYjv , quadrantem) Frequentissime ex lingua in linguam cum ratione tra- ducuntur Substantiva, quibus res peregrinae appellantur. v. 27. sppéOvi, dictum est) Homicidium et adulterium, aeque sunt peccata contra proximum, nec non vindicta: itaque non additur, antiquis, sed subaudi- tur versu 27. 31. 38. 43. ex v. 21. Additur autem versu 33. ubi agitur de jura- mentis, adeoque de oflìciis erga Deum. v. 28. (37Ì7UWV, intuens) Huc ref. oculus, v. seq. — 7upó;, ad) Particula ad determinat rationem intuitus. — tvSt), ja«0 eo ipso. [Cor scilicet Deus spedati in quo, heml quae non eveniunt! V. g.] v. 29. ó Ssbd?, dexter) Dextrum, proprie in manu, promtius est et carius; inde etiam in oculo, pede etc. Zach. 11, 17. Exod. 29,20. — cjtavSaXi^si, scan- dalizat) ad male videndum; sicut manus ad male agendum. — ì|e^s aÙTÒv, erue illum) Non oculum, sed scandalizantem oculum: i. e. omnia facito dura tibi, do- nec desinat scandalizare te. Non materia, sed concupiscentìa , qua oculus ma- nusve viget, innuitur; haec enim in scandalo est anima oculi: perinde ut mox corpus dicitur prò homine. Qui in scandalo oculi id piane agit, ne videat, revera se ipsum excaecat. Vicissim posset aliquis oculum materialem eruere, et tamen concupiscentiam intus fovere. Par illud, mortificate Col. 3, 5. Saepe sententia negans exprimitur per affirmationem oppositi. v. 39. s. cap. 6, 17. — pàXs, prò- jice) serio. Huc ref. mox, projiciatur. — ) Hoc pendet a pi tuois'iv. — §ix.aio(7uv7jV , justiliam) Ita similem figuram habet partium subsequentium, de eleemosyna, precibus, jejunio, tractatio, ut inter se collatae valide probent, hoc seorsum versu primo non partis primae portionem haberi, sed propositionem generalem. Scopus universi sermonis hujus est, docere veram justitiam, e. 5, 6. 10. 20. 6, 33. eique scopo congruit haec lectio. alii, èXsvjpLO- guvtjv. 2 ) Justitia est totum : coli. e. 5, 6. not. sequuntur partes tres, eleemosyna, tanquam praecipuum officium erga proximum: oratio, erga Deum,v. 5. jejunium, respectu nostri, v. 16. Saepe hi tres respectus, erga Deum, erga nos, erga proximum, percurruntur. Rom. 2, 21. 22. 7, 12. 14, 17. 1 Cor. 6, 11. 13, 5. s. 13. Eph. 5, 9. 1 Tim. 1, 13. Tit. 1, 8. 2, 12. Hebr. 12, 12. s. — GeaG^vat, spec- tari) Theatrum et hypocrita v. 2. sunt cognatae significationis. v. 2. pi VTai, exau- dientur) Hebr. !"tt3> respondere, LXX eìcaxouetv. Deus respondet solide, e. 7, 7. v. 8. Twpò, ante) Oramus ergo, non ut doceamus Patrem, sed ut colamus. v. 9. outw;, sic) i. e. his verbis, hac sententia: brevi appellatane Pa- tris: brevi enumeratione rerum, quibus opus est. Sic vere orasse satis est: praecipue in sensu, modo hac, modo illa parte desideriis nostris citata; neque non in verbis. nam opponitur haec formula multiloquio, et habet verba rebus aptissima, ordinem sapientissimum, plenitudinem in brevitate admirabilem, qua v. gr. concio haec tota continetur. Materia hujus orationis, est basis totius epi- stole prioris Petri. vid. 1 Petr. 1, 3. not. — rafo-sp, Pater) Nunquam usitata in V. T. appellatio, vocandi certe casu, nam exempla, quae Lightfootus colle- git, aut dissimilia sunt, aut recentia, illudque unum probant, Judaeos Deum ap- pellavisse Patrem in coelis : quam nunc formularci Christus vere animat. Gloria fidelium N. T. sic orare. Ponitur hoc loco fundamentum orandi in nomine Chri- sti. Joh. 16, 23. Patrem quisquis appellare potest, omnia orare potest. — Tfyutov, noster) Singuli orant omnium fìliorum Dei causa. Sed et preces horum socia- tae prae solitariis hac vocula commendantur e. 18, 19. — ó èv toc; oùpoevot;, qui es in coelis) i. e. Maxime et Optime. e. 7, 11. Mox, in coelo dici tur, v. IO. nec sine causa in tam brevi sermone numerus (alias saepe promiscuus, cap. 22, 30. 24, 36.) variat. Coelum h. 1. dicitur, in quo voluntas Patris fìt ab omnibus, qui Patri ministrant; coeli universi, qui unum illud quasi angustius et inferius coelum continent et amplectuntur. conf. Lue. 2, 14. not. — àytasOvrro), sancti- ficetur) Petita sunt septem; quae universa dividuntur in duas partes. Prior con- tinet tria priora, Patrem spectantia: tuum, tuum, tua: posterior, quatuor re- liqua, nos spectantia. In illis proponimus sensum nostrum fìlialem, Divino juri, dignitati et beneplacito subscribentem, perinde ut plausus angelicus, Lue. 2, 14. at in his seritur nobis et metitur. In utrisque exprimitur nixus fìliorum Dei de terra in coelum, coelum in terram quasi deducentium. Primum petitur sancti- ficatio nominis Paterni ac divini. Deus est sanctus, i. e. Deus: sanctificatur er- go, quando ita, ut est, agnoscitur et colitur et celebratur. Modus in sanctifì- cetur eandem vim habet, quam in veniat et fiat, adeoque est rogatio, non do- xologia expressa. v. 10. èXQsTo) — ysvY)G7ÌT(i) y.t1. veniat — fiat) Transposuit duas hasce rogationes Tertulliano, instituti sui causa, nam in libro de Oratione, postquam illud, Sanctificetur nomen tuum, tractavit, SECUNDUM HANC FORMAM, inquit, subjungimus: Fiat voluntas tua in coelis et in terra. Tum Adventum regni Dei ad seculi finem refert. — i\ (kff&sia erou, regnum tuum) e. 4, 17. not. Ap. 11, 15. 17. Sanctificatio nominis divini ex V. T. quasi derivatur in No- vum continuanda et augenda apud nos: sed adventus regni Dei est Novi testa- menti quodammodo proprius. Sic cum utroque petito confer Ap. 4, 8. 5, IO. 48 MATTH. VI, 10 — 13. — tó U\i)[jA 5. Panis, quasi totum quiddam, per universos nobis dies est destinatus : sed datio in singulos dies distribuitur. Utrumque exprimit tò zkioùgioq. quod quolibet vitae meae die mihi conducibile fuit, id non necesse mihi fuit pridie ejus diei dari, sed eo ipso die: et quod postridie conducibile fuit, sat cito datum est postridie. Etsicinposterum. Itala- tius se extendit significatio tou èraougiou, respectu praeteritorum et futurorum, quam crastini. — Gr^pov, hodie) Tò xaG' vij/ipav, quotidie Lue. 11, 3. Quo- tidie dicimus et oramus, Hodie. Exprimitur fiducia et aÙTapjtsta. Sic, iyrqj&- po; Tpo(pyj, Jac. 2, 15. coli. Prov. 30, 8. Sic Manna datum. v. 12. xal, et) Tres reliquae rogationes spectant vitae spiritualis in mundo initium, progressum, exitum: rogantesque confìtentur non solum de sua indi- gentia, sed etiam de reatu, periculo, et angustiis. Quum haec amota sunt, Deus est illis omnia in omnibus, per rogationes tres primas. — ó^stV/i^aTa, debita) lapsus v. 14. peccata, Lue. 11, 4. Conf. Matth. 18, 24. [Non in genere tantum reatus nostros peccatis contractos deprecari nos oportet; sed qui hoc aliove singulari modo Deum offendit , is tales etiam offensas speciatim agnoscere at- que deprecari tenetur, adeoque honorem Ipsi debitum de f erre. V. g.] — eoe, sicut) Modo, sicut in coelo , etiam in terra: nunc, in coelo, sicut in terra. v. 13. [T/ì Etffsvsytty)? %.&£, ne inferas nos) Tentatio semper est in medio: unde rogamus, non ut ne sit, sed ut ne nos ea tangat aut vincat. e. 26, 41. 1 Cor. 10, 13. — àXkà, sed) Sexta rogatio et septima arcte cohaerent. ideo a nonnullis habentur prò una. — pucat, libera) 2 Tim. 4, 18. — àizò tou 7uovyi- pou, a malo) a Satana, [qui Tentator est. V. g.] e. 13, 19. 38. — òti aou è, ubi) Ref. ad terra, hoc habet vim aetiologiae. [Ea est hominum non paucorum vitae ratio, ut ad colligendam rerum terrenarum copiam in mundo esse videantur. V. g.] fyùGi;) fineae opposita, rubiginem dicit omnem- que malam qualitatem, qua aliquid potest inutile fieri. — stài /.a.) et ita furantur. 2 ) v. 21. Or^aupò; ujxtov — xapSta ò[x.c5v, thesaurus vester — cor vestrum) Alii, Gy^aupó? coi» — aapXta gou. Consequentia singularem numerum habent; pluralem antecedentia, quibus hic versus cohaeret. Manet ergo pluralis nume- rus 3 ). Singularis, thesaurus tuus, interpreti Latino facile obrepsit, et Graecis ad sermones asceticos aptus fuit. Thesaurus vester dicitur, quem colligitis. Lue. 12, 34. — èVc-ai, erit) vel in terra, vel in coelo, ut par est. v. 22. ó ò^QaXfAÓ?, oculus) Subjectum. — èàv ouv, Sententiae ipsi con- 1) Quae ipsa sine dubio ratio est, cur b. Auctor in Editione N. T. gr. minori, quae pro- xime ante obitum ejus prodiit, omissionem Clausulae sìgno y notaverit: non enim minus firmarci, neque etiam semper aequalem lectioni textus, sed interdum etiam talem signo isto indigitavit b. Bengelius, de qua decisio tota lectori relinquatur; utut Critico ipsi, longi temporis usu eserci- tato, vel satis firma, vel satis etiam refutata videri queat. E. B. 2) Particula Sa v. 20. indicat, utrumque simul stare non posse. V. g. 3) Attamen margo Ed. 2. vocidae sou signum y subjìciens, decisionem lectori relinguii, et Vers. germ, praefert ketionem eoi?. E, B= 4 50 MATTH. VI, 22 — 28. gruit ouv particula, et facile a quibusdam omissa est, apud quos non potest non subintelligi. Talibus non immorabimur. — óltù.q% simplex) In sacris vocabu- lum shnplicitatis nunquam in malam partein ponitur. simplex et bonus, intentus in coelum, in Deum, unice. Antitheton, duobus v. 24. Quod v. 22. 23. sub schemate proponitur, versibus seqq. propriis verbis declaratur. — cpcaTetvòv, lu- cidimi) quasi totum oculus. v. 23. ^ov7]pò?, malignità) versutus, duplex, varius, philautia tinctus. coli, e. 20, 15. ~- tò cri$. — ovra) brevissimo tempore manens 0- — ocupiov, crffs) interjecto tempore: tum stramen, decussis granis, igni servit. — xitjtavov, clibanum) ad calefaciendum. Vide Lyran. Plinius: cortices decussi Cde lino) clibanis et fur- nis praebent vsum, 1. 19. ci. Non dicitur, in ignem, uti Joh. 15, 6. coli. 1 Cor. 3, 12. sed in clibanum: ergo non merae combustionis, sed utilitatis alicujus causa. — à 4 tt<7iv, vestii) Vestis proprie est id, sine quo nudimi est corpus, gramen tametsi nullum liabet extrinsecus adjacentem vestitum, tamen, quia nu- dnm non est, sed sua superfìcie tegitur, ipsum sibi vestis est, praesertim sum- ma et florida sui parte, quae exuitur, quum arescit. [Idem tamen etiam de ma- tuvis aristis valet, ijuae colore auro non absimili superbiunt. V. g.] — tuoXXw jjiaXXov, multo magis) in hac vita plerique non assequuntur Salomonis ornatum, nedum liliorum. Ergo sermo spectat ad certitudinem, non ad gradum ornatus. at in vita futura ornatiores erimus liliis. Verum ornatum in rebus quamlibet pereuntibus non debemus piane abjicere. — ÒÀiyÓ77i<7Tot, parimi credentes) In- cvedulitas Christo piane ignota et exosa erat. nani norat Patrem. F'idem h. 1. docet. [lìic solus titulus est, quem Jesus, discipulos repvehensurus, adhibuit. e. 8, 26. 14, 31. 16, 8. V. g.] v. 32. twcvtoc) haec omnia , et nil praeterea. — zòl l'Ovvi , gentes) Non modo avarorum in ethnicis, sed omnium ethnicorum curae debent a fidelibus abesse. At multi hodie non eam, quam gentes, habent KÙTapmocv. — èTr^viTsT, requirunt) tanquam rem difficilem. Sequitur verbum simplex, ^tìits, quae- rite. — olàs — TCXTYip — oùpàvio;, novit — pater — coelestìs) Argumentum a divina omniscientia, bonitate, omnipotentia. ~- ù^wv, tester) prae ethnicis. v. 33. £/;tsit£, quaerite) regnum, quod jam praesto est; non difficile ac- quisita. — TrpcoTov, primum) Qui id primum quaerit, mox id unum quaeret. — jiaadstav' òix.aioGuvr,v regnum, justitiam) Coelestis cibus et potus opponitur ter- reno, et sic quoque vestitus. quare Lucas e. 12. ut vestem, v. 29. sìcjustitiam v. 31. subaudiendam relinquit. quanquam etiam justitia satiat, e. 5, 6. — ocùtou, ejus) Vid. not. ad Rom. 1, 17. — TauToc, haec) Tar:£ivco<7».; — 7:pocr7£67Ì<7£Tai , appo- nentur) Sunt haec ttqotOwì appendix vitae et corporis, v. 25. ac potius regni, Lue. 12, 32. v. 34. vi aupLOv, crastina) Monitum mire y.?T£fov, quo cura videtur con- cedi in crastinum, et tamen revera tollitur. nani curaces etiam ex futuris curis praesentes faciunt: unde curam procrastinare fere idem est, quod curam depo- nere. Accedit prosopoeia: (conf. p s . 19 7 2.) dies curabit, non vos. Qui hoc discet, curas tandem a die ad horam contrahet, vel piane dediscet. — p.£ptprr cei éauTYi) 2 ) Dativus commodi, uti v. 25. jnr) (X£ptpa.T£ t?, ^uvrj — tw ccó[/.aT!, 1) Huc referas, quae de regione Srayrnensi habet PI. E. C. W. Ltidecke, in den Nach- ricbten vom tùrkischen Reich, §. 18. 21. und in der Beschreibung vom tiirkiscnen Reich, §.4. p. 47 ss. ubi Inter alia memorabilia, Pentecostes tempore omnia istie locorum viridantia appa- rare ; sed austro celerrime oborto 24 horarum , vel bidui , ad summuni tridui intervallo nihil non, albere perhibet. E. B. 2) Lectionem SauTf) prò minus firma dtdaraverat m7:oi, homines) Indefinita ìwminum appellatio, a Salvatore frequenter adhi- bita, jam alludit ad futuram ejus doctrinae in toto genere humano propagatio- nem. — outw, sic) easdem res, eodem modo, vel: sic, ut hactenus dictum est. — oOto;, liic) Multa etiam alia lex et prophetae praecipiunt, v. gr. de Deo amando. Sed tamen huc quoque inprimis tendit lex et prophetae: quod Ubi vis etc. et qui hoc praestat, celerà omnia facilius praestat. e. 19, 19. v. 13. skj&Osts, intrate) Id agite, ut piane intretis. [in vitam, in reg- num coelorum. V. g.] hoc praesupponit ambulare conantes in via angusta. An- titethon, intrantes. — gtsvyjc, angustam) justitiae. — 7uuXy), porta) Haec po- nitur ante viam: est ergo porta, h. v. qua homo incipit qualicunque modo ope- ram dare saluti animae: sicuti v. seq. est porta, qua suscipitur verus christia- nismus. — Ò77àYou<7a, abducens) ex hac brevi vita: sic v. seq. — -nollol, multi) [quamvis eorum plurimi alia omnia sibi persuadeant. V. g.] 4Esr. 9, 15 ss. — oì eìffep/ójAsvoi , intrantes) Non opus est, ut inveniant. nam sponte sua incidimi in perniciem. coli. v. seq. — ììì ocuTvfe, per Ulani) portam. v. 14. ÓTt (itsvyì) Multi, ti (TTsvr,* quomodo 2 Sam. 6, 20. Pì!a ti (kSó<;a- .Xu^s6a , perimus') Candoris est, quod discipuli infìrmitates suas descripsere: nec tamen hoc eis difficile fuit. nam post adventum Paracleti erant alii homines facti. v. 26. SstXol, òXiyÓ77K>T0i, timidi, parvi fide) Synonyma. conf. Marc. 5, 36. Non arguii discipulorum, quietem Domini abrumpentium, importunita- tem, sed duntaxat timiditatem. [In omni vita C/tristi nullus unquam ullius crea- turae metus in omnibus, quae ipsi evenerunt , apparet. V. g.] — tótì, tunc) Jesus anirnos discipulorum prius, deinde mare composuit. — bnzti^t^ incre- puit) Satanas in hac tempestate, ut credibile est, regnarat. v. 27. 07Ta/.o'jo'j(7iv, obediunt) Conf. Marc. 1, 27. Venti et mare alias libera. v. 28. yspy^vivwv, Gergesenorum) 2 ) Gerasa, Cdictum prò Gargescha,') et Gadara, urbes vicinae. vid. Hiller. Onom. p. 807. 812. — iv. twv pr^siwv, ex monumentisi Obsessi fugiunt celebritatem, in qua vigent exercitia pietatis. Etiam invisibiles hospites commorantur in sepulcris; Marc. 5,3. infensi, credo, maxime in impiorum sepulcris. — TuapeXGstvj ne transire quidem. v. 29. ri %rv xal col, quid nobis et tibi) Formula alienandi. (XXX, 1 Reg. 17, 18. Jud. 11, 12. 2 Reg. 3, 13.) Hìc desperationem et horribilem exspec- tationem confitentur, simulque hoc videntur dicere: non tecum, sed cum homi- nibus peccato obnoxiis negotium habere cupimus. — uis tou OsoO, fili Dei) Ho- mines opem petentes, cum fiducia appellarunt filium Davidis: daemones cum terrore appellant Filium Dei. — wo\ Ime) Jus quasi quoddam eo loco daemo- nes sibi arrogabant, et in porcos eo loco. — Tupò *a.tpou, ante tempus) Potest construi cum venisti, vel cum torquere, vel cum utroque. Adulto mundi tem- pore, et tamen citius, quam hostis vellet, Jesus venit. y.oczà /tocipòv , Rom. 5, 6. — SaaavtTa'. , torquere) Tormentum est daemoniis, carere corpore, aut hu- mano, aut bruto, quod summe appetunt invadere, ut ardorem restinguant v. 31. Praeludium hoc erat futurae subjectionis sub pedes Jesu. v. 30. x°^p wv 5 porcorum) Porcorum possessores aut ethnici erant habi- tantes inter Judaeos, aut quaestum appetentes Judaei. v. 31. 7rapsttà>ovrai coi, remissa sunt Ubi) Sine dubio mag- nus erat peccatorum magnorum sensus in homine ilio. [Hoc principale benefi- cium fuit, cvjus occasione praecipue hominum cogitationes patefactae sunt. v. 3. 8. Harm. p. 276.] col habet emphasin et accentum h. 1. sed v. 5. idem sermo repetitur recitative, et coi vel cou est enclitica. [Nunquam ista vox, ex quo homines terra tulerat, hoc modo fuerat audita. V. g.] v. 3. £i770v èv éaoToft;, oOto; f3Xocc/v TOtauTTiv, talemj tam salutarem potestatem. de qua v. 6. eamque propinquam, in nomine Jesu Christo. — roì? àvOpw-oi;, hominibus) tam diu cum peccato conflictatis. [Dativus commodi. V. g.] Lata oratio, uti v. 6. Gaudebant, unum esse in genere humano, hac potestate praeditum. v. 9. [juxT0aIbv, Matthaeum) gente Hebraeum, et tamen publicanum. Apud Marcum et Lucam vocatur Levi *)■ Credibile est. Matthaeum non fuisse delec- tatum ilio nomine, quod ut publicanus gesserai — jcaSìfyisvov, sedentem) in ipso negotio. Et tamen secutus est Matthaeus 2 ). Ingens miraculum et specimen vir- tutis Jesu. Generosum obsequium. [aetcmae laetitiae ferax. V. g.] 1) Cui quidem sententiae urgumenta penìtiori consideratione haud indigna opponit J. D. Michaélis in der Einleitung etc. T. II. p. in. 932. ss. quanquam ipse suum eidem calculum oliva adjecerat. Levili jam publicanorum principerà, et Matthaeum subministratofem ejus fuisse, ex rationibus facile arr'alentihus suspicatur !. e. Yir eruditus. Neque tamen rei Matthaeus, qua fuit modestia, obsequium Levis, sui ex hypoihesi praefecti , et hospitis in celebrato convivio prmcipalis; vel Marcus et Lucas vòcationem Matthaei, apostolatus nomine insignioris, ornisisse censendi sunt. Matthaeum a Nazarenis Matth. 13. 55. inter Mariae 4 fl.ios s, consobrinos Jesu non referri, nil impedii: nani ne Levi quidem (Marc, 2, 14. Alphaeo aperte adscriptus) qua- ternarium istum ingreditur. Quid si Levili, eundemque Matthaeum, Alphaei quidem filium, ai non ex Maria, sed alia vxore susceptum, adeoque nullo scmguinis vincalo cum Salvatore con- junctum dixerist Ipsum certe Etymon personarum identitatem suadere videtur. Nam "^b (Levi) a rn*3 adhaesit, annexus est, et *p,'c vel tp; (Matthaeus) a voce Arab. m" , propin- quitatem iuiit : quae. ut opinar , haud óbscure conspirant. Àdde: Quali poeto Saulus aò ea. teriiporis periodo, qua solenniter ad opus praeconii segregata* primitias expeditionis suae Ser- giura Paulum habuit. et Barnaba superi or evasit. Pauli eogu.omine . ab ipso Luca etiam. orna- tus fuit (Act. 13, 2. 9.): tali poeto Levi (Lue. 5, 27.) ab co momento, quo solenni electione Apo- stoli 's adscriptus est , Matthaei nomen, apud Lucam itidem (e. 6, 15.), obtinuit. Hìs ponderata atra sententia profferendo sii alteri, judicet Lector. E. B. 2) Series rerum lutee fuisse censendo est: Matthaeus brevi ante, ut publicanus, Jesum adiit, et jam tum, supra omnem captimi suum, ad munus apostolicum vocatus est, Matth. 5, 1. Lue. 6, 15. (conf. Num. 11, 26.): onde insignis in hunc selectum publicanum Salvatoris clementia patet. Sermoni montano ut apostolus recens designatus interfuit ; ubi dubium non est quin verba: nonne idem vèt publicani faciuntì ab ipso e. 5, 46. consigliata penitissime animum ejus penetraverint. Neque tamen eo ipso die quotidianam sequelam aggressus est, sed in exercendis vectigalibus aliquid adirne negotii habuit, eam, quae Lue. 3, 13. commen= datur, justitiam sine dubio observans. Magna fuit apud Judaeos publicanorum, si vel ipsi Judaei essent, detestatio, cui Salvator Matth. 18, 17. dictionem suani accommodavit. Xeque tamen publicani, sive idem cum Pharisaeis sive remotior eis accessus patuerit, tempio orn- nino prohibebantur, Lue. 18, 13. Johannes publicanos. siquidem in peragendo munere ad justitiam commoveri se pater entur, ad baptismum admisit: imo vero ne Salvator quidem publicanos facessere prorsus ab isto negotio , sed injusto Mamona amicos parare sibi jussit, Lue 15, 1. 16, 1. 9. Traditionibus judaicis, communione ecclesiastica publicanos excluden- tibus , neque Christus alligatus erat neque praecursor ejus. Ac postea demum ex rualevolen- tia in Christum severiora de publicanis statuisse Judaeos credibile est. Itaque Matthaeus ad apostolatum vocatus, nec jam tum portitorium relinquere statim jussus , fungi hoc munere potuit, usque dum ad sequelam vocaretur. Quodsi Matthaeus idem, quod Zacchaeus, ante conversionem suam fecerit: eàdem etiam, qua Zacchaeus, lege iis, quos fraudaverat, satis- tacere, vel rationes etiam quascunque cum reliquis publicanis conf erre debuit. Jesus igitur, quum ad portitorium sedentem eum videret: Sequere me, ait. Et surgens Ipsum secutus est. Praeter communem auditorium discipulorumque, accedentiuni subinde ac discedentium, tur- barn, sectatores certos Jesus in quotidianam consuetudinem (Lue. 9, 59. 18, 22. Act. 1, 21.) et duodecim Apiostolos s. insignes regni coelorum nuncios adoptavit. Petrus et Andreas, Ja- cobus itidem cum Johanne, sectatores prius facti sunt, quain apostoli: Matthaeus ad aposto- Ucam dignitatem citius vocatus est, quam sequelae quotidianae adsuefleret, quanquam et haec in longum procrastinari non potuit, et ne ultra pauculos die* procrastinata quidem re- 62 MATTH. IX, 10— 14. v. 10. obua, domo) Conf. v. 28. vel, si de Matthaei domo accipias, Marc. 2, 15. Lue. 5, 29. videtur Matthaeus hoc convivio valedixisse sociis pristinis x ): nec jam appellat suam domum. — ts^wvou v.y\ àjxocpTco^cl, publicani et pecca- tores) qui contra praeceptuin VI et VII peccarant atrocissime. — auvavéxeivTO, una discumbebant) Suavissima communitas Jesu. [cujus in gratiam convivium celebratimi fuit, accedentibus , praeter Jpsius jussum, publicanis et peccato- ribus. P harì saeorum igìtur objectio , si vel externa spectaveris, aequitate carebat. V. g.] v. 11. toT; [AotGvrrat;, discipulis) Pharisaei agebant ex obliquo, callide, vel saltem timide. Discipulis dicebant: cur sic facit magister vester? magistro: cur sic faciunt discipuli? e. 12, 2. 15, 2. Marc. 2, 16. 18. — Smcti, cur) Sum- ma fuit omnium, etiam adversariorum, existimatio de sanctitate Jesu. Lue. 19, 7. v. 12. 2 ) xpstav, opus) Ubique spectandae sunt ^psiai, indigeni iae. — xa- x.w;, male) Sic sane habent peccatores. [Infirmitatem robori opposìtam sentis? Jtaque ad medicum te converte, opem ijuaerens. V. g.] v. 13. 7TOpsu0svTS£, profecti) in synagogam, ubi poteritis evolvere Hose- am. Saepe rcopsuou, abi, dixit ad alieniores. Job. 8, 11. Perquam piena deco- ris majestatisque et ab apostolorum modo diversa est ratio Jesu, scripturas ci- tantis. Id enim ita facit, non ut ipse earum auctoritate nitatur, sed ut auditores ex ea convincati magisque ea ad adversarios, quam ad discipulos ipsi creden- tes utitur. — (aocOsts, discite) qui putatis, vos jam esse doctores consummatos. ~ iXsov OsXa), misericordiam volo) Fauci, eXsoc Gs^co, uti LXX. Hos. 6, 6. qui- bus cetera hujus loci verba congruunt. Saepius LXX. dicunt tò s'Xsoc, ut Hos. cap. cit. v. 4. interdum tamen ó IXeos, ut Graeci veteres. Es. 60, 10. 63, 7. Dan. 1, 9. 9, 20. Ps. 101, (100.) 1. adde 1 Macc. 2, 57. 3, 44. maximeque in XII. prophetis, Jon. 2, 9. Mich. 6, 8. (qui locus item parallelus est cum evan- gelista,) 7, 20. Zach. 7, 9. denique Hos. 12, 6. Sic ó sXao? dicitur h. I. et Matth. 12, 7. 23, 23. Tit. 3, 5. Hebr. 4, 16. sed tò eXeo; saepe dicit Lucas, Paulus, Jacobus, Petrus, Johannes, Judas. Mich. 7, 18. LXX, OsXyity,; zkivx; ss™. Est li. 1. axioma hermeneuticum; imo summa theologiae casualis e. 12, 7. In mi- sericordiam, coli. e. 23, 23. et in victimam est synecdoche. Actus misericor- diae, edere cum peccatoribus, ut lucrifiant. [Tantum abest, ut poenilentiam fastidire debeas. Animae sciticet curatio est. V. g.] 3 ) — ^X6ov, veni) coeli- tus. — ■ xa}i<7ca, vocare) Auctoritas Christi. — à^apTwXoò;, peccatores) Repo- nitur verbum. coli. v. 11. v. 14. tóts, tunc) tempore convivii. [et j ejunior um, ut apparet , publt- corum die, non Lege quidem divina, sed privato aliquorum arbitrio celebra- torum. Harm. pag. 283.] — Tupoasp^ovTat, accedimi) dedita opera. — [iol^tolì icoàvvou, discipuli Johannis) Medit erant inter pharisaeos et discipulos Jesu: et apse fuit. Itineri saltim in regionem Gergesenorum, publicanuin hunc fortassis cognitum ha- bentium, suscepto non interfuit: at reliqua Domini facta Capernaitica, migrationem istam antegressa et subsecuta, spectare utique j>otuit. Si vel maxime in sequendo Christo Aposto- lorum postremus fuit; sat cito tamen rem consecutus est. Act. 1, 21. Harm. p. 281. s. 1) Iisdemque occasionem Dominum adeundi, quae vix alio tempore tanto talium nu- mero data fuisset, obtulisse. V. g. Brevi post, gloriam Jesu ex factis Ejus , et ex suscitata praesertim Jairi filia cognovit Matthaeus, e. 9, 19. neque longo posthaec intervallo, cum re- liquis Apostolis, emissus est; qua occasione Mattliaeimi publicanum se e. 10, 3. dixit, et in- timo gratitudinis sensu (quod pronum est) affectus memoria recoluit, quanta celeritate ex statu publicani (e. 18, 17.) in apostolicam legationem miraculis insignem Gratia ipsum trans- tulerit. Harm. p. 282. 2) 6 Se 'Irjaou;] Suppetias fert discipulis fidus Magister. V. g. 8) xa\ oO 9vva[/.at, possum) Objectum fidei. v. 29. KotTà, secundum) Aftìrmat, non limitat. — ysvYiGTìTw) w fiat. v. 30. àvsw^Gyisav, aperti sunt) conf. de auribus, Marc. 7, 34. s. de ore, Lue. 1,64. — èveppijATìcaTo, mjtm,T27)fortasse,nepharisaeis daretur occasio. conf. v. 34. [Interdicto simplicifer parere satius fuisset: neque tamen, quantum virtus Christi expertos urgeat , non exinde colligitur. V. g.] — ópaxe , ridete) Verbum absolutum. neque enim hinc pendet imperativus subsequens. v. 32. TupoT/ivsy^av , obtulerunt) hominem, qui vix poterat sua sponte venire. v. 33. ìspaviX, Israel) populo, in quo tam multa apparuerunt. v. 34. èv r j), ut emiltat) èx^à^stv non semper vim significat, uti v. 33. CAPUT X. v. 1. Kal, et) Cohaeret hoc cum fine cap. 9. ut repetita ovium mentio in- nuit. Mittit, antequam valde rogetur — Tcpocxocteffàjtevos', advocans) solenni- ter 0- Non omnes omnia simul audiebant et spectabant. — &o>oY/.a. [/.a9Y)Tà;, duodecim discipulos) [quorum electionem, ante sermonem montanum factam, praesupponit Scriptor sacer. V. g.] Versu seq. duodecim apostoli dicuntur. Matthaeus apostolus apostolos uno loco appellat, hic videlicet, ubi primum m?£- tuntur: semel Marcus; idque postquam primam illam legationem obierant: e. 6, 30. Johannes apostolus, nunquam; nam e. 13, 16. generali notione id voca- bulum refert: Lucas, in evangelio, aliquoties duntaxat, idque eadem, ac Mat- thaeus et Marcus, aliisve deinceps magnis de causis, e. 6, 13. 9, 10. 11, 49. 17, 5. 22, 14. 24, 10. Etenim erant tum discipuli: ideirco sic appellitantur. At post adventum Paracleti, in actis et epistolis nunquam discipuli dicuntur, sed apo- stoli, discipuli autem iisdem in actis dicuntur, qui aut cum apostolis didicerant, aut ab apostolis discebant; et erant viri apostolici et semen totius posteritatis christianae. Act. 6, 1 — 21, 16., abs quo ipso loco vocabulum discipulorum non occurrit in N. T. sed dicuntur fratres, christiani, fideles, sancti etc. — s&cozsv, dedit) Apostoli gradatim profecere. magna potestas, dandi potestatem. — acuto?;, illis) Discipuli, praesente Domino, in miraculis duntaxat adhibiti sunt aliqua ra- tione, e. 14, 19. 17,27. sed miracula non fecere, e. 17, 18. nisi a Christo emissi, Lue. 10, 17. aut post abitum Christi. Joh. 14, 12. — xvsujxàTojv, spirituum) i. e. contra spiritus. — àxaOàpTwv) Frequens epitheton, spiritus immundi: interdum TTvsujxaToc 7uovr ( pà, spiritus mali dicuntur. — 6spowreósiv, sanare) ejus nomine e. 9, 35. v. 2. Tà óvópcTa, nomina) Scriptura in enumerationibus accuratum tenet ordinem. Gen.48,20. Num. 12, 1. Ez. 14,14.20. Noah, Daniel, Job. Igitur series apostolorum, principum regni Christi, multo graviorem, quam ulla regum mundi Praecedentia, rationem (nam v. g. Petrus primus, non sine ordinis indicio, dici— tur), neque fortuitum quicquam habet Non dicitur: Bartholomaeus, Petrus, Ju- das, Johannes, Andreas, Matthaeus etc- observandaeque sunt quatuor quasi locationes: 1) Haec insignis ista Legatio est, ad quam provocat Dominus Lue. 22, 35. Etiam tou; Septuaginta sine crumena, pera et calceamentis misit, Lue. 10, 4. at Lue. 22, 35. non de Septuaginta sermo est, sed de Apostolis. Reditus Apostolorum habetur Marc. 6, 30. Lue. 9, 10. Hoc interim spatio non semel Dominus praesentes Imbuisse discipulos perhibetur, Matth. 12, 1. 49. 13, 10. Marc. 6, 1. — Facile mihi persuadeo, nullam ejus temporis memo- rabilem partem effluxisse Salvatori, quin aliquos certe Apostolorum suorum, ceu testes eo- rum, quae tum gravissime et dixit et fecit, praesentes habuerit. Neque etiam diu abfuerunt universi, coli. v. 23. Interea redierunt alius post alium; quo pacto aliqui ex xotc, Duodecim nominari possunt o\ Só>$£xa-, vel etiam penes Dominurn, itinera facientem, veniendo subinde abeundoque alternarunt, usque dum una esse universis iterum contingeret. Videtur sane Lue. 9, 10. subinnui, reditum ipsum paullo maturius factum esse, narratione vel relation© plus semel subsecutà. Harm, p. 292. 5 66 MATTH. X, 2. 3. CIO ii. L 1. Simon 2. et Andreas: 3. Jacobus 4. et Johannes : 5. Philippns 6. et Bartholo- maens: 7. Thomas 8. et Matthaeus (IL) Marc. 3, 16. Simon, et Jacobus, et Johannes, CHI.) Lue. 6, 14. Simon et Andreas : Jacobus et Andreas, e. 13,3. et Johannes: et Philippus, et Bartholomaeus, et Matthaeus, et Thomas, Philippus et Bartholomaeus: Matthaeus et Thomas : (IV.)Act. 1,13.26. Petrus et Jacobus et Johannes et Andreas: Philippus et Thomas : Bartholomaeus et Matthaeus : et Jacobus Alphaei, Jacobus Alphaei Jacobus Alphaei et Thaddaeus, et Simon Zelotes : et Simon Zelotes et Simon Cananites, Judas Jacobi et Judas Jacobi: et Judas Iscariotes. et Judas Iscariotes. Matthias. 9. JacobusAlphaei 10. et Lebbaeus: 11. Simon Canani- tes 12. et Judas Isca- riota. Ordo primus et tertius enumerat binos: secundus singulos: quartus mix- tim. Ordo primus et tertius fere respondet vocationis tempori et conjunctioni apostolorum per paria: secundus dignitati, ante passionem Christi: quartus d igni tati, post ascensionem Christi. Universi ordines habent tres quaterniones, quorum nullus cum alio quicquam permutati tum, in primo semper primus est Petrus: in secundo Philippus: conf. Joh. 1, 42. 44. 12, 22. in tertio Jacobus Alphaei. in singulis celeri apostoli loca permutant. Proditor, semper extremus. Primi tertiique quaternionis ratio continetur in his, quae modo dieta sunt: in secundo Matthaeus se ipsum, modeste, ponit post Thomam suum, eo ipso se scriptorem libri comprooans; nani Marcus et Lucas Thomam postponit, quan- quam Lucas Thomam rursum (post confirmatam ejus fidem , Joh. 20, 27. s.) in Actis etiam supra Bartholomaeum ponit, et Philippo associat. Ex primo quater- nario scripta Petri et Johannis, ex secundo, Matthaei; ex tertio, Jacobi et Ju- dae sive Thaddaei habemus. Johannes non enumeravit apostolos in evangelio, sed in apocalypsi implicite, vid. Ap. 21, 19., etExegesinGerm. — TrptoToc, pri- mus) Primitas Petri Lue. 8, 45. 9, 32. Joh.' 1, 42. Matth. 16, 16. Joh. 21, 15. Act. 1, 15. 2, 14. 8, 14. 10, 5. 15, 7. primus autem fuit Inter apostolos, non supra apostolos: in apostolati!, non praeter apostolatum, quid hoc ad papam Romanum? non plus, quain ad quemvis episcopum: imo etiam minus. — ó Xs- yó;jxvo;, d'ictus) Cognomen postea notius factum. — - o toG 'CstkSaiou, Zebedaei) ut distinguatur ab ilio Alphaei. v. 3. ó TsXcóvr,?, publicanus) Confessio humilis, Evangelistae, de se. Pe- trilli!, Andream etc. non appellat piscatores; se, publicanum appellat. — \z$- ^ocios, Lebbaeus) Thaddaeus 0* Chald. *iri) et Lebbaeus (ab Hebr. ab) syno- nyma, hominem pectorosum. denotant, Hillero interprete. Onom. p. 123. Sic Thomas idem, quod Didymus. Brevior haec lectio, et media, videtur esse ger- mana. [Vid. App. Crit. Ed. 11. ad h. /.] Nomen hujus apostoli erat Judas Ja- cobi: sed ut ab Juda Iscariote distingueretur, Lebbaeus quasi nomine est vo- catus 1 ). 1) Lectionem plenìorem , Xs(3(3olo$ b i-v/krftàz Gaòoaloi , praetulerat tnargo Ed. maj., quae Ga58ato; in textu habet: breviori lectioni, as(3(3oioc, prima jam Edilio Gnomonis pahnam decernit; eandemque, textui restìtuiam, margo Editionis 2., cum Vers. gemi., itavindicat, ut de reliquis, b ìr.v/Xrfìàc, 0«$5oio? vel legendis vel rejiciendis, Lectori decisionem relinquat. Quod MATTH. X, 4 — 12. 67 v. 4. tcìcapudTYfc, Iscariotes) de vico Iscariot, tribus Ephraim, ut ait Hie- ron. in Esai. 1, 9. ineunte. In lingua aethiopica reperto )1òV^ prò marsupio- sic enim to v)vWs<7Óx.oaov interpres reddìdit Job- 12, 6. et 13, 29. hinc non in- commode derivati potest Nnvpdtf ó s/wv yÀcoa<7Ó>'.o;xov. ut hoc agno-mine ab ipsis apostolis distinctus fuerit ab altero Judo, apostolo. Luci, de Dieu in Act. 1, 16. — 6 xaì, qui etiairi) Etiam significai, a proditione Judam apertissime denotari. — 7:aoaàoù;,fr«tf/tfiOProditionis mentione, Matthias in apostolatu suc- cessor tacite innuitur, quem Lucas in actis appellat. v. 5. s- óSòv -okw ofoo'j, viam: urbem: domus) Samaritanorum vias in itinere calcare interdum necesse habebant. [Inter ludaeam nimirum et Gali- laeam sita erat Samaria. V. g«] Urbes autem eorum eo minus opus erat intrare apostolos et ibi commorari, quia Dominus eis praedicarat in itinere, Joh. 4. et apostoli postea ad eos venturi erant. Initium horum mandatorum spectat lega- tionem primam : reliqua pleraque , totum apostolatum , ad quem hic introducun- tur. conf. v. 18. Eadem fere mandala dedit ceteris LXX. v. 6. rcpópaToc, oves) e. 9, 36. — à-oÀwXÓTa, perditas) Id plus dicit, quam in errorem ductas. conf. e 18, 12. 14. Cum his apostoli satis habebant negotii. — ÌGQ «pYupov, /a.Axòv, aurum, argentimi, aes~) pecuniam magnam aut parvam. — zie toc? '^molc, in zonas) quae erant etiam loco crumenarum. v. 10. TT'/ipav, peram) in qua panis, et quae ad victum pertinent, serva- bantur. Marc. 6, 8. — [/.*/$£ pà^ov, ncque baculum) Marc. 6, 8. nisi baculum solum, qui baculum non habebat, non demum debebat esse solicitus de compa- rando bacillo; dicitur enim, ne acquiratis: qui habebat, poterat secum ferre, commoditatis, non defensionis causa. — ac;io? 3 dignus) Vicissim, digna est mer- ces operano. Tpoo*^;, cibo) Hoc verbo continentur , quae versu 9. 10. enu- merante. v. 11. èEsTacrocTS, exquirite) percontatione apud alios, et scrutinio spiri- tuali, pii pios, impii impios facile indagant. — a£io?, dignus) quicum maneatis. — xobt£t, et ibi) in domo hominis ejus, dum urbe exitis. llnsignis inde praero- gativa primifiis obtigit. V. g.] Mutatio domorum potuisset speciem praebere hominum delicatorum. v. 12. à^àsasQs , salutate) dicite dìbttS pacem, v. seq. i. e. salutem. For- mulas et ritus sumsit Jesus e medio : sed elevavit ad usum sublimiorem. relìquum est, Judam Jacobi cum Thaddaeo et Lebbaeo eundem esse, Syrisque Adai s. Adaeum audivisse, plurìbus demonstrat. cel. Michaélis in seiner Einleitung etc. T. II. p. m. 1687. fs. E. B. 5* 68 MATTE. X, 13 — 19. v. 13. èàv jjlsv, si quidem) i. e. si vos recipient. — DSItiù — sTCìarpa^Tw, teniat — revertatur) Imperativi^ hoc loco proprie potestaccipi, vobis precan- tibus veniat: vobis non invitis rerertatur. ita vos gerite, ut veniat, ut reverta- tur. salutationem vestram eis propensa voluntate impertite, vel ad vos recipite. [Solulionis et ligationis quasi praeludium hoc fuit. V. g.] — uiuov, vestrà) cu- jus nuncii estis. — èàv Ss, si vero) contra vestram spem. — è7u<7TpaAcov, multis) Antitheton, unus v. 29. — ujasi?, vos) etiam singuli. v. 32. èv, in) i. e. quum de me quaeritur. Diff. a me et illum, v. seq. coli. Lue. 12, 8. 9. — àv0pw7ra)v, hominibus) Sermo est praecipue de persecutoribus. v. 33. àpvvfcoay.i xàyw ocùtqv) Hanc verborum seriem , jus talionis Cuti v. 32.) exactius exprimentem, habent Lat. Goth. et cod. ms. Byzantinus, pluresve. nani talia plerunique neglexere codicum collatores. Alii, àpvr'<70|/.ai aÙTÒv tf&ycd. v. 34. eìpr'vyiv, pacem) boni eum malo. — ^dc/oupocv, gladium) l e. divisio- nem violentam, ^aaspi^òv, Lue. 12, 51. 22, 36-, progredientem a discordia fa- miliarum v. 35. ad bella et caedes. v. 35. Scasai, separare) ex consequenti. — àvOporrcov, hominem) filium, mei amantem. v. 37. — xaxà, contro) Ponuntur h. 1. contra se ea, quae alias inter se maxime diligunt. v. 36. è^Gpol, hostes) Homo suos domesticos, propinquos, servos, familia- res, habebit prò suis hostibus, si in me credent. Mich. 7, 6. v. 37. ó odwv, qui amat) ex fuga gladii. Gradatio, postponere parentes, liberos, et versu seq. semetipsum. 1) Minus tamen firmimi pleniori lectioni valorem tributi Editionis N. T. 2dae margo. E. B. MATTH. X, 38 — 42. XI, 1—5. 71 v. 38. tòv craupòv, crucerri) Crux, apud Judaeos inusitata, non erat in adagio prò re adversissima. itaque hoc loco Jesus alludit ad crucem suam, quam Ipse jam tum ferebat in occulto. — Xa^pàvet, sumit) libenter. v. 39. tyuyry , animami Anima dicit hominem respectu vitae naturalis. animam, i. e. Se ipsum. coli. Lue. 9, 24. 25. — svèxev, causa) Multi mundi causa perdimi animam. * v.40. ùy.7.^ vos) Gradatio descendens: vos (apostolos,) prophetam, justum, minorem. — iuÀ, me) Non modo tantundem est, ac si me reciperet: sed reyera me recipit. v. 41. zìq ovojwc, in nometi) sub hac ratione, non alio respectu. ! ). — Trpo- ©•/ÌT7 ( v, cfr/.atov, prophetam, justum) Propheta est, qui loquitur; jusfus, qui agit, Dei nomine, et insigni justitia fulget, e. 13, 17. 23, 29. Hebr. 11, 33. — «/.kjGòv, mercedem) Nani ostendit, seDeo aeque esse obedientem, ac si ipse quoque pro- pheta esset. Quaeri potest, quomodo, qui ipse non sit justus, possit justum ex- cipere, qua justum. Resp. Talis eo ipso resipiscit, et desinit esse hostis justitiae. v. 42. {/.BtpcoVj minorum) Gap. 11, 11. Zach. 13, 7. suave epitheton disci- puli, coli. v. 41. de gemina mentione prophetae etc. Tales non curat mundus. Ex minoribus fiunt prophetae eìjusfi. — ij/u^ppu, frigidae) Hoc sine sumtu est, et vel in via fieri potest. Proverbialis locutio, et antitheton ad recipiens. — p} y~oki0 Nullus tum erat alter: Johannes hac disjunctiva se ipsum excludit. — srspov, alternimi) Ali- quem esse, qui veniat, prò certo agnoscunt. — TrpocrSoxto^sv, exspectemus)\on- giore mora. [Cessabat jam exspectationis tempus. Septuayesima Danielis heb- domas imminebat. V. g.] v. 4. a obcoósTS, .suó[/.svov, agitatimi) Medium: agitari se sinentem. Haec opinio non refutatur, ut eae, quae sequuntur: quia se ipsa refutat. v. 8. àXXà, sed) Ponitur, ubi id, quod praecessit, missum fit. — y,[/.^Ls.Xo) tòv àyysXóv p.ou 7:pò 7upo;co7:ou gou, 8; xaTaa/.suàast TYiv óSóv <70u è'ixTwpodSév (jou) Malach. 3, 1. LXX. iSoò zc i y.TZ0G f zz\(ù tòv àyy£>.óv ^ou, xal ETUt^Xs^STat óSòv ?rpò 7rpocrw7rou p.ou, xal è&aicpvr,; r&zi y.t1. — èyw, ego) Sermo Patris ad Filium. — tòv àyy£>.óv [/.ou, angelum meum) Jo- hannes a Deo missus, angelus, post quem venit ipse Angelus foederis. — ?upó ^po^có-ou gou, ante faciem tuam) immediate ante te. LXX. éEoucpvrjC 1. e. Johan- nes non fuit propheta in longinquum. Lue. 1, 76. Unus adventus, unus senno, et Patris est et Filii. Luculentissimum argumentum Deitatis Christi , quod ea, quae in N. T. de Christo dicuntur, ex V. T. tanquam praedicata Deo propria re- petuntur. Vid. not. ad Joh. 12, 41. Act. 2, 33. Rom. 9, 33. 14, 11. 1 Cor. 1, 31. 10, 9. Eph. 4, 8. Hebr. 1, 6. 8. 10. s. Ap. 1, 8. 17. v. 11. oùx. £y7Ìy£pToa, non excitatus est) adhuc. \Ey£ip£(70ai munus collatum denotai — èv y£vvv;Toi; yuvacixwv , in natis mulierum) Magna universalitas. sic in, de excellentia Mariae, Lue. 1, 28. — ^^wv, major) prophetes, Lue. 7, 28. 1,15. vel si Enoch, Moses, Elias spectentur. — tou (^totoCì , baptista) Hoc 1) Hanc lectionem alteri aeaualem aestimaverat margo Ed.maj.; sed margo Ed. 2. suffra- gante Vers. gQizm., praefert (3aaiXsiov. E. B. MATTH. XI, 11-15. 73 cognomen jam tum additum, ob rei novitatem et magnitudinem; non postea, ad discernendum duntaxat ab Johanne apostolo. — ó Sé {/.wcpÓTspo; , minimus veroi) Comparativus cum articulo superlativus est. Quam longe Johannes excellit quemque maximum prophetarum veterum, tam longe Johannem excellit minimus quisque in regno coelorum, v. gr. praeco Christi, vel civis. Johannes ipse non- dum erat in regno coelorum, sed praeibat. [Et ipsi tum Apostoli baptizando jam docendoque super abant Johannem Joh. 4, 2. Matth. 10, 7. etc. Harm. p. 299. fin.] Jesus non est minimus IN regno coelorum: sed ipse Rex est, et ipse per regnum coelorum innuitur. v. praec. et v. 3. e. 3, 11. Et minoritas et ma- joritas hìc exprimitur, ut est, non in opinione hominum, sed in re, in notitia Christi exhibiti. 1 Petr. 1, 12. Respectus speciei externae, v. 6. huc non per- tinet. Erat Jesus spretus ignotusque Inter homines, sed non minimus, quod ad regnum coelorum attinet: omnes cives regni coelorum eum prò rege agnosce- bant jam. Conferatur phrasis, cap. 5, 19. Nusquam dicitur minor Johanne; nec, minimus in regno coelorum. Minimus in regno coelorum est minimus civium regni. In eo TERTIO, in quo Johannes est major ceteris, minimus in regno coe- lorum est minor ceteris civibus regni coelorum. Johannes nondum sciebat om- nia, quae hodie ex symbolo apostolico sciunteatechumeni. Eximia gradatio: pro- pheta, Johannes, apostolus vel christianus. Majus est, in hoc genere, in compa- ratione V. et N. T., scire praesentia , quam futura , quamvis proxime futura, sed alias axioma divinum est, scire futura. v. 12. Sé, miteni) Antitheton, hoc sensu: quanquam Johannes minor est minimo in regno coelorum, tamen jam ab initio dierum Johannis regnum coe- lorum vini facit. Regnum coelorum non in Johanne, sed statim post Johannem venit. — fiià^sTai) Cap. 13, 32. s. Lue. 14, 23. sese vi quasi obtrudit. Saepe LXX. fJià£o|/.at ponunt, vim adhibeo. Johannes lamentatur : Jesus canit. Estque metonymia, regnum, i. e. rex, Messias. e. 4, 17. not. — [3ia<7Tal, vim facientes) Lue. 13, 24. Non est h. 1. querela, de vi mala, nam querela incipit versu 16. Correlata: vim facit, vim facientes: [Hoc pacto fervei opus et ex voto proce- da. V. g.] — àprcà^ouGiv, rapiunt) ut raptim, celerrima vi, perruptis obstacu- lis, ad se redigant bonum in medio positum, [ut fit in merce vendibili. V. g.] Lue. 7, 29. v. 13. yàp, enhn) Nunc completur, quod usque ad Johannem fuerat prae- dictum. — 7upo.cùv sp^siOat dicitur, sed 'HXta? ó pi)^wv ep/scGai. V. g.] v. 15. dka ày-ou£iv, aures audiendi) Sic LXX. Deut. 29, 4. Conf. Rom. 74 MATTH. XI, 15 — 23. 11, 8. Formula praecidendi, Christo propria: qua ostenditur, cetera, quae expressius dici possent, in iis, quae jam sint dieta, contineri. v. 16. T7jv ysvsàv, generationem) homines malos hujus optimi temporis. — waiSaptot?, puerulis) Jesus non solum Judaeos, sed etiam se et Johannem, diversis modis comparat cum puerulis, mirabili, quod ad Ipsum attinet, facili- tate. — àyopats, foris) Urbs magna plura saepe habet fora. Praeconium Jo- hannis et Christi erat publicum. v. 17. 7)ù) k TÌ ^u^ais 0[/.óov. A Christi corde manat quies in animas nostras, v. 29. — sópvfcsTS àvà7rao, in sabbato) Magnam historiae evangelicae partem occupat materia de sabbato. v. 3. oùx, àvsyvcoTs; non legistis?) Legerant, sine spiritu. Auctoritate V. T. eos revincit Jesus, — tWià, David) cujus factum non reprehendetis. — - ots £7ir£tva(7£v , quum esuriit) Id 1 Sam. 21, 3. lectori subaudiendum relinqui- tur. — (/.£!■' aÙTou, cum ed) ibid v. 4. v. 4. olxov tou 0£oO, domum Dei) Amplillcatur, quae esse poterat, dubi- tandi ratio. Sic appellatur, tabernaculum, tempio paulo post aedificato. — toò; àpTou;, panes) Multum ceremoniale est in sabbato. alias a panibus propo- sitionis non fieret consequentia. — tyic rcpoGésEo);, propositionis) tT5B. — eì ulto) omnibus, nisi: id est, sed, v. 5. vi) Latine an. — èv tw vójxw, in lege) x ) Gradatio, ad argumentum stringentius : ab exemplo principis, quod sacerdos probarat, ad legem ipsam; a prophetis, etiam prioribus, quorum partes legebantur, ad legem, quae tota legebatur; et a cibo sacro ad tempus sacrum, de quo agitur. — ol ispet?, sa- cerdotes) Qui maxime debent legem tueri, tamen in hac re maxime excipiun- tur. Ita quoque sacerdotes Christi ad sabbatum minus sunt alligati, quam reli- qua multitudo. — èv tw tspó), in tempio) dum sacris operantur. — (3s(37]Xou<7t, profanant) Tó (isPn^ov, profanum, opponitur tój àyio> sacro, nec semper im- puritatem aut reatum involvit. Lev. 10, 10. 1 Sam. 21, 4. v. 6. Xsyw, dico) Formula haec magnam habet potestatem. — tepoO, 1) Ilio ipso anni tempore in sabbatis Leviticus legebatur , in quo tam multa de sacri- ficiis, etiam sabbato celebrandis, occurrunt. V. g. MATTH. XII, 6 — 18. 77 tempio') in quo sacerdotes ministrant. Templum cedit Christo : sabbatum cedit tempio, v. 5. Ergo sabbatum cedit Christo, v. 8. — sctlv wàs, est hic) Non dicit: Ego sum major. Jesus humilis corde, v. 41. 42. e. 11, 4. 5. sic, hodie, Lue. 4, 21. 19, 9. add. Matth. 13, 17. Joh. 4, 10. 9, 37. v. 7. èyvcómTS, cognovissetis) Plusquamperfectum. — IXeov, misericor- diam) Vid. cap. 9, 13. Misericordiam et praestitere discipuli sibi, [Davidem hac in re imitati, V. g.] et judicio temerario violarant pharisaei. — - Ousiav, sa- crifteium) sabbato sanctius. v. 5. — jtocTS^txàcaTe) condemnassetis temere, cito, crudeliter. [Cogitationibus condemnantibus saepe aliquis, dum alterimi pec- cati arguit, ipse nec opinatus peccat. V. g.] Hoc argumento etiam fuerat re- sponsum, si quis dubitasset, an liceret ante pascha veliere spicas. v. 8. Kupto;, dominilo) Majestate Christi nititur discipulorum innocentia et libertas: dominatioque filii hominis exserit sese in misericordia. — cafìjSà- tou, sabbati) Dominus templi et rerum omnium sane etiam est Dominus sab- bati: neque id modo juris habet, quod David habuit. v. 10. 'av, erat) Vel eo venerat sua sponte, ut sanaretur; vel ab aliis insidiarum causa adductus. — Ivy. *vr ( ) Hebr. fcrarv et D^ur Utrique respondere apud LXX solet verbum sxfSdcÀXsiv ex- tender e. — sì; vaco;, in victoriam) nssb ut nil in perpetuum resistat. v. 20. 21. xpicLv. ^al io)) Post jcpiGtv habent LXX, xvxìy.[jjbzi jcal où Opao;- GviasTat, sto; àv 6;?) ieì tti; yyfe xptcriv, xal bei tw ovolacci aÙTou sOvy; zhnouGW. Atque ad eum Esajae locum Ce 42, 4.) ita commentatur Hieronymus: Quod autem sequitur, Splendebit et non conteretur, donec ponat super terram judicium, Matfhaeus evangelista non posuit ; sive , Inter judicium et judicium media, scriptoris errore sublata sunt. — Pro quo nos interpretati sumus: Non erit tristis, neque turbulentus, sed aequalitatem vultus omni tempore conservabit. Aquila et Theodotius interpretati sunt , Non obscurabit et non curret, donec ponat in terra judicium. et est sensus: Nullum vultus tristilia deterrebit: nec festinabit ad poenam, qui judicii veritatem ultimo tempori reservavit. Inter- posto in Hebr. sic habet, tts^tt "pan D 1 ^ IV yiT ìói r>r& «5 Hieronymique suspicioni, de hiatu per librarium admisso, refragatur Jansenius, subscribit autem non immerito Drusius *)• Porro quum toto bocce loco a verbis LXX in- terpretum multum discedat evangelista, haud facile assequare, quibus graecis apud Matthaeum verbis hebraicurn Esajae hemistichium fuerit expressum. Ipsa quidem sententia placidam et moderatam actionem Messiae decentissime expri- mit. Adde Apparatum, p. 474. [Ed. II. p. 118.] v. 21. noti, et) Hieronymus ad Algas. quaest. cit. huc reponit illud Esajae: splendebit et non quassabitur, donec ponat super terram judicium: ut tamdiu lumen, inquit, praedicationis ejus in mundo resplendeat, nulliusque conteratur et vincatur insidiis, donec ponat in terra judicium, et impleatur illud, quod scriptum est: Fiat voluntas tua, sicut in coelo, et in terra. — òvópcTi, nomine) Hebr. ì-rmn Lege. Evangelium est sermo de nomine Christi. 1) Margo Ed. maj. dubiam dignitatem additamento isti tributi, quod margo Ed. 2. et Yers. gena, prorsus omiUunt, E. B. MATTH. XII, 22 — 31. 79 v. 22. §ociaovi£óu.svos, daemoniacus) valde miserabilis. — - jtal XaXsTv xac SXércsiv, et loqueretur et videret) Videtur ita exprimi ordo miraculi. v. 24. àicoucavTSs, audientes) quae populus dicebat. ~ ootoc, /hc) Con- temnunt. [Verbo, quatti panca quanti possunt momenti esse! V. g.] — zi p, msi) Valde affìrmant. — ev tco pssX£s(ìoù>. àp/ovTt tcov ^aiaoviwv, m Beelzebul principe daemoniorum) Sic appellarli Satanam. In V. T. nomen id erat idoli, conf. 1 Cor. 10, 20. v. 25. sv0uf/.7fceis, cogitationes) amarissimas. conf. v. 34. s. — (ìocGiXeta, regnum) Primum agitur de regno, deinde de domo : et v. 26. de individuo, Sa- tana: cujus regnum complectitur homines malos: domus, daemonia. — où gtoc- 0ri(reTai) scil. ab hero aut domino. Ammonius: GTfcQiTvas [/iv sort to ó£/.Yiv ìtal TcpoatpsGW. v. 26. sì ó caTava; tòv craxavav, si Satanas Satanam) Satanas sive dia- bolus est unus. Satanam (inquit Jesus) ego ejicio. In tenebris non est ullus major Satana. Ergo si vestra oratio vera est, Satanas esse debet, qui Satanam ejicit. at hoc piane absonum est. unum regnum, una urbs, una domus, non di- viditur contra se. Nomen prò pronomine reciproco, uti Ex. 16, 7. Lev. 14, 15. 26. IReg. 8, 1. 10, 13. 12, 21. 2 Reg. 17, 31. Nec tamen haec obstant, quo minus accusativum tòv <7aTocv£v, Satanam synecdochice positum judices, prò consortibus ipsius. Ita ex. gr. diceres, Gallns se ipsum confecit, si quando al- tera cohors Gallica alteram internecioni dedisset. Sic Satanas se ipsum ejice- ret, i. e. princeps, Satanas, qui unus est, ejiceret eos, quos suos esse novit, consortes suos. — fiy.aikzLx , regnum) quod tamen valde stabile est. Satanas dicitur habere regnum; nec tamen ipse unquam rex dicitur. est enim usurpator. v. 27. 28. et' sì Se, si. si vero) Dilemma. — ol uiol, filli) quos non pot- estis non insimulare, si me, inquit Jesus, calumniamini. adde Marc. 9, 38. et confer Act. 19, 13. — u{/.òiv, vestri) quos non ita vexatis, cum sint et gentis et disciplinae vestrae. — èxfSàXXouat, ejiciunt) [meo nomine. V. g.] Marc. 1. e. Matth. 7, 22. — ocùtoI) ipsi. v. 28. sì) Hoc, absoluta priore dilemmatis parte, valet quum. — èìtpàX- Xw, ejicio) Jesus omni modo destruxit regnum satanae. — apa, ergo) Charac- ter et gnorisma regni Dei, ubi satanas cum suis rebus expellitur. hoc enim erat reservatum Messiae. — sVJassv, praevenit) Yerbum hoc proprie hìc ponitur Ccoll. prius, v. 29.) et grande quiddam innuit. — r t J3a.<7tXsta tou OsoO", regnum Dei) Antitheton, coli. v. 26. v. 29. ri) Lat. an. Interrogatio disjunctiva. — oìxiav, domami Satanae domus erat Mundus. — tou ìò^upóu) alicujus, qui validus est. conf. Hebr. 2, 14. — Trp&Tov, prius) Jesus ligavit satanam: tum spolia retulit. — Sviayj, ligave- rit) majore robore. — ììi%piz. passione signum fuit generationi illi, Joh. 8, 28. Hoc modo ternarius dierum noctiumque praecise completur, a luce feriae quintae ad lucem feriae primae. Tempus mortis duorum testium exacte defmitur, 3 l /2 dierum. Ap. 11. Ergo tres dies et tres noctes Domini in medio terrae versantis exacte definitas existi- mare debemus. Medium sive cor terrae non debet praecise quaeri : sed oppo- nitur ipsi terrae, in qua plus XXX annos versatus est Christus. v. 41. àvàpsc, viri) quos secutae sunt uxores et liberi. Versu sequenti unius feminae exemplum additur, quae sapientem audiit, cum sequior sexus videri posset prophetiam potius, quam sapiehtiam quaerere. — àvocoXo[/.(5voc , plus Salo- mone) Salomo erat sapiens, sed hic est Sapientia. Lue. 11, 49. v. 43. otocv, (juum) Refutata interpellatione pharisaeorum , prosequitur Jesus ea, quae pendent ex v. 30. coli. Lue. 11, 23. 24. — è^s^ty exiverit) ut dietimi v. 29. — Sisp^sjai, transit) passim. — àvuSpwv, aquà carentia) Ubi nulla aqua, non habitant homines. Ps. 107, 35. s. — àvd«wcurti, vos) prae populo. — tou gtzzìqovto;) de Seminante, a Semi- nante dictam. v. 19. pi cuvtsvTOc) Suvisvou, animadvertere. Quae semel in suvsstv pene- trarunt, in ea minus potest, Malus sive diabolus, qui unus, prae angelis suis, per volucres signifìcatur. — deprcà^st, rapit) vi, et arte celerrima, ut avis rapax. v. 4. — év tyJ xaoSta) in corde. — croxpsls, consitus) instar fondi. v. 20. ó Se, .. 1) ffxavSaXi^erai] adeoque ad infìdelitatem relabitur. V. g. 2) aujMuviyei, mffocat] Multi ita in tractando Verbo DEI versantur, ac si non fundus esset cor, in quo semen perstet ac vigeat, sed granariuni, quod penoris modo minus modo plus, modo aliquid modo nihil queat continere. V. g. 86 MATTH. XIII, 23 — 32, Accusativi^, neutro genere, nani subjectum o;, singulari numero lue expressum, non fert subdivisionem sui, in tria honorum Verbi auditorum genera, per ó piv, óSè, óSè, quod vulgo legitur. Porro etiam protasis habet o,v.8.etparalleluslocus £v, item bis, Marc. 4, 8. 20. Unius auditoris progressus ex tribus v. gr. granis, copiosus, mediocris, minus copiosus, significatili*, per centum, sexaginta, tri- gìnta. [(/umido imam eandemuue doclrinam occasione rei centies data in suum aliorumque usum vertil. V. g.] Quemadmodum triplex est gradus audiendi sine fructu; sic triplex copia fructuum, quae tamen non praecise ad 100 et 60 et 30 restringitur. nani aliud potest etiam facere 40. 50. 70. 80. 90 etc. 100 longius absunt a 60, quam 60 a 30. Habenti dabitur. v. 24. TZT.piOrr/.zv , proposuit) liti convivae proponitur cibus *)• — ^ *&$ àypco, in agro') in quo ipse est: nani non dicitur, in agrum. v. 25. toù; àvGpcÓTwouc, homines) quorum erat custodire agrum. Ipse Do- minus non dormit. — ccùtoO, ejus) Non dicitur, eorum. — *(&xvLa) Hoc vocabu- lum neque LXX. habent, neque antiquiores Graeci. Igitur ex hebraeo f** flos formatum noscitur. Multi inter frumenta flores nascuntur agricolis molesti. ~- ava) ubique, in medio, inter triticum. — à7r/ft9ev, abiit) [patrator utne innotes- ceret. V. g.] Inde aliquantisper latuere zizania. v. 26. tóts, tunc) Ubi bonum crescit, ibi malum tum demum magis apparet. v. 27. fcupts, Domine) Nomen Filii hominis, v. 37. — tcóGsv, unde) Non no- rant servi, quis fecisset, aut quando. — *(i£àvia, zizania) Zizania majorem spe- ciem habent, quam cardili et spinae. Ergo a tolerantia illorum ad horum non valet consequentia. Saepe et prò tritico se venditant, et triticum tanquam ziza- nia eradicare conantur. v.29. ou* non) Zelus, quem habent pii, contra zizania, non reprehenditur; sed tamen in ordinem redigitur. — atyjx.) eodem tempore. — tòv gitov, triticum) quod prò zizaniis haberetis. v. 30. <7uv:xu<;àvsc)0ou, una crescere) Incrementa in borio et malo simili fiunt, apud singulos interdi! m; et apud universos maxime, et quo longius procedunt tempora, eo exstantiora sunt utraque. — xocLpco, tempore) Tum demum erit op- portunum. — rcpcaTov, prius) ut spectent pii poenam impiorum; impii gloriam piorum ne videant. Sic Matth. 25. judex justos quidem prius alloquitur, sed ta- men postea v.ult. impii prius in ignem aeternum ablegantur. — ùiatjas, fascicu- los) Ut GTaOjxò; (7Ta.G;x7), X0j/.a Xu{£*^ sic Sscaòc, Seffjxa, ì)i<5\j:t\ dat. vide Eustathiuin. Carebuut liberiate: conjungentur homogenea. — jcaTaxaitoai) Urentur et combu- rentur. — &è, autem) Timi erit perfecta separatio. — (juvayàyeTs) colligite et portate. v. 31. àv0po)7:o:, homo) Similitudo a viro: uti v. 33. a femina. conf. Lue. 15, 4. 8. v. 32. o, quod^) semen. nani aÓKxw estmasculinum. — papÓTspov, minimum) non absolute, sed spectata proportione seminis ad germen. Erat species seminis notissima, proverbio trita, e. 17, 20. — "I3> LXX, èyx,pÓ7TToj. Ez. 4, 12. linde èywpU^a?: — édera i-pia, sofà fna) Quantum uno tempore ab homine portari, vel ad pinsendum siimi soleret. Gen. 18, 6. — è^ujxcóOvi, fermentatimi est) Retulerim hoc ad pro- pagationem potius, quam ad corruptelam ecclesiae. [Nulla sane urget necessi- tasi ut fermentum prò re culpabili habeas: lune inalimi fermentum dìcitur fermentum vetus, 1 Cor. 5, 7. V. g.] Fermentum est ipsum regnum eoe! orimi, cu- jus rationes et evangelium et apostolos complectuntur. — oXov, tota) se. farina. [Parvum fermentum, ut in malo, Gal. 5, 9., sic in bono totam massam fer- mentai. V. g.] Magna vis! Videturhoc pertineread totum genus humanum, quod refert tria sata, ex tribus Noachi filiis propagatum in orbe terrae ] ). v. 35. tò p7)6èv) Ps. 78, 2. àvoiEw év Trapajtóai; tò e>TÓj/.a |/.ou, tx, qui habet aures) Formula non solum populo, sed etiam discipulis accom» modata. v. 44. 6*/)Gaup • expu^s, occulto : occultatiti) Latuerat invenien= lem: deinde inveniens celavit alios. occultava in ipso agro, ubi invenerat. Stu= dium et prudentia sanctorum. Prov. 7, 1. Abscondita illi inveniunt: inventa abs= condunt. Inventio thesauri non praesupponit tó quaerere, ut margaritae, quae percontatione inveniuntur. — x 7 -?^ ff audio ^) Gaudium spirituale, stimulus abne- gandi mundi. — xùtoO, ejus) Ref. ad thesaunm. vel est adverbium. — u7uàyst, 1) Conjecturam hanc vìx ridendam judicaverit, qui meminerit, unius rei vel dictionis non unam tantum (qualis ad aàxa xpia h. I. notata est) sed plures posse causas esse. E. B. 2) TTjv avop.ia.Vj iniquitatem] prò sua parte. V. g. 88 MATTH. XIII, 44 — 53. abit) Praesens, ut vendit, emit. Versu 46. ponitur praeteritum. Actum sequitur status. v. 45. oùpavcov , àvGpco7rw ■ coelorum, Uomini) Coelestium similitudines, ex humanis v. 52. e. 18, 23. 20, 1. 22, 2. — sp/rcópw) "Efjwropos, qui mercaturae causa peregrinatur et navigat. — ^apyaptTa;, margaritas) Pluralis in singula- rem transit versu seq. v. 46. Iva, imam) incomparabilem. Id ipsum est regnum coelorum. 2 ) v. 47. sx xa.vTÓ; ysvou?, e.r omni genere) Joh. 21, 11. not. v. 48. s7cX7ipa>9Y) , impleta est) Numerus malorum et justorum complebitur in novissimis diebus. — xaOtcavTS?, sedentes) studiose. — xaXà, sa^pà, 6ow«, putrida) individua piscium ex quovis genere. [Qui non se ipsum fastidiat malus homo? V. g.] — e£a), extra) sagenam. v. 49. 7uovY)poÙ5, malos) et injustos. — ex j/ìgou, e# medio) Mali, etiamsi plures sunt, non censentur. Conf. v. 30. — tcov òuwuwv, justorum) et honorum. 3 ) v. 51. xàvTa, omnia) Reliquas Jesus parabolas item paratus erat dis- cipulis explicare. Sed intelligebant; si non perfecte, tamen vere. v. 52. noie, Ypa^jLocTsòg, omnis scriba) Jesus neque est scriba, neque (jloc- 6y)tsu6sI<; initiatus. loquitur ergo de discipulis: et quod versu 12.propriis verbis dictum erat, id mine, quum discipuli tantisper profecere (linde etiam scribae appellantur,) per paroemiam eis confirmatur. Scriba est homo doctrina vel etiam literis V. T. imbutus : itaque Ime ref. vetera, ex Mose et prophetis nota. Hoc ge- nus est : accedit species , [/.scGyitsuQsU *t)u i. e. homo novi praeterea Test, doc- trina initiatus. huc ref. nova, tum primum revelata, v. 35. Nova hic memoran- tur ante vetera. nam haec ex illis lucem et gustum sumunt, et tandem suavis- sime contemperantur. 1 Joh. 2, 7. 8. — [xaGv)TsoGsl;) Bac^suw, regem facio et regem ago; sic (xaGy)TSÓw, discipulum facio, ((xaGY)Tà$ %oizw Joh. 4, 1.) et disci- pulum ago, e. 27, 57. Prior notio obtinet h. 1. discipulus factus. — "rij pai£ovTO, offendebantur) ut fit iis, qui unum observant, altero, quod potius observandum erat, non observato. — TTpcKpr'TY,;, propheta) In pro- pheta sunt duo: quiddam commune, vulgare, naturale, domesticum: et quiddam eximium, coeleste, spirituale, publicum. hoc non observant, qui illud norunt. fa- miliaritas parit contemtum; in patria, magis etiam domi. — xt'.^oc, contemtus) Contemtus, quem propheta fert alibi, non est contemtus, si comparetur cum contemtu in patria, alibi aliquid certe honoris habet. v. 58. àmoriavj infidelitatem) Causa, cui* hodie non fìant miracula multa» non tam est fides piantata, quam infidelitas regnans. CAPUT XIV. v. 1. Katptò, tempore) Jam circiter annum publice egerat Jesus. — irpeou- cev, audivit) Novis rebus perstrepunt aures et aulae regum: sed spiritualia ubique didita vix tandem eo perferuntur. [Et si omnino perferuntur, manca sunt et falsis mixta, neque facile vertuntur in nsum. Attamen laetabilis ex~ ceptio locnm hic subinde obtinet. V. g.] v. 2. twcksIv, ministrisi Amici principimi, plerumque juvenes. In terrore, magni cum parvis promiscue loquuntur. — outo;, hic) Herodem vexabat con- scientia. 2 ) non erat talis regis decidere, statuebat, cum dubitatione. Lue. 9, 7.9. Erat Herodes Sadducaeus: sed Sadducaeismus nutat, ubi novum quiddam oc- currii Ratio priscis vel certe mortuis sanctis mavult adscribere res miras, quam vivis; et iis, quos semel magni facere coepit, quam aliis. [Johannes celerrime consummatus fuit: sed qui vita eum privar ant , pessime deinceps luebant. V. g.] — ìtòàvvns, Johannes) Virtutes Jesu ante mortem Johannis non audierat. Johannes in vita non fecerat miracula: sed quia vir sanctus fuerat, homines existimant, vini miraculosam tamen in eo fuisse. conf. e. 16, 14. Tantam vini etiam apud non sanctos habet existimatio sanctitatis. Porro vel mortuo Johanni adscriptae sunt actiones Christi. debuit igitur ille decrescere, ut Christus cres- ceret. De iis, quae Christi prodromus ante Ipsum occisus defunctis nunciarit, evangelizarit, multa dicunt Graeci communiter, apud Leonem Allatium de libris ecclesiast. Gr. p. 303. s. et apud Wetsten. ad Dial. e. Marcion. p. 33. itemque Latini, quos citat Ittig. Diss. de Ev. mortuis annunciato, §. XI. quibus add. Am- bros. ad Lue. 1, 17. et Gers. Lect. 2. super Marcum. — ó fa'miGThs, Baptist a) Hoc cognomen Johanni tribuit etiam Herodes, etiam Herodiadis filia, etiam Jo- sephus. Ita celebratimi fuit. — aÙTÒc) ipse. — olì àuvà'xst.c , virtutes) Has des- cribit , quasi substantiales. — h aÙTw , in ilio) in Jesu. v. 3 — 12. ó yàp */.t>v.) Johannis mortem non opus erat aut in V. T. prae- dici, aut ex professo et ordine describi, quia is non est prò nobis mortuus, 1) £?? tjjv ratpiSa k6tou] Quemadmodum Nazaretae solenni piane modo in publicum prodierat Lue. 4, 16.: ita, relieta Capernaum, Nazaretam denuo revertitur. Tum Nazareni, quae Lue. 4, 23. praedicta fuerant, ajebant. Harm. 1. e. 2) Tantum abfuit, ut per jocum haec diceret. E. B. 90 MATTH. XIV , 3 — 13. Pulcre autem resumitur ejus mentio, vigente jam Christo. — r,pcoSiàSa, Hero- diadem) Huic Eliae inimica fuit regia mulier; ut veteri, Jesabel. — tou àììzk- £ , confessus est) Saltando petierat puella : cui rex etiam antehac natali die suo videtur aliquid dedisse solitus. v. 8. TrpoQ^atfQsTsa', ante instructa) antequam pelerei. — wSs, hìc) an- tequam regem poeniteret. — Tuvaxi, patina) quam follasse in manu tenuit. Res horrendas impii sciunt cum euphemia verbis elegantibus proferre. v. 9. ilu7rffir l: contristatus est) Latuerat in rege judicii aliquid. Mali propositi exsequendi necessitas subita percellit etiam pessimos. Gaudia mundi comitatur tristitia. — ó $xgù&\jc, rex) tetrarcha, proprie, v. 1. — (pjvavam- »yivou$, una discumbentes) Rex convivas timuit: convivae, regem. hi, cum Jo- hannem deprecari debuissent, non deprecati, participes facti sunt caedis. v. 10. à7w£'/-ev, mulieribus et pueris) quorum sine dubio non levis numerus. v. 22. sùQsok , statini) Rebus bene per nos actis non debet immorari consideratio nostra. — TQvdcpMWJSv , coègit) magnis, ut credere fas est, de causis. Non libenter navigabant soli. — tò ttVjìov, navem) de qua v. 13. — £wc, donec) Nil dixisse dicitur, se precaturum. Exempluin praebuit precandi in occulto. v. 23. tò opos, montem) qui erat in ea regione. Montes et loci editi. Act. 10, 9 opportuni precibus: ob solitudinem, sub coelo. — *xt' ìStav, seor- sum) ne discipulis quidem praesentibus. In tali secessu res gestae sunt maxi- mae, inter Deum et Mediatorem. Non intercessit actio scenica. Quid Christus egerit cum Patre, colligi potest v. gr. ex Ps. 16. Lue. 11, 2. s. coli. v. 1. Joh. 17. — wpoTiTSu- ^tccov xal StSaGxaXta?. — outoc, Aie) Pronomine hoc indicatur fastidium. 1 Cor. 14, 21. — (as, ?ne) Deum, loquentem per Esajam. — x.apoìa, cor) cujus ac- cessu vere colitur Deus, et cultùs summa continetur. [Plurimum sane posìtum est in corde, v. 19. V. g.] v. 9. (xdcTYìv, frustra) Quanta vanitas in religionum parte maxima tot se- culis et climatibus! — sspovTat, colunt) Deum ejusque praecepta parce cura- bant: et, si curabant, id observantia mandatorum humanorum contaminabant. — o\àà, 367. MATTH. XVI, 13 — 18. 99 insignivit: Joh. 12, 32.) et simul se ipsum praesentis suae conditionis quasi ad- monuit. Matth. 20, 28. Phil. 2, 7. 8. Neque vero tantum exinanitioni ea convenit appellatio: sed Filius hominis dicitur prò statu quolibet conspicuo, (Joh. 12, 34. coli. v. seq. lux robiscum:) vel in exinanitione vel in exaltatione. convenitque ipsa forma corporis, juventutem referens. Dan. 7, 13. Evolve omnino v. 27. 28. et cap. 12, 32. 24, 27. 30. 37. 39. 44. 25, 31. Lue. 17, 22. Joh. 12, 23—36. 5, 27. Act. 7, 56. quare etiam talis appellatio per omnes epistolas XXI apostolicas (nam Hebr. 2, 6. non additur articulus, et verba Davidis sunt, non Pauli, qui ta- men hominem et virum saepe appellat Christum. vid. not. ad Rom. 5, 15.) non occurrit: sed appellatio Fìlli Bei. Atque in ipsa Apocalypsi, e. 1, 13. 14, 14. uti diu ante apud Dan. 1. e. ad eam duntaxat alluditur. Apostolorum vel in hoc uno idiomate convenientia ostendit, eos eodem divino motu scripsisse. v. 14. ol [jiv, olIIoi ài, sTSpòt &s, aliquì quidem, alti vero, alii vero) Non sufficit nosse variorum opiniones: nostra nobis constare fides debet; quae deinde etiam ex opinionibus aliorum, per se vanis, profectum capiat. — Icoàvv/jv — rcpo- cpTlTùiv, Johannem — prophetarurri) Non opus est referri hoc ad metempsycho- sin a pharisaeis creditam: nam de ipsius Eliae, qui non erat mortuus, reditu, de ceterorum resurrectione ex mortuis suspicati sunt. e. 14, 2. Lue. 9, 8. 19. — fepsj/ioiv, Jeremiam) Hunc Judaei exspectabant tum. — sva, unum) quemvis, in- definite. Non putabant, Majus quidpiam venire posse, quam olim habuissent. Cum Mose non comparabant Jesum. v. 16. à7:o*pi9st<;, respondens) Petrus ubique, prò ardore suo, praecipuas habuit inter apostolos loquendi partes. — ct^wv TrsTpo;, Simon Petrus) Hoc so- lenni loco nomen et cognomen jungitur. Apparet, Simonem citius et uberius ag- nosse Filium Dei, et condiscipulis praeluxisse. — aù si, tu es) Firmiter dicit: Tu es. non , dico te esse. Antea debuit credere Petrus , tum audire etiam in monte, e. 17, 5. Similem confessionem dederat Petrus, Joh. 6, 69. sed plus celebratur haec, quam dedit post tot tentationes, [Joh. 7— 10.] tam solenniter interrogatus. — ó youstòz, ò uió;, Christus, Filius) Ergo haec duo non sunt piane synonyma, ut voluit Joh. Lockius: sed altero posito alterum tacite connotatur. vid. Act. 9, 20. Estque gradatio. nam cognitio de Jesu, ut est Filius Dei, sublimior est, quam de eodem, ut est Christus. v. 17. ^aaàpioc, beatus) Hocvocabulo non solimi beata, sed etiam rara si- mili conditio significatur. e. 13, 16. Non dixerat Jesus discipulis antehac, se esse Christum. Ea dixit et fecit, unde, revelante Patre, ipsum agnoscerent esse Christum. — cripov gap Uova, Simon Bar Jona) Expressa nomenclatio significat illud: Dominus novit suos. Et Petro in memoriam revocat specimen illud omni- scientiae, quod ei datum erat Joh. 1, 43. coli. ib. e. 21, 15. [Ipse Petrus tam gratum se esse vix cogitavit. Beatus est, non qui propria sibi auctoritate quid- quam tributi, sed quem beatum praedicat Dominus. V. g.] — capi; icaì al k aa) homo quicunque. caro et s angui s , metonymice, corpus et anima. Eph. 6, 12. Gal. 1, 16. Nemo, ante Petrum, mortalium, tum hoc ipsum sciebat. v. 14. — oùk àrcsjiàXu^s, non revelavif) Christi cognitio non hauritur, nisi ex revelatione coelesti. e. 11, 27. — ó 7raroip [/.od, Pater meus) Sic repetitur et confirmatur Summa confessionis Petri. Petro revelarat Pater coelestis per doctrinam Jesu Christi, cordi Petri inscriptam. v. 18. aù s? rcsTpo;, tu es Petrus) Suavissime respondet illi verbo: Tu es Christus. [Christos suos, suique Christum decentissime compellant per univer- sum scripturam. V. g.] — raTpo; — rcSTpoc, Petrus — petro) IlsTpo; alias denotat lapidem; sed in Simone petram. enimvero talem virum non conveniebat appel- litari Petram foeminina terminatione : vicissim Matthaeus libenter scripsisset, sm toutw t^ì 7féTpw, si sermonis ratio tulisset. quare haec duo, rcsTpa et ttstpo; 7* 100 MATTH. XVI, 18. 19. stant prò uno nomine , sicut unum utrinque nomen Kepha legitur in Syriaco. Petrus hìc ponitur, ut proprium. dicitur enim, tu es, non, tu eris. et tamen con- notatur aperte vis appellativi, ut petram denotet. Certe super apostolos aedifi- cata est ecclesia Christi, [Eph. 2,20.] Ap. 21, 14. quatenus illi et primi fidelium fuere , et ceteri fideles illorum opera accessere. qua in re praecipua quaedam sane Petri, salva apostolicae potestatis aequalitate, praerogativa extitit. nam is et primus Judaeos lucrifecit plurimos , Act. 2. et idem primus gentes ad evan- gelium admisit, Act. 10. [ldemque etiarn hoc ipso loco rel'ujuos discipulos, quo- rum nullum tanta alacritate tum temporis responsurum fuisse verisimile est, cognitione sua et confessione superavit. V. g.] Praeterea hic potissimum fratres suos con firmare , ovesque et agnos Domini pascere jussus est. Atque illustre cognomen, alias ipsi Christo tribui solitimi, qui item Petra dicitur, haud sine raa- xiinae rei signifìcatione inditum Petro esse oportet, qui etiam in catalogo aposto- lorum primus dicitur, et primo semper loco ponitur. Matth. 10, 2. vid. etiam 1 Petr. 2, 4 — 7. Tute haec omnia dicuntur: nam quid haec ad Romam? [Petrus an Romae, et quidem solutus vinculis, per t empii s fuerit, piena dubii res est. Faerit etiam; non sane fuit, nisi ut Apostolus: et Ecclesia illic piantata Mini- stris suis ordinariis gavisa est. Horum itaque, non istius, in locum sequentium temporum Episcopi successerunt, qui degenerantes postea domini et papae facti sunt. V. g.] Videat Petra romana, ne cadat sub censuram versus 23. — xal, ef) Magnifìcentissima promissio, portas inferni, regnum coelorum, et terram, diver- sis modis complexa. — obcoSopicrco, aedificabo) Non dicit, super hac petra fun- dabo. Petrus tamen non est fundamentum. Super petra aedificatur sapienter. e. 7, 24. — [aou tyW skkXyigwcv , meam ecclesiam) Magnifica de Jesu locutio, in evangelistis non alibi occurrens. — tzùIoli aSou) Etiam 7utàai, sine articulo. T<£ aSv; inferno mox opponitur coelum , uti cap. 11, 23. Contra fidem.nil potest in- fernus: fides potest in coelum. Portae inferni Cut alibi portae mortisi nominan- tur etiam Es. 38, 10. Sap. 16, 13. gjSt)?, infernus valentissimum quiddam, Cant. 8, 6. quanto magis ejus portae? Metaphora, portae, a re architectonica, ut in aedificabo et claves. Ecclesia Christi videtur quasi urbs sine moenibus: et ta- men portae inferni, quae illam impetunt, non praevalebunt. Notantur infernalia munimenta et respondentia illis propugnacula mundi, v. gr. Porta Ottomannica, et Roma, ubi orci orifìcium esse, apertum M.Curtii tempore, aperiendum iterum olim Ap. 19, 20. existimat Er. Schmidius: Roma, inquit, sita est in iis proxime partibus Italiae, ubi adhuc ante Romam conditam Homerus suum Ulyssem, et post Romam conditam, non magni intervalli discrimine, Virgilius suum Aeneam ad inferos descendisse fingit. Sed ne poètica fide agere velie videar, (jquanquam instar praedictionis Caiphae haberi haec poètica possint) age audi et historicam. In medio foro Romae olim, si Livio et aliis Romae praeconibus credendum, in- fernus, quem vos (Pontificii) in visceribus terrae ponitis, os suum aperuit, nul- lisque terris ingestis hiatus ille expleri potuit , usque dum Marcus Curtius ar- matus et equo insidens insiliit. Ut nimirum, velut Enochum et Eliam vivos coe- lum, ita hunc Curtium vivum infernus primitias acciperet , per izuloic, hasce aSou, in medio foro Romae fune apertas, quae haud dubie Divina potentia rur- sus aperientur, quando Restia et pseudopropheta in stagnum ignis sulfure ar- dens vivi conjicientur, uti promittitur Ap. 19, 20. v. 19. Stórco Gol 0, dabo Ubi) Futurum. Ipse Christus exaltatus claves ac- cepit oeconomice. Ap. 1, 18. et Exeg. Germ. Dedit, quas hic promisit, deinceps claves Dominus non soli Petro, conf. Lue. 5, 10. not. sed primo, ratione tempo- ris: quatenus Petrus primus fuit, qui post resurrectionem Christi gessit aposto- 1) Lectionem aò\ 5worw alteri 'isti. 8tóaw aoi, waequat margo Ed. II. E. B. MATTH. XVI, 19 — 21. 101 latum. Act. 1, 15. 2, 14. Si Petro et episcopis post eum romanis, ac non ceteris apostolis, clatae sunt claves: etiani post mortern Petri episcopus romanus ceteros apostolos pascere debuit. — toc; #XeTfc, claves) Claves denotant potestatem. Ter- tull. lib. de jejuniis cap. 15. Apostolus claves macelli libi traditili: ubi alludit ad 1 Cor. 10, 25. Ad duas res valet usus clavium, ad claudendum et ad aperien- dum: ipsae claves non dicuntur esse duae. [Plures utu/ue Petro traditae esse censeri possimi: hincJudaeis et Gentibus tanta cum efficacia introitimi in reg- nimi coelorum aperuit. Conf. contrarium e. 23, 4. 13. Lue. 11, 52. V. g.] Una eademque clave et clauditur et aperitur, Ap. 3, 7. Mille claves Henocho tradì» tas fuisse asseverant Judaei. vid. Alting. Hist. promot. acad. Hebr. p. 107. — TYfc paGiXetas tcov oùpavtov, regni coelorum) Non dicit, ecclesiae; neque regnorum mundi. — Stìgyjs, luàfa Ugaveris, solveris) Claves denotant totuin munus Petri. quare ligandi et solvendi verbis [quae in claves non conveniunt proprie, sed tamen intime cum usu clavium cohaerent. V. g.] comprehenduntur omnia ea, quae Petrus in virtute nominis Jesu Christi et per fidem in illud nomen, aposto- lica potestate, gessit; docendo, convincendo, hortando, prohibendo, permittendo (vid. Tertull. modo cit.), consolando, remittendo, Matth. 18, 18. 15. Joh. 20, 23. sanando, Act. 3, 7. 9, 34. resuscitando, ibid. v. 41. coli. e. 2, 24. puniendo, e. 5, 5. coli. 1 Cor- 5, 5. Exemplum rei in terra gestae, in coelis rati habitae, ipse commemorat Act. 15, 8. Juvat cum hoc loco conferre alterimi, Matth. 18, 18. et cum utroque tertium parallelum : Joh. 20, 23. Hoc loco Petro uni post editam confessionem de Jesu Christo potestas promittitur (1.) ligandi et (2.) solvendi peccata, et quidquid sub eam potestatem cadit; quasi per aenigma, non expresso, quae Uganda et solvenda essent, quia discipuli rem tantam nondum capiebant, Lue. 9, 54. Capite 18. post glorifìcationem in monte discipulis in fide progres- sis communiter datur potestas (1.) ligandi et (2.) solvendi offensas fratrum, ma- xime autem solvendi per preces in nomine Christi. Joh. 20. Jesus post resurrec- tionem, affiatis discipulis, potestatem praebet, peccata (1.) remittendi et (2.) tenendi. sic enim et verba et verborum ordo mutatus extat, porta salutis aperta. Maxima pars est potestatis apostolicae, in peccata: conf. Hos. 13, 12. ceteraper synecdochen in hoc sermone continentur. De usu verbi Xustv haud alienimi fue- rit conferre locum Aristophanis, Ran. Act. 2. scen. 6. in epirrhemate: ocltiocv sjc- Gsfai, ÀTSAI toc? rcpÓTspov à^apTia; (xpl-) » e - Crimina causas exponentibus re- mittenda sunt. v. 20. (jlyiSsvì, nemini) Jesus ne apostolis quidem, se Christum esse, dixe- rat, sed reliquit, quod ipsi ex rerum testimoniis cognoscerent. Ergo non con- veniebat, id ceteris, ante ejus resurrectionem, quae totum testimonium de Mes- sia erat corroboratura, ab apostolis aperte dici, [quum vel ipse Petrus doctrinam de Filio DEI et de Passione Ipsius conciliare vix posset. Harm. p. 369.] nam qui mysterium, minus dextre, proponit non capientibus, et sibi et aliis nocet. Porro ii, qui credidissent aliquo modo, Jesum esse Christum, regnum mundanum cum seditioso strepitu quaesissent: ceteri plerique Christum talem ilio tempore ve- hementius repulissent, et crucifìgendo atrocius peccassent, minus patentem poe- nitentiae januam in posterurn habituri. Postea [et paucis quidem hebdomadibus interjectis Harm. p. 369.] aperte testati sunt. — ó ypivròc, Christus) Postquam discipuli Jesum agnovere Christum, eumque confessi sunt, paulo post eis trans- formationem suam ostendit, cap. 17. et de se ut Christo aperte locutus est inter illos. Marc. 9, 41. Joh. 17,3. v. 21. àTuò tóts) ilio tempore, et deìnceps. — vip^aTO, coepit) Ergo antea non ostenderat. [nisi tectis verbis. V. g.] Evangelium in duas partes potest di- vidi, ex quibus divina Jesu methodus elucet. prior propositio est: Jesus est Christus. altera: Christum oportet pati, mori, et r esurger e. conf. Joh. 16 5 30. 102 MATTH. XVI, 21 — 23. 31. 32. vel brevius: Christus per mortem intrabit in gloriam. Discipulos Jesus primo convicit de subjecto; deinde de praedicato ei debuerunt credere ante passionem Domini. Post glorifìcationem ejus populus primo didicit praedicatum, et inde convictus est de subjecto. Act. 17, 3. Priorem propositionem ut discipu- lis persuasit Jesus, v. 16. alteram addidit. Postea eos in montem duxit. [ubi idem, i/uod ante baptismum, coelitus intonuit: Hic est Filius meus dilectus, addito epiphonemate: Hunc audite. Audiendus videlicet eorum inprimis respectu erat, quae colloquii in monte novissime habiti summa fuerant , de exitu Ejus in Je- rusalem; de Passione, inquam, de Morte ac Resurrectione. Harm. p. 370.] Ad liaec observanda plurimum momenti habet series harmoniae evangelicae. Homi- nes saepe omnia simul docent: non item sapientia divina. — ì$ziy.v{)zw,ostendei*e) aperte. — à7rs>.0siv, abire) simulque discedere ab illa ratione, cui assueverant discipuli. — 7toc6s?v, pati)Ubi Jesu obtigerat gloria aliqua, ut li. 1. per confessio- nem Petri, tum maxime recordari solitus est passionis suae instantis. Prima haec annunciatio, passionis et mortis generatim meminit: secunda cap. 17, 22. s. tra- ditionem in manus peccatorum addit: tertia denique e. 20, 17 — 19. flagella, crucem etc. exprimit. Prima secundae, quam secundae tertia, tempore propior fuit. — Trpsa^uTepwv, àp^tspswv, Ypoc^ocTéwv , presbyteris , pontificibus , scribis) Tria genera eorum, qui populum debuissent ad Messiam ducere: hodierno fere stilo, consilium justitiae, consistorium et facultas theologica. e. 26, 3. — èyspGYlvai, excitari) Nondum addit de ascensione. Gradatim omnia ulteriora pan- duntur. v. 27. v. 22. 7upp(j^apó(Asvo?, assumens) quasi prò jure suo. Familiarius egit, post agnitionis editum specimen: sed Jesus in ordinem redigit, conf. Lue. 9, 28. 48. s. 54. s. — ó 7U£Tpo;, Petrus) idem, de quo v. 16. [Edito laudabili specimine quam facile fit, ut eo gravius quis impingat! V. g.] Facilius Locum de persona Christi fert ratio, quam verbum crucis. Subitae mutationes in Petro v. 16. 22. e. 17, 4. Inde expertus testatur, nos virtute Dei custodiri, Epist. 1. e. 1, 5. non nostra. — vip^aTo, coepit) Ceteras doctrinas sine exceptione acceperat. — 0,so>s, propitius) se. sit Deus. Formula decurtata. iXsw; Vijxtv y.aTa>.t77s?v vó^ov. 1 Macc. 2, 21. Et sic LXX. interdum exprimunt rfrbn Hebraeum. v. 23. utcocys, tt ^0 tuum non est assumere et increpare. Quo magis Petrum praedicarat beatum, eo magis nunc eum reprehendit; ad reprehensionem con- coquendam antea per fidem praeparatum: ut et hunc ipsum corrigat, et ceteros discipulos praeservetv. 24. — òtcigcd) ex conspectu meo, ad tergum. [Non consul- torem, inquit, sed sectatorem esse te decet. V. g.] Satanam jusserat piane faces- sere, e. 4, 10. —- sodava, satana) Appellativum. Conf. Joh. 6, 70. de Juda, sed coli. not. ad Ap. 12, 9. Petrus se putabat maxime benevolum, cum diceret, 'Chz^ ktX sed tamen satanas dicitur. conf. 2 Sani. 19, 22. Itti» qui se in via ob- jicit. — (T/.àv&x'Xóv ^ou, scandalum meum) i. e. non modo tu scandalum capis ex sermone meo, sed mihi, si fieri posset, noxium scandalum tuo sermone praebe- res. Summa vi hoc dicitur, et causam continet celerrimae severitatis erga Pe- trum. [Hac ratione Salvator, quaecunque scandalo esse possent, veluti ignis aquam, proxime quidem accedentem sed nequaquam permiscendam , eo ipso momento repulit. V. g.] Si animam Jesu tangere aliquid potuisset, periculosior fuisset sermo discipuli, quam incursus Tentatoris. Matth. 4. conf. not. ad Hebr. 4, 15. Petra et Scandalum, antitheton. Scandalum, ante pedespositum, [perfec- tissimae ergaPatrem obedientiae memor Harm. p. 371.] retro amandat Jesus. — Tà tou 0soO, quae Dei sunt) verbum crucis pretiosum. Sensus Jesu perpetuo divinus. [Mundo scandalum est Crux: quae Cruci contraria sunt, scandalum crani Christo. Hunc sensum de passione Christi et eonim, qui Christi sunt, deque gloria insequente, postea temporis Petrus aluit; id quod prior ipsius MATTH. XVI, 23 — 28. 103 Epistola maxime testatur. V. g.] — twv àvQpcÓ7i;a>v, hominxiin) carnis et sangui- nis. v. 17. v. 24. OsXsl, »w/y Nemo cogitur; sed si vult, leges subire debet. — ornata jxou èXOstv, post me venire) Id denotat statum et professionem : sequatur, offi- cium. — à7wcpvY).oé[j$avei, assumit) Sci\it Jesus, quid futurum esset in monte. — ó bicou?, Jesus) Quia nomen Jesu hìc ponitur, ut initio novae partis, hinc patet, e. 16, 28. non tantum spectari clarificationem in monte. — tóv) Matthaeus ea quoque candide commemorat, in quibus alii apostoli ei antelati erant. Petri et Johannis, qui interfuerant , scripta extant. ille commemorat ep. secunda; hic, ut satis notam et testatam rem praesupponit. Conf. de Petro, Jacobo et Jo- hanne, e. 26, 37. — ò'po;, montem) Mons non nominatur: eoque superstitioni occurritur. Praecipuae manifestationes divinae in montibus factae. Act. 7, 30. 38. Opinio de monte Thabor speciosa est. Jerem. 46, 18. v. 2. fjLSTS[Aopwcl <>x^ a ? Phil. 2, 6. ss. — ©co$, lux) infra solem. Vestes non nihil diluere splendorem corporis. v. 3. tocp0Y)Gav, apparuerunt) cum suis corporibus. — [/.ciMfyfé /.oà r.Xiac, Moses et Elias) Utriusque discessus ex hominibus fuerat singularis: uterque in monte Sina et Horeb revelationibus insignis. Utriusque conjuncta mentio Malach. 4, 4. 5. Probabile est, Mosen statini a morte et sepultura resuscitatimi fuisse, ut non fuerit exanimis , Elia vivente in coelo: certe post obitum intravit terram promissionis, quae sanctum hunc montem habebat. Et tamen Christus est àrrap/vi, primitiae, non Moses. Resuscitatio Mosis non confert vitam aliis: confert resus- citatio Christi. Ceteroqifi Mosis redivivi haec apparitio mysterii piena est. 'AOx- vocstav ei jam tum fuisse collatam, neque post Christi resurrectionem ei QzkziM- <7tv quandam obtigisse quis spondebit? *) quam multa sunt in mundo glorioso supra captum nostrum. Si haec apparitio Mosis et Eliae, non in canone, sed ta- men per alios testes idoneos relata extaret, quis non prò fabula haberet? — gu^ocXouvtsc, collo quelite s~) Non est pleonasmus. loquebatur uterque cum Jesu. Colloquium maximum. Moses in fine oeconomiae primae: Elias, in medio me- diae : Jesus, in principio tertiae. Illi non nisi vero messiae testimonium perhi- bent. — £/.st ' aÙTou, cum ilio) non etiam cum tribus apostolis. v. 4. jtaXòv) aita Gen. 1. — eivoct, esse) manere. Imo xodóv riv, bonum erat, multo aliud. Joh. 16, 7. Ad stationem, Lue. 9, 32. non opus erat taberna- culis: aut ad unam noctem. ib. v. 37. [Petrus non jam in votis habet in monte isto mansisse. Ab eo, quod bonum est, ad ea, quae meliora sunt, per Crucern transire datur. V. g.] — zi SsXsi?, si vis) Bona et necessaria exceptio. — Tps?c, triti) non sex. Apostoli volebant esse cum Jesu. — (/.cxr?), Mosi) Mosen et Eliam cognovit Petrus in ilio lumina v. 5. Iti, adhucj Brevis mora. — Xodouvroc, loquetite) Non piane apta fuerat locutio. — ìàoù, tàoò, ecce, ecce) Magna momenta. Revelatio una e ma- 1) Primo die mensis Adar, ex relatione Josephi lib. 4. Antiq. in extr., obiisse Mosen (coli. Deut. 34, 8. Jos. 1, 11. 4, 19.) commemoraverat b. Bengelius in Harm. ev. Ed. I. ad h.L, eodemqite anni tempore transfigurationem Christi, pr aesente Afose, factam esse monuerat; sub- junctd cautela, observationis hujus utut non singolare videatur momentum esse, fieri tamen posse, ut in posterumaliquos jnvet. Brevi post, ad transfigurationem Christi, mense Settembri factam, provocabat nonnemo, Mosis et Eliae adventum mense Septembri A. 1737 exspectans: cui errori jam refutando inservire poterai observatiunada ista, quam inanibus ingemi lusibus facile quis adnumerandam judicasset. Yid. Harm. ev. Ed. II. p. 375. s. E. B. MATTH. XVII, 5—12, 105 ximis. — vs^&Y), nubes) Gloriam meram non fert nalura'mortalis. medicina for- tis diluitur liquore, addatur somnus, Lue. 9, 32. Nubem tamen intravit Moses et Elias, ibid. v. 34. Magna admissio ! In nubibus saepe conspicua majestas divina. — aÙT0ik,eos)discipulos.Luc.9, 34. — (pomi, vox) Vox venit de coelo, primo, e. 3, 17. tum, hoc medio tempore; et extremo, paullo ante passionem, Joh. 12,28. Post singulas illas de coelo voces, nova virtus in Jesu, novus ardor et nova sua- vitas sermonum et actionum ejus, novus successus, emicuit. — o0to$, hic) Hic sermo habet tres partes, quae psalmos, prophetas et Mosen, unde repetuntur, respiciunt. [Et non multo ante discesswn sunm ad hoc ipsum glóriosum testi- monium in posteriori sua Epistola provocavit Petrus. V. g.] — ocùtoO, eum) prae Mose et Elia. Hoc celeusma, Eum audite, non dicebatur apud baptismum, Matth. 3, 17. — dbtousTS, audite) Viatorum est audire et auditum propagare po- tius, quam ridere, ut Petrus optabat. Pater probavit omnia, quae locutus erat Filius, de se ut Filio Dei; et quae locuturus erat posthac, etiam multo uberius, de cruce inprimis. nani de ilio ut Filio , expresse hic ipse testabatur Pater : de Cruce, magis magisque audiendus erat Filius. v. 7. ytyaTo, tetigit) Aspectus et auditus prosterni*: tactus familiaris et efficax erigit. — pi «popewiOs) desinite timere. v. 8. iviGouv fj.óvov, Jesum solum) Hinc constai, hunc esse Filium, audien- dum, non Mosen, non Eliam. v. 9. pj&svl, nemini) ne condiscipulis quidem. — sto; ou, usque dum) Deinde dixerunt, 2 Petr. 1, 18. Scripsit etiam Matthaeus, etsi non interfuerat. — avocar?), surrexerit) Gloria resurrectionis credibiliorem fecit gloriam illam praeviam. v. 10. ouv, ergo) Mentioni mortis opponunt restitutionem per Eliam, quem v. 3. putant venisse, idque non celandum esse, promovendae fidei causa, ut ex- spectationi scribarum eventus jam respondisse agnoscatur. — TrpòiTov, prius) ante Messiae regnum. v. 11. ipir&rat, venit) Praesens, medium inter vaticinium et complemen- tum. Et ministerium Johannis efficax etiam post ejus necem erat. — a77oxaTa- «f^Mcraf, restituet) Idem verbum, Mal. 3, 24. LXX. Et hoc negotium restituendi omnia argumento est, in prophetia de Elia non spectatam esse brevem illam ap- paritionem Eliae in monte. — rcàvTa, omnia) apudparentes et liberos, seminaliter. Joh. 10, 40. s. Act. 19, 3. v. 12. àè, vero) Docet, adventum Eliae et mortem Messiae non modo non inter se pugnare, sed congruere. — oùx. èTùsyvcocav, non agnoverunt) etsi Jesus id e. 11, 14. aperte dixerat. sic neChristum quidem, etiamsi aperte eis dixisset, agnovissent. [Mundus aut piane non credit , aut meris exspectationibus inhae- rens complementum ipsum recusat credere. V. g.] — osa Yi0éV/;<7av, quaecun- que voluerunt) l ) Johannis mors non soli Herodi adscribitur. conf. ad cap. 14, 9. Jesus Eliam, quum Johannes Bapt. venit, venisse ait: Johannes Bapt. id negat. Utrumque vere, si responsiones conferantur ad quaestiones praegressas. Judaei quaesiverant, num esset Elias (conf. e. 27, 49.) ille videlicet, qui venturus esset, ante adventum secundum, si ve ante diem magnimi et terribilem. ideo Johannes respondit, non. Discipuli sententiam Scribarum ex sermonibus Christi temperali- tes, et eum his conciliare studentes, putarant, Eliam Thisbiten venturum esse ante adventum primum. ideo Jesus respondet, tum venisse Johannem baptistam. 1) Et mala quidem atque proterva libidine. Haec ipsa mundi coeca perversitas infert, ut bonae caussae per tot obstacula perrumpendum sit. Non semel, qui boni nonnihil patravit, splendidissima eo nomine redhostimenta praestolatur a mundo. In ea vero sententia diu per- stare nequit, qui Deum, mundum et seipsum noscit. Merita, hoc remunerationis genus feren- tia, non spiritualia sunt, sed mundana. V. g. 106 MATTH. XVII, 14—22. *) v. 14. xat, et) Hìc jam alia longe scena se pandit, quam optarat Petrus v. 4. Dum Moses in monte erat, populus deliquit. Ex. 32, 1. Dum Jesus in monte erat, res apud populum non optime gesta est. v. 15. sXsYidóv [aou tòv móv, miserere filli mei) Potuit orare lunaticus, Re- spice me, et miserere mei, quia sam unigena. vid. Ps. 25, 16. in Hebr. et Gr. Et hoc repetit parens ejus. — tò) Articulus universe innuit naturam horum ele- mentorum; quod lunaticus apud ignem et aquam proclivior sit in paroxismum: sed Marc. 9, 22. not. ignis et aquae memorantur, et hae quidem indefinite sine articulo. v. 16. oùx. 7) SuvviGviffav , non potuerunt) Turpe discipulis erat, accusari aliunde. Candida Matthaei etiam de sese confessio. Mirum, non nocuisse daemo- nem discipulis, coli. Act. 19, 16. y. 17. oLniGToq, infìdelis) Conf. v. 20. Severo elencho discipuli accensen- tur turbae. — eco; ttóts , usque quo) Postquam in monte Jesus robur acceperat majus, jam ei gravior accidit infidelitas hominum et miseria, cui succurrit. Conf. Ex. cap. cit. v. 19. [Transfiguratio amoenissimum , et causa lunatici molestis- sirnum facile fuerit eorum, quae in terra Jesu degenti evenerunt. V.g.] — zao- pxt, ero) Festinabat ad Patrem: nec tamen abitum se facere posse, sciebat, priusquam discipulos ad fidem perduxisset. Molesta erat tarditas eorum. Job. 14, 9. 16, 31. — ^S' Gj/xav, vobiscum) Jesus non de hoc mundo. — àvsEo^.ou, tolerabo) Metonymia consequentis. Vita Jesu perpetua tolerantia. v. 18. £?;sTip;<7£v, ìncrepnit) ut hostem. — y.ÙTw ? illud) daemonium. Marc. 9, 25. — aÙToO, ilio) puero. v. 19. 2 ) swrov, dixerunt) Salutaris submissio, et causae indagatio. — oùx. Y)SuvvlGy){j!.sv, non potuimus) Assueverant jam miraculo. e. 10, 1. v. 20. àTuiGTiav , infidelitatem) in hac parte. — ttigtlv w? x.óx,xov (7iva7T£w;, fidem ut granum sinapis) Oppositum: mons ingens. Huic fidei antitheton est fides vigens et exstimulata per preces et jejunium. Ex eo patet, translationem montis minus esse miraculum, quam ejectionem talis daemonii, de quo hìc ser- mo est. nam daemonium arctius haeret in homine spiritualiter, quam mons in radicibus suis naturaliter: et fides, etiam minima, tamen est vehementior situ montis. Dices : cur ergo illud miraculum minus frequens ? Resp. Factum tamen est aliquando: sed saepe fieri non opus est, etsi eo se extendit opulentia fidei. Mons per naturam ex creatione est in loco suo: daemonium non item in homine. Ergo hoc ejici salutarius est, quam montem transferri. Conf. de fide, Marc. 11, 22. ss. 16, 17. Joh. 14, 12. s. -— spst-rs, dicetis) dicere potestis. Hoc apostolis potissimum dicitur. ncque enim omnibus obtingit donimi miraculorum. — opsi, monti) v. 1. cap. 21, 21. Exempla non desunt in Hist. eccl. Eorum unum vid. in Not. ad Greg. Thaum. Paneg. pag. 127. seq. vid. etiam Stapul. comm. f. 78. — £*£?, Mie) Poteritis etiam locum assignare monti. — oùSèv, nihil) vel si sol sistendus sit. v. 21. toOto, hoc) Non dicitur hoc loco, daemoniorum genus, universe; sed hoc genus, determinate. Ergo non unum est genus daemoniorum. Ejece- rant discipuli antea etiam sine precibus et jejunio : at hoc genus indolem habet precibus et jejuniis Iquatenus per ea fides augetur. V. g.] maxime contrariam et cedentem. Jejunio non assueverant discipuli: e. 9, 14. et sobrietatem, ab- sente Domino, tuin videntur minus servasse. v. 22. 3 ) filisi — xapa^^odGai) est, ut tradatur. — zie, ^stpa? àvGpwTrwv, 1) V. 13. 7rsp\ ?ojàvvou, de JohanneJ non de ilio, quem v. 3. viderant, Elia. V. g. 2) o\ [i.a8r]T:a[, discipuli) ne Petro quidem, Jacobo et Johanne exclusis. Alioquin his, de monte reversis, expulsionem daemonis deferendam fuisse putaris. V. g. 3) ev ir] yaXiXaia, in Galilaea) Longo adhuc intervallo a loco Passionis constituti. V.g. MATTH. XVII, 22 — 27. XVIII, 1. 107 in manus hominurri) quae sane gravis conditio! Sic traditus Ole, qui tantam potestatem habebat: v. 18. v. 24. zy.7:£pvaoù|jL , Capernaum) ubi liabitabat Jesus, [alia tamen, quam prius, ratione: nam cum discipulis, qaibus Passionem indie ab at , in obscuro versabatnr, Lue. 9, 18. etc. donec iter Passione finiendum aggrederetur, Lue. 9, 51. 13, 32. Harm. p. 380.] — à^pa^H ^ LXX - sae P e ^paXK' 0V - " **& (3àvovT£?, accipientes) prò tempio 1 ). v. 25. vai, etiam) Ergo Jesus etiam priore anno solverat. [sed interim solenniter prò filio DEI agnitus decentissime jamnunc apud Petrum dignitati saae cavet. Harm. p. 380.] — éi.àysi, pelago) pro- fundo: Act. 27, 5. not. — t% GaXàatfns, maris) vicini, e. 17, 27. v. 7. tco KÓàjAtù, mundo) Late patent scandala. — tcov, Tà, tó) Emphasis. — è\0s?v 3 venire) ilio ipso ceteroqui beato Messiae tempore praesertim: sicut aestate abundant insecta. Prope aberant discipuli a scandalo : quanto pro- pius alii? — itkfo) Epitasis. vae mundo scandalis laeso: imo vero vae homini, qui scandalo laedit. v. 8. sì Se, si vero) Qui sibi a scandalo non cavet, alios scandalizabit : et vice versa. — yslp, tuoi»?, manus, pes) Sane in impetu peccandi, male agendi, male eundi, urgetur v. gr. manus, spiritibus animalibus eo confluentibus: neque in hoc sermone proprietas est nulla: nam imperativus, excide, aufer, valet v. gr. de marni, quatenus ea sic affecta est. — £wt,v, vitam) Oppositum, ignem aeternum. — y^coXóv , *tX. claudum et e.) Sane pii in mundo et sibi et aliis sunt Claudi, surdi, muti etc. Ps. 38, 14. Id accipiendum de tempore mortificationis, non giorificationis : namque membra magis mortificata , magis fulgebunt in glo- ria. Gal. 6, 17. — atcóviov, aeternum) Apertius in V. T. tò aeternus significat interdum aeternitatem aliquam fìnitam, quam in N. T. v. 9. ò, oculus) v. gr. per superbiam, h. 1. aut per invidiam, vid. Marc. 7, 22. vel per lasciviarn. Est gradatio. Carior oculus marni vel pede. 1) àvàyxr) } necesse) ob incredulitatis frequentiam. V. g. MATTE. XVIII, 9 — U,. 109 Saepe ubi scandalum unius membri victum est, ab alio scandalum sequitur. — tjiovó(pGa\aovj Movó©0a>^o; Matthaeo et Marco idem est, quod sTspóoSa^uoc Am- monio. — T7|V yssvvav , gehennam) ignem determini, v. praec. v. 10. pi xaTai^ou(7t, vìdent) ut apparitores. Idque non solum ad dignitatem, sed etiam ad defensionem par- vulorum pertinet. Duplex eorum functio. Hebr. 1, 14. — tò Tpótfwrov, faciem) Ex. 33, 14. 20. Num. 6, 25. s. v. 11. yàp, enim) Infantes curae sunt Deo, non quin fuerint etiam sub perditione, sed quia sunt ex ea restituii. — tò àxoXto).òc, amissum) v. 14. Hu- manum genus, una massa perdita; sub qua etiam, propter peccatum originale, infantes continentur, etiam melioris indolis. sed ea tota redemta. Si rex dicat, se urbem incendio absumtam reaedificaturum, nollet hoc accipi de una platea. Amissio peccatoris est corani oculis Dei quiddam quasi contingens. Ergo prae- scientia non infert necessitatem. v. 12. ti, quid) Sua vis communicatio. — é/.aTÒv, centum) Facilior alias jactura unius in magno numero. — ev, una) Vel una rotunditas frangeretur, et numerus defìnitus minueretur. — o/psk., relinquens) Errantes curare pasto- rum est, prae iis, qui in via sunt. — siri tì op/i, in montes) vel cum labore, in loca sola. Sermo videtur ad mare habitus. v. 13. èàv yévvjTai eópsìv, si fìat, ut invernai) Inventio peccatoris est corani oculis Dei quiddam quasi contingens: (conf. de amissu, v. 11. not.) ergo gratia non est irresistibilis. conf. Lue. 15, 6. 9. 24. 17, 18. — à[/.r,v Tiyco Ou.?v, amen dico vobis) Formula respicit apodosin, uti Lue. 11, 8. Joh. 12, 24. Conf. juramentum divinum, Ez. 33, 11. v. 14. oùx. £<7ti OsX'/itjLy., non est voluntas) sive optabile quidquam. Ez. 18, 23. Non additur articulus. conf. voluntates, Act. 13, 22. Voluntati Dei sub- servire debet studium nostrum in curanda omnium salute. — è'jxTrpoaOsv, coram) Intellectus divinus innuitur, discernens, quae voluntati placeant. — iva, ut) Id est, maxime vult, omnes salvari. — zi;, uws) Discipuli quaesierant in com- parativo: Jesus respondet potissimum in positivo. v. 15. èàv &£, si vero') Summa capitis: quisque se ipsum et alios non praepedire, sed adjuvare debet ad salutem. Item: nos debemus respondere divinae voluntati, de qua v. 14. Item: noli offendere fratrem: offensam fratris emenda. — à{/.apTvi coetum publicum, constituere censentur, in litibus pri- vatis. [Non hic sermo est de Ecclesia catholica s. universali. V. g.] Rhenferd. op. phil. p. 729. et Buxt. Synag. Jud. e. 25. ubi eadem praescribuntur offendenti, quae Jesus offenso praescribit. — fero, sit) Rom. 16, 17. 1 Cor. 5, 11. 2 Thess. 3, 14. 2 Tim. 2, 21. Tit. 3, 10. 2 Joh. v. 10. — coi, tibi) etiamsi forte non item testibus et ecclesiae. Ergo ante elenchum nemo debet haberi prò alieno. — ó èlVùtìfe) Libet hoc potissimum loco de articulo aliqua colligere. Recte notat B. Stolbergius in collegio ms. de particulis: in sacris vix repertum tri exemplum articuli abundantis. Nusquam is piane otiosus est, nunquam sine ratione poni- tur; quamvis ei aliena saepe emphasis a philologis obtruditur. Aequipollet germa- nico der: et notat minusquam hic; plus, quam quidam. Itaque habet vim determi- nandi; determinat autem tei subjecti universalitatem, totalitatem, Matth. 6, 22. ó li'r/yo$. corpus non habet lychnum, praeter oculum. vel totam speciem, Matth. 15, 11. Rom. 1, 17. vel subjecti singularitatem et unitatem, Matth. 1, 23. Joh. 1, 21. 13, 13. restringendo etiam genus ad speciem, Act. 19, 17. to%. etenim in Logicis quoque universales et singulares enunciationes aequipollent. unde saepe habet vim relativam, etiam in partitione. Lue. 18, 10. Ap. 17, 10. vel rei exquisitam qu andarci rationem. e. 8, 12. ó ròau0[/.ò<;, fletus, ad quem fletus in praesenti non est fletus. Digna materies, quae a philologis curatius digeratur. Hoc loco ó s9- vtxò; dicit totum genus etlinicorum, et ex eo quemlibet. sic, ó TucpXòc, Deut. 28, 29. — tsXwvv)?, publicanus) Judaeis facile erat, habere aliquem, ut ethnicum; ideo quasi per incrementum sermonis additur, et publicanus. nani publicani in- ter Judaeos erant , et tamen vitabantur. v. 18. oca èàv, quaecunque) omnia, in quae potestas ligandi et solvendi valet; offensas praesertim 1 }1 — Svìcvits, ligaveritis) v. 17. fin. — Xuctjts, sol- terìtis) v. 15. fin. Privatae et communis offensae retentio magnam inter se affi- nitatem habet: et sic quoque remissio. v. 15—35. Docet Jesus suos peccata proximorum ligare et solvere in suo nomine, v. 20. neque vim nullam habet, quum illi offensas fratrum etiam sua causa per iracundiam ligant et tenent. v. 19. 7TO&IV, iterumj Res eadem dicitur, sermone paulo alio, particula facit epitasin, uti cap. 19, 24. Gal. 5,3. Hoc loco sermo est de conjunctis, versu 18. de singulis. coli. e. 16, 19. — Suo, duo) si non plures. Antitheton ad cunc- tos. v. 18. dwo, v. gr. conjuges. Magna virtus unitae fidei. Quod precibus unius hominis ex propria ejus imbecillitate obesse potest, id vel unius fratris societas compensat. — ila Tifo y/k — & v oùpavoì';, super terra — in coelis) Idem anti- theton, v. 18. — aMttavToci, petierint) ad ligandum, ad solvendum. v. 20. yàp, enim) Nomen Jesu addit vim precibus. — Sóo $ Tpei?, duo 1) Hanc potestatem Christus tum deinum dìscipuiis dedit, quum gratiosam Patris co'e- lestis voluntatem experti (v. 14.) Ipsum, Jesitm, prò Filio DEI agnovisseut (e. 16, 16.) atque Spiritimi S. accepissent, Joh. 20, 22. V. g. MATTE. XVIII. 20 — 28. IH aut tres) Vici. Eccl. 4, 12. cum antecedei. Tres, parabilis numerus, etiam ste- rili ecclesiae tempore: major, non item, et quidem cum majore periculo, ne adsit hypocrita: sed tamen ubi multi simul sunt, sinceri; quanta erit virtus! — sì;, in) ut nomen meum colant. In nomine Jesu Christi rata sunt omnia apud Patrem, v. 19. — stp-l , sum) et mecum omnis gratia. e. 28, 20. Act. 18, 10. 2Tim. 4, 17. Ubi Filius est, ibi est Pater: quod vult Filius, vult Pater. v. 21. woasqbtK, quoties) uno die, vel, tota vita. coli. Lue. 17, 4. [Orta est haec quaestio ex aliquo sensu super abundantis gratiae divinae, quae in sermonibus praecedentibus tant opere celebrata fuerat. V. g.] v. 22. *) sJjào^ovTsbu; ìtz^òl) LXXVII. Terminalo /.a; afììcit totum nu- merum 77. Sic septuag. int. Gen. 4, 24. de ultione. [Tantum discordiam vel inter pessime animatos vix orirr posse credas. Itaque placabilitas defatigar} nescia requiritur. V. g.] v. 23. o^à touto, propterea) subaud. dico. — yiOsXyicts, voluit) libera vo- luntate, summa potestate. v. 24. àpEaj/ivou, incipiente) antequam sciret servus, quae esset ratio conservorum. — npoawéyf)'/\ , allatus est) vel invitus. — zig, unus) servus, qui debebat etc. Quanta sunt debita omnium, si unius est tam grave? Quisque se prò ilio uno habere debet. coli. v. 35. 12. e. 20, 13. Par enim est omnium ratio. — ppicov ToclàvTcov, decies mille talentorum) Graeca lingua non capit duobus verbis summam grandiorem, quantitate discreta et continua exprimen- dam. Si debemus fratri 100 denarios condonare, id est septuagies septem re- mittere: Dominus, 10,000 talenta condonans, quantum peccatorum remittit? Ta- lentum habet circiter 6000 denarios. Itaque 10,000 talenta habent 60,000,000 denarios: quorum quantilla pars sunt 100 denarii? nani 6 denarii faciunt flore- num, 9 denarii thalerum imperialem, aut non multo plus. Talentimi unum He- braicum, aut duo Attica, sunt 2250 fior. [Emergit Summa 1 5, 000.000 thale- rorum, vel 22,600,000 florenorum. Tanto debito si vel unus servus, quem cum reliquis Aposfolis Petrus r. g. de seipso interpretari debuii, constringi pot- esti quis non eorum cumulus erit, quae Dominus universis gratiam nanciscen- tibus remittit? quin eorum, quae in loco cruciatus, pluribus omnino, nulla cal- culi remissione factà, luenda sunti V. g.] v. 25. èjtsXsuaev, jussitj Jus ostenditur: jure tamen suo non utitur domi- nus: at servus qualicunque jure suo abutitur. — ocra stys, quaecunque habe- bat) peculium, quod quidem ipsum domini erat. v. 26. [AaxpoOujr/jcrov , longanimis esto) noli celeriter agere mecum. — TuàvTa, omnia) Tota mundi aetate servus tantum parare non potest. Ostenditur ergo sensus animi contriti. v. 27. 2 ) àiziluazv , dimisit) ut petierat servus. — atdcXsi, rogabat) Versu 26. dìcitur adorabat. — Xéycùv, di- cens) Iisdem verbis , quae leguntur v. 26. v. 30. oùx, tiGsXsv, non voluti) Opponitur tw misertué v. 27. [Quanti sub- inde est, Velie vel Nolle, in caussis per se non gravissimis ! V. g.] — à7us>.- 6wv, abiens) ad praetorem. — s(3o&sv, jecit) quo ipso involavit in jus domini. v. 31. zhjTzriQriGOLv — o\sGàc ì> uxori) et sic quoque uxor viro, rir, caput familiae. — sgovtoci, erunt) una caro; dum in carne erunt. — 01 Suo) Sic Marc. IO, 8. 1 Cor. 6, 16. Eph. 5, 31. et cod. Samaritanus, LXX. et versio Syriaca Geneseos. v. 6. oùx., non) jam ita, ut antea, duo sunt. — Suo, duo) Non subau- diendum, ffàpxss, carnes. nani v. 5. dicitur: hi duo. — o, quod) nona, quae. nam sunt jam una caro. — cuvs^suEsv, conjunxit) unavit. — àv0p&>7ro;, homo) v. 3. — pi, ne) Haec sententia multas admittit parodiasi quod Deus sejunxit, jussit, concessit, prohibuit, benedixit, laudavit, solvit, ligavit età, homo ne conjungat, proliibeat, vetet, jubeat, maledicat, reprehendat, liget, solvat etc, ne sua quidem in re. Act. 10, 15. Num. 23, 8. Rom. 14, 3. 20. — yojp^sTw, separet) In concubinatu aut junxit Deus duos, aut non. si non junxit^ nefaria est conjunctio: si junxit, cur separantur? v. 7. Souvsu, dare) Marcus, scribere. Moses utrumque. — (hjftiov qltzq- cnraatou) Sic LXX. — /-al, atque) ita. v. 8. 7upò;j ad. x ) — èTusTps^sv, concessit) non èvsTsiXaTo, praecepit, nisi eo sensu, quo Marcus id verbum ponit cap. 10, 3. — &r àpjpie, « principio) Origines conjugii quoque Moses idem perscripsit; ex quo Jesus rem demonstrat. v. 9. [j:r h non) Sic pi, non, 1 Joh. 5, 16. — jtaì yapiGT), e£ duxerit) Di- vortii culpa potissimum aggravatur ex votis secundis. v. 10. tou àv9pcÓ7rou — rfic, yuvy.ix.oc, hominis — muliere) Nomina ponun- tur prò toto genere. v. 11. aÙTo"ì>, illis) Causae illi, cur non sit contrahendum matrimonium, eique universali, at minus verae, ab incommodo politico, quam diseipuli indu- cebant ex indissolubilitate ejus; opponit Jesus causam legitimam, at particula» rem, quae unica est, nempe si quis sit eunuchus, i. e. quacunque de causa ab universali lege contrahendi matrimonii exemtus. — où ttocvtsc, non omnes) Hoc opponit Jesus universali enunciationi discipulorum: et non omnes valet nulli. coli. Rom. 3, 9. non piane. Sequitur magna exceptio, sed quibus datum est. — toutov, hunc) Refertur pronomen etiam ad sequentia, coli. v. 12. in epi- phonemate: et enim initio ejusdem versus subjicitur, uti Matth. 1, 18. v. 12. Etdt, sunt) Tria genera eunuchorum: de quorum primo et secundo agitur indirecte, de tertio directe. nam illos aut natura parit, aut manus humana facit tales: his datum est divinitus, etsi habili ad matrimonium corpore essent. Atque hi capiunt verbum hoc de eunuchismo beato: illi tantummodo legem de matrimonio non capiunt, etsi per accidens etiam accedere potest eunuchismus beatus. — uttò twv àv9pa>7Tcov, «6 hominibus) quorum arte castrantur, ut cubicu- larios, musicos etc. agant, aut alias matrimonio, ad quod habiles erant, subdu- cuntur. nam hi quoque sub enumeratione perfecta continentur. — sùvou^isav, eunuchos fecerunt) id quod ii soli possunt, quibus datum est. non est hominis, alterimi ita eunuchum facere. 1 Cor. 7, 7. — sauTOÙ<;, se ipsos) libera a ma- trimonio abstinentia, relieta interdum etiam uxore propter nomen Christi, v. 29. adjunctis exercitiis castitati inservientibus, et naturae ignes domantibus. — Sta, propter) non quo soli coelibes salventur; sed ut coelestibus rebus perei piendis et propagandis magis vacent. 1 Cor. 7, 32. 9, 12. — ycopsiTw, capiat) Prae- ceptum, non ad universos, veruni ad eos, qui possunt. Ne diseipuli quidem omnes capere potuisse videntur. 1 Cor. 9, 5. v. 13. 7:po<77)v£yOy) , aliati sunt) adultiorum studio. [Tales igitur erant } 1) xrjv axXrjpoxapBiav, cordis duritiem] Tanta est animi Immani perversitas, ut rebus non paucis, quibus (ut Judaei libello repudii) in ruborem agi debebat, ad praeposteram sui purgationem abutatur. V. g, 8 114 MATTH. XIX, 13 — 21. qui sponte vel appetere quidquam vel intelligere necdum poterant. V. g.] neque parvulos, sed eos, qui afferebant, reprehenderunt discipuli. — iva, ut) Si bap- tismum petissent, sine dubio etiam baptismus eis datus fuisset. — [Mtftyjral, dis- cipuli) quorum bona pars yidentur fuisse coelibes: at coelibes, nisi humiles sint, minus sunt comes erga infantes, qui ipsos suae pristinae parvitatis admonent; et discipuli, cum omnia reliquissent, videntur non satis semper favisse aliorum ad- missioni, vel certe putabant, auctoritati Jesu repugnare curam parvulorum. sed tamen Jesu humanitas descendit etiam ad parvulos. conf. e. 18, 2. s. — sttetl- [ao)v, increpaòant) Non debemus terreri per eos, qui verecundiam injungunt intempestivam. [Imo vero tanto magia incensa est parvulorum cupiditas. V. g.] Conf. e. 20, 31. v. 14. si7U£v, dixit) Antea jus matrimoniale, mine jura liberorum defen- dit Jesus. — a.u7rou[jLevo$, tristatus) quod non posset simul et opes retinere et Jesum sequi. Tristitiam absorpsisset obedientia. — -/.TTi^aTa, possessiones) bona immobilia. coli, rende, v. 21. Huc referuntur agri. v. 29. v. 23. <ìv, denario) Haec erat diurna merces, ut fere est bodierno die. ex non iteratili* versu 13. v. 3. s&Xou;, alios) qui bora I. non comparuerant. v. 6. Tr,v év&sxaT7 ( v, undecimam) Articulus emphaticus , non positus de hora IX. VI. vel etiam III. — 6Xt)v, totum) Alibi non poterant operas locare. v. 7. YÌpcs, nos) Hoc convenit in gentes. v. 8. ò']/ia$, vespere) Allusio praevia ad judieiuni novissimum. Vespera vi- tae singuloruin est instar vesperae mundi. — ir:ò tcov è<7/aTtov éw? twv TrpctìTcov, ab ultimis ad primo s) Duo genera, nam primis accensentur omnes , qui ante undecimam venerunt. v. 9. s. v. 9. àvà, singulatim) Joh. 2, 6. v. 10. ol -pwTot, primi) Medii, non murmurarunt: nani ii quoque primis se pares factos videbant. Cui invideri potest, is minus invidet. — T&stova, plurà) XII. denarios prò XII. horis. v. ll.s^óyY^^ov, murmurabanf) Conf. Lue. 15, 28. seqq. v. 12. ouroi, hi) Invidia saepe non sibi plus postulat, sed alteri minus vult. invidet non ceteris de hora nona, sexta, tertia, sed de undecima. — oi so^aToi, ultimi) Sic operarii invidiae causa appellant. — Ì7uoiv;(7av, fecerunV) Act. 15,33. — yjjxìv, nobis) Loquitur etiam prò iis, qui intermediis horis venerant, et, si mi- 118 MATTH. XX, 12 — 20. nus totius (liei onus, at aestum meridiei tulerant. — ^àpo^, onus) intrinsecus, a labore. — ryfé Vijzipas, diei) totius. — xau<7(ova, aestmri) extrinsecus, a sole. v. 13. svi, uni) qui erat instar ceterorum murmurantium. conf. de uno, e. 22, 11. not. — eraipe) Hoc dicitur etiam ad alieniores *). v. 14. 15. tò dòv, év tol; è^oi?, fwwm ; m mm) Antitheton. v. 14. uràcys, «#0 Sic non dicitur et vel m, qui circa imdecìmam horam. — Gslco, roto) Summa hujus verbi potestas. v. 15. conf. not. ad Marc. 12, 38. — tco è<7/a.To), ultimo') Repetitur hoc ex oratione murmurantis; sed in singulari, de exfremo extremorum. quilibet invidus singulariter uni cuipiam invidet. — gol, Ubi) Non repetitur, portanti onus etc. v. 15. ò^GaXfAÓ;, oculns) Ex oculis animus lucei. — àyaOó?, bonus) Bonus est, qui etiam plus praestat, quam justitia v. 4. infert. Rom. 5, 7. v. 16. outw;, tali modo') Ex parabola infertur iterata, sed quodammodo inversa, conclusio: simulque tali modo limitat sermonem, ut Apoc. 3, 16.: non omnes primi defìciunt, sed tamen omnes se custodire debent , et deficiunt ii, qui sic se gerunt, ut sTaipo? sodalis ille. Etiam de intermediis multi in gradus supe- riores vel inferiores venire possimi — sGovTai, erunf) Respectu apostolorum non est praedictio, sed admonitio. — oì) Articulus hoc loco (ut ubique; excepta majori per nomen proprium, per pronomen demonstrativum aut personale de- terminatione,) est nota subjecti, simulque remittit ad e. 19,30. nec facit univer- salitatem omnimodam. — tcp&toi, primi') v. 8. fin. — izoXkóì, multi) videlicet primi, qui ipsi multi, e. 19, 30. et praeterea ol so^aTOi, ultimi. — jcXyjtqi) Ks- %V/i[asvo? est v. gr. operarius, etiamsi non iret in vineam: xXvrròg, qui vocationem suscepit. — 2 ) ààsxTol, electi) exquisiti prae aliis. Videtur hoc loco, ubi pri- mum occurrit, non omnes salvandos denotare, sed horum excellentissiinos. vid. Franckii Sonnt. und Festtags-Predigten p. 431. s. W. Wall, not, crit. p. 27. v. 17. àvafkivwv, ascendens) Iter valde memorabile, in quo magni et varii motus animorum extitere. — TOxpsXaPs , assumsif) Rem proposuit, non ut ser- mone quotidiano , sed solennius. [in hac tertia denunciatione. V. g. Praece- dentium relationum de Passione instante altera post confessionem discìpulorum, altera post transformationem in monte Qquae universalem operum Ejus admi- rationem comitem habuit) facta fuerat: tertia nunc, reliquis solennior, sponte accedit. Harin. p. 432.] v. 18. 19. TOxpaSoGviffSTai ■ TrapaScosouTt, tradetur: tradent) Grave verbum. Lue. 23, 25. v. 18. àp^tspsudt, ponti ficibus) Appellalo haec videtur tum valde commu- nis fuisse. — YP a i a ( x * T£a<7t > scribis) quorum erat scientia; uti pontiflcum, sen- tentia. v. 19. toi; sGvsfft, gentibus) id est, genti romanae, principi ceterarum. — spratEou, illudendum) Magna ignominia! Passionem semel iterumque praedixe- rat minus definite: nunc flagella, crucem etc. exprimit, uti e. 26, 2. summam, crucem. v. 20. tóts, tunc) valde alieno tempore. — 3 ) rcporauvouca , àdorans) Ex adoratione et ex sermone feminae patet, magnam penes eam fuisse existimatio- nem de majestate Jesu, sed non magnam scientiam. — tì, aliquid") Indefinite petebat aliquid, ut solent, qui repulsam agnoscunt non fore injustam. 1 Reg. 2, 20. 1) oux àocxw as, non injuria te affido] Deuin laedere , pravurn est; sed pejus etiam, a DEO laesum se putare; idque opinione frequentius evenit. V. g. 2) òliy oi i pauci] qui, merae gratiae adhaerentes, plus honoris Domino deferunt, quam ferventissimi operarii. V. g. 3) rj [jt-rJ-CTip] Sollicitae matrìs prius omnino, quam filiorum animimi cogitatio ista sub- iise videtur: atque in ipsa etiam supplicatone interpretis ea vicem gessit. Harm. p. 433. 26. 119 v. 21. Ivy. KaOwTtòStv, itf sedeant) Videtur illa provocare ad promissio- nem e. 19, 28. de XII. thronis : et promissionis ad filios suos specialius appli- candae ansata sumsisse ex appellatone filiorum tonitrui. Marc. 3, 17. not. — 2 ) \jioi (jlou, filil mei) Nil huc pertinebat necessitudo naturalis. — SsLwv) Tà Ss- |ià, passim, dextra manus, pes, latus. Alios antea Jesus habiturus erat a dex- tris et sinistris, e. 27, 38. — si;, ùnus) Credibile est, ordini discipulorum in offi- cio respondere ordineni eorum in gloria. v. 22. ewrev, dixit) graviter, cum misericordia. — oùx oìftocrs, non nostis) Nescitis, quid sit gloria mea: quid sit sessio a dextris et sinistris: quibus con- veniat: et quid praerequiratur. — ti oùtsmtOs) quid sit, quod petitis. [Id nasse oportet, (/ut petere vult. V. g.] — SuvasGs) Respondet fìliis: potestisne? habet animus vester liane virtutem? — tò ranrtfptov, poculmn) Etiam de baptismate sermo est apud Marcimi, vid. cap. IO, 38. 39. not. Apud Matthaeum, incisimi de baptismate alii habent, alii non habent. ?) — 'ò éyw, quod ego) Jesus jam tum habitabat in sua passione, et ex ea promit sermonem. Àtque ipsum, non modo decem condiscipulos, quasi praevertebat oratio duormn: quos ad subsequendum adigit. — àuvàp-sGa, possumus) Ne hoc quidem satis norant, quid responderent fert tarnen Dominus illos, et confessionem eorum accipit. [ea, quae captum ip~ sorum tum super abant , deinceps in eis perfecturus. V. g.] conf. e. 26, 39. 37. v. 23. tò uàv -or/io'.ov, poculmn quidem) Locum huncce, cum parallelis, singulari industria tractavit Thomas Gatakcrus lib.I. Adversar. misceli, e. 3. linde praecipuos nervos sumemus. — KaGwjai, sedere) Erunt ergo certe, qui sedeant a dextris et sinistris Christi. — d&V ole, sed quibus) Hac sive oppositione, sive exceptione (nani res eodem recidit) non negat Jesus, suum esse dare, vid. Ap. 3, 21. sed limitat, declaratque subjectum, cui daturus sit, et tempus ordinemque; omnia, ut solet, ad Patrem referens. Non dedit Jesus, antequam, passione exant- lata, Ipse ad dextram Patris consedisset: neque terrenum est regnum, in quo dat: neque dat iis, qui nondum passi sunt. Itaque sub ipsa repulsae specie pro= rnittit Jacobo et Johanni. v. 24. ol &s/.y., decem) In his ingenuus evangelista. — rrj'y.v3cx.Tr ( aav, indig- nati sunt) Verebantur, ne sibi aliquid detraheretur. [Similem disceptationem, in ultima coena obortam, Lucas re fert e. 22, 24. Harm. p. 433.] v. 25. TTpocxyAstfàixzvo;, advocans) Ergo indignationem habuerant, Magi- stro non praesente. Ex professo eos corrigit. — otàa-rs, nostis) Ideo putatis simi- iem esse rationem regni Messiae. — jtaTajcuptsóoujitv jcaTsEouctà^oudtv) Ka/rà in his compositis significationem intendit; (vid. LXX. Gen. 1, 28. Ps. 72, 8.) et h.l. praescindit ab usu potestatis legitimo et abusu frequenti. — ol jjteyàXoi, Grandes) consiliarii, ipsis saepe dominis imperantiores. v. 26. où'£ outcoc, non sic) Potestatis civilis usum atque exercitium omne istic interdici prorsus eis, ad quos verbo, haec spectant, mihi neutiquam fit ve- rosimile: et minus multo, praelationem omnem et imparitatem inter suos voci- bus illis Dominion C/iristum sublatum ire voltasse: si quidem et gradus inter eosdem diserte agnoscit ipse, quibus alii tanquam majores minoribus praefì- ciantur. Lue. 22, 26. tum et ipsum se eis ÙKÓÙziyu.x proponit. ib. v. 27. Matth, 20, 28. Non magis ergo Christus interdicto isto suorum in se invicem quorum- vis, quam sui ipsius in suos potestati quicquam detraxit.G&ìàkems; satis hier- archice. — èv ójilv, in vobis) Haec christianos quosvis, tam principes, quam et 1) to' GeXstc, quid vis] Ipse Salvator non festinanter agit in promittendo. V. g. 2) o! Suo] Admodum opportune loqui sibi videbatur. V. g. 3) Attamen v. seq. inciswn istud de baptismate lectionibiui firmioribus annumerai margo Ed. 2. quam hoc versu. E. B. 120 MATTH. XX, 26 — 34. XXI, 1. plebejos spedare videntur. idem. Christus docet,aliterhabere se regnum suum, quam senili istius regna se habeant. in istis enim dignitates externas, princi- patus, satrapias haberi, quae in eos etiam, quos honore af lìcere volunt, con- ferre prò libitu suo reges consueverint: ceterum in regno suo nihil hujusmodi reperirti non quod in ecclesia Christi atque inter christiani nominis professo- res ista aut non sint aut non licite usurpentur , sed quod ad regnum Christi spirituale, ad quod suos invitai, non pertineant , nec proveniant inde, proinde non esse, cur ipsum sedando, istiusmodi sibi quisquam spondeat praefeduras: neque enim tale quippiam cuiquam se polliceri, cum nec usurpet aut exerceat ipse: suis se non dignitatum secularium dilargitorem , sed humilitatis et tno- destiae spiritualis exercendae autorem dodoremque tampraxiquampraecepto profiteri. ad liane igitur , (ambitione omni prorsus amota,) cujus ipsum prò exemplo habeant , componant se ipsi , suos monet universos. idem. — [/ÌY#Sj magnus) magni regis minister. v. 27. 7rpcoTo?, princeps. v. 28. okrcsp, sicut) Summum exemplum. — SwcxovYfcat, servire') Rom. 15, 8. — >tocl, et) Gradatio. — Soovat, dare) sicut datur pretium prò emtione. — tyìv ^u^yjv aÙTOu, auimam suamj id est, se ipsum. Gal. 1, 4. 2, 20. — XuTpov, pretium redemtionis) Gali, rancon. — àvn. ttoàXwv, prò multis) Magnimi mini- sterium et valde demissum. Illud, prò quo pretium datur, quodammodo deside- ratila est ei, qui pretium dat, quam pretium ipsum. Et multis, non solum uni- versis, sed etiam singulis, se impendit Redemtor. v. 29. o/ao;, turba) quae fuerat in ea urbe. \ac deinceps regio introitili interfuit. V. g.] v. 30. Suo, duo) Marcus unum commemorat Bartimaeum, insigniorem : cap. 10, 46. *) ut mox Matthaeus asinam et pullum; Marcus pullum solum, cujus po- tior usus erat. Lucas, e. 24, 4. duos angelos, qui apparuere; Matthaeus et Mar- cus unum, qui verba fecit. v. 31. ol Ss, UH vero) Non sunt audiendi, qui perversum pudorem aut de- corimi noxium inculcant. v. 32. ti, quid) In precibus debemus interdum petitiones speciatitn ex- primere. v. 34. o7uXaYxyiff0sìs, misertus) Misericordia Jesu, de omni humana mise- ria. — Yix.oAouGv)(7av, secuti sunt) cum multis, e. 21, 8. sine hodego. CAPUT XXI. v. 1. Kal ots, et quum) Ab hoc loco actiones et certamina Jesu Christi copiose, magno consensu, describunt evangelistae. — zìq) ad urbem, in quam videlicet erant ingressuri. — tóts, tunc) non prius. Vectura mysterii piena in- nuitur. Toties urbem intrarat Jesus 2 ); nunc in hoc ultimo itinere, ejusque fine, semel equitat, urbis videlicet regiae (e. 5, 35.) possessionem solenni modo ca- piens, non in aliquot modo dies, sed illius regni (Marc. 11, 10.) causa, quod 1) Eundemqùe Lucas e. 18,35. innuit, qui transponendae historiae occasionem exinde habuit, quod coecorum alter, Jesu Hierichuntem intrante, in via notitiam divini hujus medici acquisivit. Salvator dum apud Zachaeum pranderet vel pernoctaret potius, Bartimaeo coeco- rum alter, quem Matthaeus adjungit, interim associatus est. Harm. p. 434. s. 2) Intrarat nimirum 1) in infantia, Lue. 2, 22. 2) in pueritia, 1. e. v. 42. 3) in tenta- tone, Lue. 4, 9. 4) in festo paschali, Joli. 2, 23. 5) ad diem Pentecostes , Joh. 5, 1. 6) du- rante scenopegia, Joh. 7, 10. Haec, ad Passionem, migratio septima denique fuit. Solenni vectura in urbem factà de die in diem ivit rediitque, donec ineunte feria sexta laqueis con- strictus introduceretur, educendus ante meridiem in locum Golgatha. Harm. p. 443. s. MATTH. XXI, 1 — 11. 121 sub illos dies erat instituturus. Lue. 24, 47. 1, 33. Zach. 9, 10. fin. cum toto ilio contextu. v. 2. àrcsvavTi) ante oculos. — eùOeco;, statini) Sic quoque v. 3. Omnia fa- cilia Domino. — Xsos(/iv7)v, ligatam) jam quasi paratam. — tccoXov, pulitini) Pul- lus neminem antea vexerat: Jesus nullo antea jumento, nisi forte in tenerrima aetate, vectus erat. Ex vico sumsit asinam, in viam brevem. v. 3. ó >tupio?, Dominus) Jesu dediti erant, quorum erat asina. l ) — &s, miteni) Id est, non multis verbis opus erit vobis. — àwocfT&Xet, mittitj Prae- sens, ob eventum certum et celerem, animo jam ad mittendum parato, conf. Marc. 4, 29. sóOeco; faw&uéXk&i tò &p£7:y.vov. e. li, 6. à>a£óvTojv, lactantium) qui etiam trimi esse possunt. 2 Macc. 7, 28. v. 17. aÙTo-x, illos) perversos. v. 18. érceÉvaffSj esurivit) rex ille gloriae. v. 5. Miranda exinanitio. v. 19. (jliocv, q-u andarti) imam ilio loco. — yftQsv, venit) ut via ferebat. Ficus videtur stetisse in loco communi. Communitas Jesu in victu. Joh. 4, 6. 7. - — èw*) jnxta. 4 ) — Xsysc, dicit) Eo ipso occurrit offensioni, si quis miratus esset Domini famem et accessum ad arborem fructu carentem. Maxima huma- nitatis et deitatis indicia uno tempore edere solitus est. Joh. 11, 35. 40. 5 ) — [jw))téTt, posthac non) V. T. multa habet miracula ad poenam : evangelica histo- ria, in extremo, hoc ferme unicum, conf, e. 8, 32. not. — >cap7uó;, fructus) Ita- 1) Ejectio haec non ipso isto gratiae laetitiaeque pieno die facta est, sed oculorum nutui (cujus Marcus e. 11, 11. meminit) quum parere homines detrectarent, severiora justis- simae indignationis specimina postridie Dominus exhibuit. coli. Marc. 1. e. v. 15. Harm. p. 447. 2) Lectionem pleniorem, h tw '.spw tòu Qeou, quam prò sequiori declaraverat Ed. maj., lectioni textus aequalem fere judicat inargo Ed. 2. et Vers. germ. E. B. 3) v»)jpiiov] Qui mundo infantes adhuc videntur, apertum tamen os divinitus habere possunt. Parvulos adultiorum verba intercepisse h. 1. existimaveris, coli. v. 9. neque tamen res coram Deo non pretiosa fuit. Probitatis exemplo alter alteri modo ne desit: reliqua, imo vero omnia , curabit Dominus. F. g. 4) si [j.7j cpu'XXa [jióvov] Praestat nihil omnino , quam folio, duntaxat , repraesentare. Cogita, homo , cujus tu generis arbor sis. V. g. 5) Talia sunt v. g. Tenuis nativitatis conditio : Angelorum testimonium ; | Circum- cisio : nomen Jesu ; | Purificatio : Hymni Simeonis et Hannae ; | Habitatio Nazarena : Va- ticinii complementum ; | Obsequium erga parentes: Specimen generosae gravitatis in puero duodecennali ; | Baptismus: Johannis protestatio; responsio Jesu decentissima: Vox coe- lestis, Spiritus DEI descendens; | Fames et Tentatio : Ministerium angelorum; | Indicium Passionis : Transformatio in monte ; | Didrachma in Capernaum : Declaratio de filiorum li- beriate, miraculum in pisce et mimo; | Pedilavium: Magister et Dominus; | Captivitas: Ego sum!; | Crux : Regia Inscriptio ; | Mors et Sepulcrum : Miracula, cum testimonio Centurio- nis. Harm. ev. p. 455. MATTH. XXI, 19 --28. 123 que succimi posthac non erat acceptura frustra. Talis poena Judaeorum. Lue. 13, 6. Exemplum, quid sit maledictio. — s^pàvOvi, are facto, est) mutatio ha- bitu etiam externo, foliis marcescentibus vel etiam defluentibus. v. 21. àxo/tpiOeìc, respondens) Saepe Jesus discipulos ab admiratione mi- raculorum duxit ad salubriora. Lue. IO, 20. -— 7ulctiv, fidem) Fidei natura de- claratur ex opposito, quod est dubitatio. — tw opst toótco, monti huic) v. 1. Sermo proverbialis. — OàXxooav-, mare) remotum ab Hierosolymis. Talia si minus adhuc impleta sunt, posthac implori possunt. v. 22. aM<7YiTS sv Tf| wpoosu^l, petieritis in precibus) l ) Marc. 11, 24. Miracula facta per preces fìdelium. — Xr'^scOs, sumetis) tanquam beneficami, sic, itti. Marc. 11, 23. 24. v. 23. 77po<7YiX6ov , accesserunt) Solennis erat quaestio: quae causam da- bat elenchi iìnalis. — ol àp^tspet;, pontifices) Suum jus violari putabant. — lé- yovTss, dicentes) Scepticismus morosus adversariorum mine demuin diplomata flagitat, cur Filius heres de vinea curet. v. 37. 38. Putabant, Jesum docere non vocatum, qui neque sacerdos esset, neque levita. — woCqc, qua) codesti, an humana? — TaDra, haec) Ref. ad docenti, add. Marc. 11, 27. 2 ) v. 24. àTuoxpiOslc, respondens) Methodus apta respondendi tentantibus. — èp(j)T7Ì<7v, accederne comiler. — tco ttoojtoì, ad primum) qui alterum anteibat. v. 31. v. 30. tco BTépco, ad alterum) qui alia ratione dicitur major nata, Lue. 15, 25. — oj^aÓTo);, similiter) eodem utique animo. Aequitas vocationis. — èytb, ego) scil. eo, urcàyci). conf. ecce e#o, Act. 9, 10. e#o ; scil. s»m. Jud. 13, 11. — jcupie, domine) Conf. e. 7, 22. v. 31. x ) sì;, in) vel, quod attinet ad regnimi coelorum. v. 32. èv óow StxatocóvY)?, in t?3« justUiaé) Via justitiae plus dicit, quatti via just a. — To'Xtovat, publicani) injusti. — ai Tcópvau, meretrices) impudicae. Quaeri potest, an hae, atque adeo mulieres omnes, itemque infantes, baptizati fuerint a Johanne. coli. Act. 16, 15. — où 'j^z'j.zlrfyr-zì non mutasti» seuten- tiam. — ucrTspov, postea) conspecto illorum exemplo. v. 33. otxo8stat Sspetv xvrì tou wjrrs,olt:oI, reliqui) qui non volebant videri negle.risse. [et qui nec ag- nini colebanf nec mercaturam. li videlicet. (/ni impedimentorum minns habent, eo gravius haud raro delinquunt , ubi rebus divinis sene ingerunt , praepostere circa eas versando. V. g.] — u r ipi<7av, contumelia affecerunt) 2 Chron. 30, 10. 1 Tim. i, 13. Hebr. 10, 29. v. 7. àxoócac, audiens) Peccatimi inobedientium erat clamans. — <7Tpy.- TSiiaaToc, exercitas) copias romanas \_annis posthaec 40 immissas. V. g.] — cpovsi;, homicidas) Praecipuum scelus totani poenam provocat. Amosi I. — aÙTcov, illorum) latronum et contemtorum. v. 8. tót£, tunc) Act. 13, 46. — Xsysi, dìcit) Saepe rationes consilii sui revelat Dominus servis. — lonv, esf) nec propter ingratos piane omittetur. [Est seme, etiamnum. V. g.] — oùx y,<7av àlioi, non erant digni) Conf. Act. 1. e. Nemo ducitur indignus, nisi postquam bonum oblatum recusavit: quo facto, prodit sese. Praeteritum, non erant digni. indignos eo magis praetermittit. v. 9. tòlc àióEóSou:, compita) Jucundum esset videre itinera apostolorum in loto orbe lerrarum, sicut v. gr. in tabula cernitili* navigatio Pauli. tèo;, to- tum: $rii;oSof,, partes et quasi rami. v. 10. s'jvviyxyov , co'ègerunt) partim per vocationem jussam, interdum tanien adhibita vi non optima. — -ovr.po'j; ts jcal àyy.Ooùc, malos et bonos) Lo- cutio quasi proverbialis. [Haec hodiernae Ecclesiae facies. Non haec ipsa Rex mandaverat servis, v. 9. Nemo bonus ante vocationem: acceptatà vite voca- tione, bene se habent omnia. V. g.] v. 11. àvQotoTTov, hominem) insignenti aliquem, inler malos omnes, vo- catos, nec tamen electos; qui unus instar est horum omnium, quem maxime putares electum, et quo non electo paucitas electorum perspicitur. Singularis ìiabet emphasin ; nani sermo aeque alias admisisset pluralem. — è'vSuaoc yàf/.ou, vestem nuptiarum) x ) Haec vestis est justitia Christi. e. 6, 33. not. v. 12. é-y.Tps) Yerbum medium, quod etiam ad alieniores dicitur. — ttwc, (fiiomodo) quo indultu servorum? quo ausu tuo? v. 13. 2 ) ò\ax.óvoic, famulis) AoOXoi, servi eniittuntur: Six^ovo*., famuli ministrant ad mensam. Job. 2, 5. — èicpàXsTS sì;, ejicite in) Fiet hoc paulo ante vesperam nuptialem. Ap. 19, 20. 1. fs., ubi Sponsus bis semel memoratwr, Sponsae itidem ne verbulo quidem infertur mentio. Et analogiam textuum Matth. 22, 2. 13. coli. Apoc. 19, 9. 20. strictiorem h. I. significatimi requirere, prorsus miki persuadeo. Xeque nidlius momenti exìstimem in eo esse, quod vox yà[j.o; in una ista parabola octies repetitur . et semel duntaxat vocatur aoiorov. Denique àya6ai raspai yàtjLtov /ai su^poa'Jvrjc (Esth. 9, 22.) facilius etiam, quam locutio ista, ìnoir^z yà^ou? ito ulto aètou, vitam nuptialem, in genere sic dictam, inferunt: ne clicam. ipsum festum Pu- rim, l. e. memoratum, memoriam nuptiarum Regis cura Estuerà proprie celebratarum, aperte invai vere, coli. e. 2, 17. 18. E. B. 1) Tales vestes eos ijisos distribuisse olirà . qui nuptias celebrar ent, in Vers. germ. not. ad h. I. etiam b. Auctor perhibet. 2) e^itxcótìri , ob/iiutuit] Hàe obmutescentià quaevis objectiones contra genuinum Christianismum clirectae evanescunt. V, g. MATTH. XXII. 14—25. 127 v. 14. TcoXXoìj wwZ#) Hoc sermoni regis subjungit Jesus, conf. tra, quia, Lue. 16, 8. — y^P? ^mm) Sententia generalis argumento est, hunc ho- minem vestitu nuptiali carentem et omnes ejus similes ejici. v. 15. tóts, fune) De pessima mente adversariorum vide Marc. 12, 12. s. Lue. 20, 20. v. 16. uwtGYiTàs, discipulos) cum quibus putabant Jesum incautius actu- rum: quorum cladem putabant sibi minori fore dedecori. — ^poxfoavcov, /fero- dianis) Herodis, atque, ejus exemplo, Caesaris, paiiibus inprimis addictis, quas Pharisaei detrectabant. Josephus 17 ant. 3. Vid. Marc. 3, 6. 12, 13. Inter ipsos ceteroqui Herodianos varia potuit esse de rebus sacris, de Herode etc. opinio. — àXr.Or,?, bt àX7)6sta 3 verus, in veritafe) Veruni sciendum et loquen- dum est. Veritas est harmonia rerum et facultatis cognoscentis, volentis, lo- quentis, agentis. — ty,v qSòv tou Osou, viam Dei) cujus viae pars est doctrina de iis, quae Deo danda sint. Dei, hominum, speciosum antitheton. — zi; r.zóc- to-ov, in faciem) Volebant, Jesum negare, tributimi Caesari dandum. [quod rei brevi ante coli. e. 17, 24.) rei eo ipso tempore, mense scil. Xisan ex more soluebatur. Harm. p. 465.] Veritas et res et personas vere aestimat : qui autem personas spectat, veritatem facile prodit. v. 17. s^sGTt, Ucetne) Xon modo dicunt: oportetne? sed, licei ne? prop- ter ea, quae Deo deberentur. — r, ou; an non) Fiagitant responsum rotundum. v. 18. yvou?, cognoscens) sine mora, nemine docente. — Orro/.piral, hy- pocritae) Jesus rerum se eis ostendit, ut dixerant v. 16. v. 20. sixàv) imago. — Ì7Utypa(pr,) l'iter ae inscript ae. v. 21. xtcóSots) reddite. ut par est. — ouv, igitur) Hodie promiscuus nuinismatum usus est. v. gr. Gallicorum in Germania: sed in Judaea non nisi Romana pecunia videtur in usu fuisse. at si Judaei non fuissent in potestate Caesaris: non eo erant animo, ut numisma externum, praesertim imaginibus ethnicis signatura, in usu haberent. — icoci, et) Uno non tollitur alterum, ut vos putatis. Quae Dei sunt, quae Deo dicata et reservata sunt, non sunt Cae- saris: quae Caesaris sunt, non tamen nullo modo Dei sunt 2 ). — rà tou 8soG, quae Dei sunt) cujus causam agere videri vultis. v. 16. v. 22. s0au[/£c<7av , mirati sunt) conspicuo modo, ob responsum tutum et veruni. v. 23. ffa$o > ouxa?ot, Sadducaei) Estremo tempore omnes consurgunt con- tra Jesum. Rara Sadducaeorum apud evangelistas mentio : in ilio die ne Sad- ducaei quidem quieverunt. — xvy.G^y.w , resurrectionem) Notissimum jam tum pridem fuisse articulum hunc, patet ex eo, quia non additur, resurrectionem mortuorum. Atque hujus articuli hostes vario eum gradii impugnant, immor- talitatem animae penitus negando, ^negando scilicet occupatiti' fere ficulnea mundi, eaque mendicissima sapientia. V. g.] vel ejus conjunctionem cum pri- stino corpore tollendo. Atque inter ipsos Sadducaeos varius esse error potuit. v. 24. tsjcvoc) filium vel filiam, aut plures liberos. Deut. 25, 5. v. 25. rcap' v-u.?v, apud nos) Sadducaei, super raro et fortasse pridem jactato casu, hoc dubium [parum acute, ut videtur, hactenus dissolutum, V. g.J cient, quod ex quavis muliere, quae pluribus viris nupsit, prope aeque desumi 1) èzzi &sxax — r.oXXo: yip zh'. y.\r~o'.] Duae locutioucs , frequentius repetitae a Sal- vatore, adeoque consideratu dignissimae. Harm. p. 463. s. 2) Saepius humana sagacitas alterutri duntaxat Officiomni lateri adhaeret: vera sapientia omnia simul ponderai. Hypoeritae cogitabant : Tributimi aut Deo , in nsum templi, dandum est, aut Caesari. Jesus utruraque. ait, fas est fieri. Sadducaei cogita- bant: Si datur resurrectio, uxorem aut primo fratri, aut secundo etc. reddi oportet. Ex omnibus ne uMi quidem . subjicit veritas. V. g. MS MATTH. XXII, 25 — 82. poterai Errorum defensores fucum saepe petunt ab iis, quae nil parumve ad rem pertinent. v. 28. tivoc, cujus) Aut omnium, inquiunt, aut unius erituxor: at nul- Uis prae ceteris jus habet. Respondet Jesus: nullius uxor erit. v. 30. Disjunc- fionem fecerant etiam pharisaei, inter ea, quae sunt Caesaris, et ea, quae Dei : ad illos, utrumque ait Veritas; ad Sadducaeos, utrumque negat. Saepe terrena sapientia in paralogismum se praecipitat insufficienti , etiam in rebus facilibus, eiiumeratione partium, quarum nulla coelestem fugit sapientiam. v. 29. u.r, eìSóts?, quum ignoratisi Duplex haec ignorantia mater est errorum fere omnium, resurrectio mortuorum nititur virtute Dei : et fides re- surrectionis, nititur scripturis. Jesus eis tto&tov <|;suSo<; refutat: quo se minime putabant laborare. Primo solvit argumentum veritati oppositum: deinde veri- tatem ipsam probat. — -uxc ypacpà;, scripturas) quae piane vitam futuram spec- tant. v. 31. s. Sadducaei Mosen non intelligebant: prophetas, Mosen declaran- tes, non recipiebant. — tt;v §uva(uv, virtufemj Virtus Dei faciet homines an- gelis pares. v. 30. Ignorare Deum ejusque virtutes. caput est erroris. 1 Cor. 15, 34. [Rom. 4, 17.] v. 30. o'jts ya.txouciv , neque nubunf) viri. — outs ix.yaa£ovTai , neque nuptum locantur) mulieres. conf. v. 25. — tó; xyy&koi tou ÒsoO, sicut angeli Dei) Absurdum illud, quod Sadducaei fingebant, super justos prae injustis ca- deret; nemini injustos suspicante nuptiis gavisuros. itaque de solis justis re- spondet Jesus. Justi tum erunt ejusdem conditionis, atque angeli Dei; [Injusti, ut angeli peccatores. V. g.] sine conjugio, cibo et potu naturali etc. Alibi consortes aevi futuri dicuntur fore Deo similes : sed quia Deus Filium et filios habet; hoc loco, ubi de gignendo quaeritur, dicuntur fore, ut angeli: simul- que angelorum quoque existentia contra Sadducaeos ignorantes defenditur. — eM, sunf) viri et mulieres. v. 31. tytfv, robis) inquit, non nobis. Christo non sunt scripta, [et ne Abrahamo quidem, Isaaco et Jacobo, qui prius vixerant, quam apparitio Mosi continger et y literis deinceps mandata. V. g.] vobis, Abrahae posteris. v. 32. ó ()zò;, DeusJ Ex. 3, 6. Hoc ter ponitur, non semel; quia Jacob non solum ab Isaaco, Isaacus non solimi ab Abrahamo, sed singuli etiam a Deo audivere promissionem : divinitusque nomen Abrahamo mutatimi, Isaaco da- timi, Jacobo, Israel, additum. Gen. 17, 5. 19. 32, 28. — oùx. Itti Osò; vszpcuv, non est Deus mortuorum) Non est CDeus) Deus mortuorum. Ellipsis, uti Rom. 3, 29. Valor consequentiarum hoc exemplo noscitur. Haec locutio, Deus tuus, exprimit et beneficami divinimi, et officium humanum. Beneficium divinum (id enim hoc loco spectatur) sic expressum, est infinitum, aeternum, et cui prae- stando minime sufficit vita terrena, quamlibet felicissima et lordissima, Ps. 144, 15. Lue. 16, 25. nedum peregrinalo dierum paucorum et malorum, ut erat vita Abrahami, Isaaci, maximeque Jacobi, ad vitas patrum superiorum, quibus tamen promissio illa non item obtigerat, collata. Nani non dicitur, opulentia, ìongaevitas, securitas tua, mundus denique tuus, sed, Deus tuus: neque Deus tuus ad quinquaginta, ad centum, ad septingentos annos, sed simpliciter, Deus tuus. Itaque ut primum Deus se v. gr. Ahrahamo Deum ejus declaravit, com- munionem sui, aeterni, aeternam ei et detulit et detulisse est agnitus. Et quam- quam mors corporis apucl patres intervenit, ea tamen non potest esse perpetua, nec longam , si ad vitam aeternam comparetur, habere moram. Nani ipse Ab- raham, quantus quantus est, et in quantum Abraham nominatur, id est, non 1) r.zo: SI T7j; àvaa-àasw;] Non objectionem errantium tantummodo refellit Jesus, sed vernm quoque illis demonstrat. V, g. MATTH. XXII, 32 — 39. 120 Abrahae tantummodo anima, sed etiam corpus, cui sigillimi quoque promissio- nis inditum est, habet Deum. Deus autem non est non entis Deus: ipse est Deus vivens; ergo ii, qui Deum habent, vivere debent, et, qua parte vivere intermiserant, reviviscere in perpetuimi. Vis formulae ostenditur etiam Hebr. 11, 16. not. qui locus inprimis huc facit. paravit illis urbem, vel maxime in aeternitate. et ideo appellatur Deus eorum. Atque haec est argumentatio Christi firma, evidens, et prius inaudita: et immortalitatem animae, et resurrectionem corporis, contra Sadducaeos, spiritum esse ullum negantes, potentissime vin- dicans. Nervus autem non est situs in verbo sìp sum, ejusve praesenti ad Mosen tempore: quod Matthaeus quidem, sed nec Moses, nec Marcus, nec Lucas exprimit, sed in ipsa formula. Atque haec locutio, Deus meus, tuus, illius etc. est longe frequentissima: sed praeterea locus hic ad Sadducaeos ci- tatus est omnium exquisitissimus : quia 1. in eo loquitur Deus ipse, irrefraga- bili veritatis argumento. 2. loquitur in solennissimo viso. 3. loquitur de Abra- hamo, Isaaco et Jacobo conjunctim: 4. et quidem post obitum illorum , idque longo intervallo, ipso tempore promissionis praestandae erga eos etiam in po- steris eorum; quod indicium erat, patres illos in sua ipsorum vita non repor- tasse bona sibi promissa. Atque ita mortuorum resuscitationem indicavit KAl etiam Moses, Lue. 20, 37. non modo prophetae, prae quibus publice lectita- batur Moses ante Antiochi tempora. Siinul autem perficitur paroemia Judaeo- rum, qui dicerent, Deum non esse Deum viventium, sed mortuorum. Vid. Al. Mori Axiom. IX. et E. F. Cobii diss. de nervo hujus loci. v. 35. si? sE, ocùtwv, unus ex illis) Hic a Salvatore minus reprehenditur : quare ab aliis inductus videtur. — voluto?, legalis) quantus quantus erat: et opinione scientiae plenus, scientiam ostentaturus. vojaixó?, idem, qui ypa^jxa- tsu£, Lue. 11, 45. 44. 53. et vop5i&xca>.os, Lue. 5, 17. 21. v. 37. àY<3C7Hi<7st$, diliges) Id ex Decalogo, Deut. 5, 10. repetit Moses; ib. e. 6, 5. deciesque repetitum, eodem libro, cujus haec ipsa summa est, gra- vissima cum contestatione concludit. ib. e. 30, 19. s. — sv oh) y-ap^to: cou jtaì ev oXy) <|>u£? Gou, yjìùl év oV/) tyi o\a.voia aou) Articulum fere indifferenter tractarunt, qui libros vel descripserunt vel contulerunt: sed quantum ex codicibus novis- sime collatis colligere licet, in tertio tantum inciso Matthaeus articulum posuit. Id in Hebraeo est "ptffa b^m q. d. et in omnl vatiditate tua. LXX : itoci è? oktis tyi<; ^'jvà|X£wg <7ou. apud Marcum, x.y.1 é£ okt\c, r/fe (Wvoia? cou xal èl; okr\z ty]<; iayyoi; v, congreyatis) solenniter. conf. v. 34. v. 42. t£, quid) Semper vos pharisaei, inquit, quaeritis de praeceptis: nunc aliquid vobis proponam, de quo tamen etiam scriptum est, tanquam de capite gravi; ut videatis, in scripturis quaerendam esse non legem magis, quam evangelium 2 ). — Sojcsl, videtur) Hoc verbo, videtur , majori jure utitur Jesus ad Pharisaeos, quam Pharisaei ad Jesum v. 17. Etiam opinio poterat initium fieri fidei. — tìvo; ulòc, cujus filius) Ita Jesus occasionem eis dedit sui, Mes- siae, agnoscendi. Doctrinam de Deo, v. 37. ut uno, illustrat doctrina de Trino. — xou ìWt$, David) Mediocria de Christo facilius accipit ratio, quam aut hu- miliora aut gloriosiora. v. 43. sv 7wveó(xaTt, in spirita) adeoque vere. 1 Cor. 12, 3. — ìtuptov, dominum) Id signum subjectionis. Pini. 2, 11. coli. 1 Petr. 3, 6. Plus erat, Christum habere filium, quam regem esse: et tamen David non ait, Christum esse sibi filium, sed gaudet, eum sibi esse Dominum, se illi servum. At hoc gaudii nobis quoque paratum est. Lue. 1, 43. Job. 20, 28. Phil. 3, 8. Qui Mes- siam solummodo ut Davidis filium spectant, minorem cognitionis partem spec- tant. Dominatio, cujus subditus est ipse David, coelestem et Regis majestatem et Regni indolem ostendit. v. 44. ewvsv — 77oSwv y.upitp p.ou, Do- mino meo) Ergo Dominus Davidis erat, antequam ei diceret Dominus : Sede. — zàOoj, sede) impera. 1 Cor. 15, 25. Dextra, potentia. — £co; av, usque dum) Non negatur aeternitas sessionis; sed negatur, hostium impetum obesse ses- sioni. Regnimi bellicum habebit fìnem Cuti fere heres regni imperium, quod durante bello gesserat, victis hostibus deponit:) regnimi pacifìcum fine caret. conf. 1 Cor. 1. e. Etiam antea subordinata erat Filius Patri; sed tunc non sic apparuit propter gloriam regni: etiam postea regnabit, sed ut Filius Patri subordinatus. — Ooj, ponam) Hostes prostrati jacebunt. — syGpoù;, hostes) in his etiam pharisaeos. — coO, tuos) Odium hostium speciali ratione fertur in Primogenitum. ■ — u-o-óàiov, scabellum) Ipsi hostes erunt scabellum pedum Christi, jure victoriae. conf. Jos. 10, 24. Ps. 47, 4. v. 45. zi ouv, si ergo) Hunc articulum ilio inprimis tempore debuerant Judaei summo studio discere. Dominum esse, aliquanto evidentius est de Christo, quam Davidis filium esse. [Tanta est Filii Dei gloria! Davides, ae- rile ut Abrahamus Joh. 8, 56. diem Christi vidit, novissimum puta, quo om- nes adversarii scabellum Domini fient. V. g.] v. 46. Xóyov, verbum) ea de quaestione, ut de ceteris. — è-spcoT^at, interrogare) ad tentandum. discipuli interrogabant ad discendum. — oùj4£ti, posthac non) Nova dehinc quasi scena se pandit. CAPUT XXIII. v. 1. Tót£, tunc) omissis adversariis. v. 2. èx.àGicrav, sederunt) Mosen repraesentantes, legem ejus legendo et interpretando, quin etiam plura urgendo. — ol ypaaaaTsTc /.al ol cpaptaatOL, scri- 1) Utrrasque Summaiii postremo hoc loco Proplietarum maximus proposuit. Pri- mus Jesu in tempio sermo fuit, quo DEUM Patrem suum confessns est, Lue. 2, 49. Joh. 2, 16. Ejusdemque ultima jam quaestio in tempio prolata, Davidis Ipsum Domi- num esse, indigitat. Hàrm. p. 469. MÀTTH. XXm, 2-13. 131 bae et pharisaei) Non omnia utrorumque aeque erant vitia , quae hìc comme- morantur: sed nonnulla habebant communia, nonnullorum erant inter se parti- cipes. Lue. 11, 45. \Et ea quidem ex sermonibus Jesii, per Matthaeum ple- nius descrìptis, Marcus et Lucas delegerunt , quae rudi plebeculae durissime demonstrarent, cur cavendi essent scribae: fastum videlicet, avarifiam et Jiy- pocrisin. Harm. p. 472.] v. 3. ouv, ergo) Hac particula limitatori to quaecunque dixerint , ne pu- tet populus, traditiones pharisaicas aeque sibi esse servandas, atque praecepta Mosis. v. 4. — T7]pstTS 3 servate) animo 1 ). — TróietTe, facite) re. Imperati- vus: cui respondet alter, qui sequitur. — Xsyouct, dicunt) Mosaica, serranda, facienda. v. 4. &eg*/,suouot vàp, ligant enim) Explicatur illud, dicunt, non f aduni. — Pocpéót, gravia) Epitheta doctrinis hominum apta. [quae nec Lege continen- tur, et Legi contraria sunt. V. g.] — wjjlou;, ^ojcttjXcù, humeros, digito) An- titheton. — jcivTfrai, movere) nedum ferre. Incomparabile quiddam scriptura habet in deseribendis characteribus animorum intimis. Exemplo est totum hoc caput, et Lue. 12, 16. s. v. 5. àè, autem) tametsi videntur multa facere bona. — «puXoocTflpio, phy- tacteria) Ex. 13, 9. 16. Deut. 6, 8. 11, 18. - apàcrceSa, fimbrias) Num.15,38. v. 6. (pdouai, amant) et singuli et prò toto ordine suo. v. 6. s. év toic SetTcvotg- <7Si, exaltabit) ut scribae et pharisaei. v. 13. s. oùal, f«e) Octies h. 1. dicitur vae 3 ): octies, beati, et amplius. Matth. 5. a v. 3. not. — oùàt — xAsist* tt,v r yj.GÙziy.v — *y/Ti<7()UTS toc? ob&ix? jctV) In multis codd. haec transponuntur: sed prius est illud, in quo fit men- 1) -x Ep-ya a-j-rwv] Vers. 5 — 7. T 7 . ^7. (j.f, -oielts] Vers. 8 — 12. V. g. 2) Verisimilius quidem Ervditorum aliquis judicavit, norrten ■/.a.fìr l yr l -r l c , te£ mìnus oh- vium, a librariis hi òiòàa/aXo?, transmutatura, quam vocerà otoà'j/.aÀo; in locum ~ou xaG7JY7j-7;; sii f edam esse. Sed arguraentorum criticorum pondera multimi, ni /attor, conjecturam istam stiperant; ut taceam, alterami istam conjecturarn, qua vox xa(hrp)TÌj£ ex v. 10. (de quo nihil dis- ceptatur) ad v. 8. translata ereditar, non minori certe veritatis specie gaudere. Conf. Àpp. Grit. Ed. IL p. 133. E. B. 3) Varios elenchi gradus centra oblocutores inde a e. 9, 4. adhibuerat Salvator: jam vero sancto fervore incitatns ornnem demone rem pianissime expromit. . Harm, p. 472. 9* 132 MATTH. XXIII, 13 — 23. tio regni coelorum, coli. e. 4, 17. 5, 3. eie. [quanquam is prior videlur esse versus, quem seorsum referunt Marcus et Lucas. App. crii. Ed. II. p. 134.] *) — uwòxpvraì, hypocritae) Characteres hypocritarum ex hoc elencho colligi pos- simt: ut fecit Thomasius in Cautelis. Non quia pharisaei et scribae erant, mi- seri; sed quia hypocritae. — jtXsieTS, clauditis) davi, clauditis, ut inscii et caeci. — s^pocOsv, ante oculos) cum homines jam prope essent. — òòy. tla- sp^scOs, non infratis) Magnum vae, et primum. conf. Matth. 5, 3. de primo gradii beatitudinis. — sìasp^ouivou?, intrantes) voluntate, yel re. v. 14. jcaTèdOisfe, comeditis) summa avaritia. Domos viduarum come- dere, [quibus praecipue parcendum erat , sed quae, persuasionibus obnoxiae, facillime opprimuntur, V. g.] atrocissima species; quae ponitur prò toto genere rapacitatis. — jtal) etiam. — [/.axpà) Instar adverbii. commode quoque legitur, (7roo^pà<7£t) >xa%pa- ex orationibus suis lecere magnam rcpócpadiv, praetextum com- edendi domos viduarum. Herodianus, izpó(r>% ÈTràveo aOxou, m omnibus, quae sunt supra illud) Sicut versu 21. non repetitur mentio auri, sed memoratur is, qui templum inhabitat; sic hoc versu omnia, quae supra altare sunt, clicunt quiddam multo majus, quam munus supra altare, imo quiddam ei oppositum muneri. quid igitur? ignem sa- crimi, et totum minislerium sacerdotum, divinitus institutum, qui etiam ipsi non modo juxta altare, sed etiam super altare stabant et ibant. v. 23. àwoSsxaTovh^, decima tisj et decimare jubetis. coli. v. 24. duces. — t,Xuo<7[/,gv, menl/iam) non modo fruges, sed herbas. — xóuuvov, cuminum) quod proverbio ut res parva notatur. ~ àcpTfraTS, dimisistis) pridem: vel etiam, remisistis aliis, per silentium vestrum. — (ìapuTspa, graviora) Pertinent haec ad theologiam comparativam. Tria enumerantur, tribus minoribus opposita, gra- viora. de quibus vid. Sir. e. 4. toto. Graviora qui curat, is demum in minori- bus recte potest indicare. — tyjv xpiaiv, judicium) quo discernitur inter bonum et malum, et, in utroque genere, inter majora et minora, e. 12, 18. not. et cap. 16, 3. Lue. 12, 57. 1 Cor. 11, 31. Mich. 6, 8. — tòv llsov, misericordiam) e. 9, 13. — T7jv tuigtiv, fidem) sinceritatem , quae opponitur hypocrisi. nani qui e. 24, 51. dicuntur hypocritae, Lue. 12, 46. dicuntur infideles. conf. 1 Tim. 1) Per marginem Ed. 2. ea. lectio, qua versus 14. totus omittitur, lectìoni texttìs tantum non aequalis censetur. E. B. MATTH. XXIII, 23 — 34. 133 4, 2. 3. Sunt hi tres piane insignes titilli: judicium, misericordia, ftdes. De- bebantque capita locorum theologicorum ex talibus constitui titulis, quos ipsa scriptura assignat: v. gr. Joh. 16, 8. Rom. 3, 27. 1 Cor. 13, 13. 1 Thess. 4, 9. 5, 1. Hebr. 6, 1. seq. — pi depravai, non dimittere) Resp. dimisistis. Itaque tocutoc, haec, refertur ad mentnam etc. èzeiva, Ma, ad judicium etc. et opor- tebat facere habet vini approbandi 1 ): non dimittere pertinet ad elenchum. Saepe Graecis outo$ et èxsTvoc, Latinis hic et Me, non prò serie verborum, sed prò ratione rerum adhibetur. vid. Not. ad Chrysost. de Sacerd. p. 509. s. v. 24. tòv xwvo)7ra, culicem) Hoc unum, percolare culicem, iis, qui ve- rentur camelum deglutire, non debet contra mentem Salvatoris objici. nani ne- mo temere culicem deglutit, qui etiam suffocare potcst. trabs molesta magis; nec tamen festuca negligitur in marni, nedum in oculo, cap. 7, 5. ò y.oà -f\ /.co- vw^, culex, proprie vinarius, qui facile in colum incidit. v. 25. tò sEwfkv) superficiem, externam. — è'ctoQsv, intus) ubi potus et cibus. — ysixouaw, piena sunt) poculum et patera. — àp-ayvfc, rapinae) v. 14. — y.cà àx,pa, in loco sancto) Dan. 9, 27.: iià tó ispóv. LXX. Tempus fugae jungitur Lue. 21, 20. cum ipso articulo exer- citus appropinquantis : atque in hoc ipso tempore monitum de fuga divinitus ite- ratum fuisse memorat Eusebius 1. 3. H. E. e. 5. Itaque locus sanctus non deno- tat hìc templum, sancttimve sanctorum; nam eo profanato serum fuisset fugere: sed locum circa urbem sanctam, extra tirbem, etimque definitimi: scilicet illuni ipsum, quem Salvator, dum haec dicebat, sua praesentia, ut saepe, sanctum ha- buit. conf. Act. 7, 33. Certe in monte olivarum praecipuam obsidionis vim fuisse, docet Josephus. rcpoffSTéTajtTO aÙTOi; aTpaTO-sSs'jca.'rGa'. fcor/rà tò HxiCùv *.taTapflcivéT<«) , ne descendat) ne per scalas interiores, sed ex- teriores descendat. — apoci ti, sublatum quid) v. gr. cibos. Resp. vestes, v. 18. v. 18. àypol, agro) Agricolae leviter vestiti in agrum eunt. v. 19. oùaì, vaé) non ponitur ad imprecandum, sed ad indicandum. Neque liberorum generatione interdicitur , sed tantummodo miseria praedicitur. — toc??) Non potuerunt celeriter fugere. Piae participabunt calamitatem communem. Lue. 23, 29. v. 20. 7:poGsuysc(te, precamini) Precibus multa mitigantur. Orarunt; neque hieme facta est fuga. — ^s^wvo;) Non solum tempus anni, sed etiam tempestas videtur denotari. e. 16, 3. Certe verno tempore eventus fuit. conf. v. 18. de agro. — (ja^aTw, sabbato) non quin fugere liceret in sabbato, Christianis praesertim, aut sarcinas ferre : sed quia valde miserimi est, eo die , qui laetitiae datus est, abruptis sacris publicis fugere; et quia singuli minus ad fugam parati, alii aliis in fuga paranda per frequentiam impedimento sunt in januis synagoga- rum vel portis urbium , magis quam ruri vel in tectis. Sabbato Hierosolymam de improviso cepit Ptolomaeus Lagi, teste Jos. 12. ant. 1. denique poenae, sab- bato Judaeis venientes, ceteris graviores. vid. Hainlini chronol. explan. fol. 19. 20. Quin etiam hostes ob sabbati odium ilio die erant truculentiores. Quo tempore maxime peccatur, poena venit. conf. Hos. 5, 7. Sabbati usus non piane exspiravit ante templi destructionem. v. 21. òl% àp^ri; kó<7[/.ou, a principio mundi) tempore diluvii etc. v. 22. oó* àv éswGv), non salvaretur) Salute animae, quae electis adscri- bitur, excluderentur per mortem praematuram. Salutem assecuti dicent illud, quod resonat Ap. 7, 10. — rcac-a capi;, omnis caro) infirma per se. — sjcXsxtoù;, MATTH. XXIV, 22—29. 139 electos) Electi, jam conversi, ceteris misti : vel posthac convertendi: vel non- dum nati. Ubi supra robnr fidelium ordinarium excedit vis tentationnm, electio allegatili*, v. 24. 31. Lue. 18, 7. Deique lìdes et virtus, 1 Cor. 10. 13. 1 Petr, 1, 5. Ap. 13, 8. — y.oAo^ojOr^ovT'/'.. decui-tabuntur) Quod xoAo^ourai, partiom integritatem ita amittit. ut tamen prò toto haberi possit. aptum verbum. v. 23. tots, fune) sub inferitimi Hierosolymorum. — y.r, tkgteuotite, oolite credere) nam ab ilio tempore non conspieietur Filius hominis. usque ad Adven- tum suum. Itaque de adventu ad judicium v. 27. agitar ineidenter: ex professo autem v. 29, seq. — coò^, hìc~) v. gr. ubi aliquis est. qui se Messiam dieit. v. 24. rrj.i:% xa\ rzzv-v,, signa et prodigio) Signa intellectum afficiunt: prodìgìa affectum percellunt. quorum species san! terricidamenta. Lue. 21, 11. conf. Act. 2, 19. — zi ^uvaeròv, si possit) Hoc inciso denotatili" conatus summus, sed tamen irritus. conf. Act. 27, 39. x ) v. 26. zyrj.o). deserto') Id speciose dici poterat, coli. e. 3, 3. quadrat- que in eos, qui globos et turmas cuna Uunultu ad se traxerunt. Act. 21,38. Ideo subjicitur: nolìte exire. — tojxeioi^ eettis) Id convenit in eos, qui quaedam re- condita venditari curarunt. Ideo subjicitur: nolite credere, v. 27. y.n-zv.Trr,. fulgor} Sermo est de fulgur e non quovis. sed de eo, quod totum horizonta interdum implet celerrime: sine praecone praevio. — kvotoX&v, oriente') Fulgur venit etiam a reliquis plagis: sed h. 1. de oriente dicitur venire, credibile est, Christi adventum fore ab oriente. Intervallum inter apparitionem adventùs (2 Thess. 2, 8. not.) et inter ipsum adventum facit. ut adventus ipse sit repentinus tandem. — toQ utou totj ivOptoTroi», filii hominis) Hoc loco usque ad v. 44. inprimis saepe appellatur Filius hominis. coli. e. 25, 31. v. 28. o'-o'j yàp. ubi enim) Hoc adagimi) hìc cum mentione falsorum doc- torum, quae versa 23. fit; sed Lue. 17. 37. 31. s. cum mentione angustiarmi! bellicarum conjungitur. Itaque cadaver sit Judaismus carnalis, expers vitae illius, qua corpus Christi vegetatili*, et tamen aliqua corporis specie se vendi- tans, in quem aquilae tanquam in cadaver eis relietum. avide et magno numero sint involaturae: (congregabuntur, futurum:) Christus autem, qui ut fulgur ve- nit, non est apud illud cadaver quaerendus. v. 23 — 27. Aquilarum non omne genus, sed aliquod tamen carnivorum est. conf. Job. 39, 30. Tales aquilae sunt partim pseudochristi et pseudoprophetae, partiìn eopiae Romanorum. Hi, nee primi gentium, aquilani in signis liabebant: et ad horum signa militarla, aquilani, li. 1. et aprum, Ps. 80, 14. sunt. qui alludi putant. conf. Hos. 8, 1. v. 29. Z'jhzoj; ì)z -jletò, statim vero post) Quatuor sunt hoc loco observanda. 1) Senno est de sole proprie obscurando etc. Atque haec phrasis apud pro- phetas saepe occurrit de interitu populi alicujus. et apud illos quoque majorem proprietatem habet. quam communiter putatur: etenim ubi magnus est hominum interitus, sane spectatores solis ad paucitatem rediguntur. Sed multo magis hoc loco id proprie valet. nani totus sermo est propriis verbis instructus: ero-o hic quoque versus. 2) pressura innuitur illa ipsa populi judaici, eaque unius gene- rationis. 3) non dicitur, post pressuram Ulani, neque. post dies illos, sed, post pressurain dierum illorum, uti 3Iarc. 13. 24. in diebus illis . post pressuram illam. Dies illi referuntur ad v. 22. et 19. neque innuitur pressura diuturna, sed brevis, v. 21. 22. 34. 4) post pressuram tq EÙOéo^, cito, moram perbrevem inuuit. quuni outcw, nondum . i. e. oùx z-jbzoj;. non cito, de mora brevi, eandem pressuram praecedente. dicatur, v. 6. Lue. 21, 9. Marc. 1. e. imo moram exclu- dit. Versio Augi, immediately. Dices : Magnus saltus est a vastatione Hieroso- lymorum ad finem mundi, qui ei cito subjungitur. Resp. Prophetia est, ut pic- 1) rso;'!pr ( xa] singulari fide in vos ac pietate usus. F 140 MATTH. XXIV, 29. 30. tura regionis cujuspiam, quae in proximo teda et calles et pontes notatdistincte; procul, valles et montes latissime patentes in angustum cogit. sic enim debet etiam esse eorum, qui prophetiam legunt, prospectus in futurum, cui se pro- phetia accommodat. Atque oculi discipulorum, qui in sua quaestione finem tem- pli mundique conjunxerant, nonnihil velati relinquuntur: (neque en j m era t tem- pus sciendi, v. 36.) unde postea, Dominicum sermonem imitantes, summo con- sensu, finem adesse dixerunt. In progressu autem et prophetia et prospectus magis magisque etiam ulteriora explicant. quo pacto non distincta ex obscuris, sed obscura ex distinctis debemus interpretari , et sapientiam divinam , omnia semper videntem, non omnia simul revelantem , in suis aenigmatibus venerari. Postea revelatum est, antichristum fore venturum ante finem mundi: ac rursum haec duo Paulus propius nexit, donec apocalypsis etiam rnillenos annos inter- posuit. Revera tamen post Hierosolymorum vastationem (et mox quidem , qua- tenus nullus alius eventus intermedius hìc erat memorandus ; conf. e. 3, 1. not.) factus est adventus Domini, videlicet, quod ad initia attinet. vid. Joh. 21, 22. not. Ad hunc adventum, non praecise ad obscurationem solis et lunae, refertur particula cito; id enim convenit cum amplitudine sensus Domini: ut sensus sit, mox post pressuram dierum illorum fìet , ut sol obscuretur etc. Similis nexus adverbii cum verbo, Gen. 2, 17.: quo die comederis, fìet, ut morte moriaris: et infra, e. 26, 64. not. et Lue. l,48.Potest simul locutio referri ad modum dicendi, ut hoc dicatur: post aerumnam illam (id quod statim subjungi, institutum ser- monis hujus et ratio temporis hujus, dum cetera intercessura indicentur, ferunt,) sol obscurabitur etc. Saepe adverbia, ut h. 1. sùOéw?, statim, non rem sed ser- monem modificant. Sic cum verbo dicendi subaudito conjungitur y.oCk&^ bene, et verbum aboletis, Marc. 7, 9. rursus, Hebr. 1,6. Denique signa in sole etc. ma- jore intervallo difFert Lucas e. 21, 24. s. Sunt, qui tò eùOew; statim non de brevi intervallo , sed de subito post longa intervalla eventu accipiant. Retinen- dum vero prius illud, ita quidem, ut particula statim complectatur totum spa- tium inter vastationem Jerusalem per Titum et inter consummationem seculi. Talibus in locis est prophetica (ut b. Antonius appellabat) nubecula. Nondum erat tempus revelandi totam seriem rerum futurarum a vastatione Hierosolymo- rum usque ad consummationem seculi. Paraphrasis verborum Domini haec est: De iis, quae post pressuram dierum illorum, delendae urbis Jerusalem, evenient, PROX1MUM , quod in praesenti prò mea conditione commemorandum et prò vestra capacitate exspectandum venit,hoces£, quod sol obscurabitur etc. Porro, inde non sequitur, etiam tò post haec laxe debere accipi Ap. 4, 1. ubi celeritas ex e. 1, 1. praesupponitur. Tales formulae ad analogiam suiquaelibet loci acci- piendae sunt. — ó rfkioq, sol) Sermo proprie accipiendus, de calamitate diversa ab iis, quae superbis descriptae sunt. In V. T. sermo talis metaphoram habet, ab eo, quod proprie fiet in consummatione seculi. — où ìSùazi tò (psyyo? ocùtyic, non dabit splendorem siami) quem dare solet,et quum crescit, et quum decrescit. Divisa naturaliter tempora habent eclipses solis et lunae, sed tum sol simul et luna laborabunt. — òltzò tou oùpavou , a coelo) Non additur : in terram. conf. Marc. 13, 25. excidentes. Erunt, quasi non essent; sine luce. — àuvà[/.st;, virtu- tes) illae coeli firmae et concatenatae, [Prov.8,27.] a stellis distinctae, subtiles, in terram influere solitae. Sic apud Matthaeum, Marcum, Lucam appellantur. — <7ot>.&u07Ì(7ovTai, movebuntur) Apta metaphora a mari fluido. [Apoc. 6, 14.] v. 30. tò aYi^sTov, signuni) *) Hoc signum est specialius: illa, de quibus Lue. 21, 25. praecedunt, et sunt generaliora. His rebus ipsa Filii hominis ap- pellatio congruit: coli. not. ad e. 16, 13. nam planctus tribuum terrae, Ap. 1, 7. 1) Habetur hìc responsio ad quaestionem v. 3. propositam. V. g. MATTH. XXIV, 30—33. 141 cum ipsius conspectu jungitur. Hoc igitur dicit: nolite aliud signum praevium quaerere: v. 27. Ipse erit signum sui, sicuti Lue. 2, 12. idque eo magis, quia cum ipso ejus conspectu vel etiam paullo ante videbunt homines pompamin mi- nibus: nisi caligo, fulgor, forma crucis, aut aliqua stella, etiam apparebit. conf. e. 2, 2. Antehac fuerat signum, cai contradicebatur: Lue. 2, 34. tum erit sig- num apertimi. Signum denotat quiddam valde illustre et oculos percellens, sive alterius rei sive sui significationem habens. Ap. 12, 1. Sole, luna, stellis exstinc- tis, signum illud erit visibile in fulgore Domini et inde nubis ac nubium. In summa, signum, coli. Marc. 13, 26. 4. est pompa advenientis Filii hominis, qui ipse mox conspiciendus dicitur h. 1. — epurai, tribus) Judaicae, maxime. — ò^ovt«l, videbunt) Num. 24, 17. — vscpsXtov, nubibus) Lucas ait: in nube. Cur- rus habebit multos : [ut jit in pompa regali. V. g.] uno valde eximio vehetur. v. 31. ocùtou, suos) Credibile est, certum angelorum numerimi peeuliari- ter appellari angelos Christi; etsi omnes subjecti sunt Christo. — axl^yo^ tuba) Tubarum usus , ad convocandam multitudinem: illa tuba habebit vocem magnata. — è-^auvàÉoucL, congregabunt) Conf. 2 Thess. 2, 1. — aro* àzpwv où- pavwv) 'Att' àxpou yvfc, Marc. 13, 27. axpov, omnis extremitas: ubi terra desini t, ibi coelum incipit, unde etiam interdum montes et coelum parallela sunt. 2 Sam. 22, 8. Ps. 18, 8. t]DD Hebr. Deut. 30, 4.: are' obepou tou oùpixvou so; àitpou tou oùpavou. et sic ib. e. 4, 32. v. 32. àTuò &s tt)<; awtffe., a ficu vero') a re obvia. — tyjv) sequentem. — 7:apa^o^T|V , parabolani) amoenissimam. v. 33. TadTa toxvtoc, /mec omnia') Non semper praeteriri debet ordo ter-» boriimi saepe emphasis, et, in pronunciando, accentus, super prius verbum ca- dit. Primus est hic locus, qui id demonstrari postulet: sic igitur faciemus. Lue. 11, 36.: SÌ OÙV TÓ GÙ[jA (70U 'OÀON (pWTSlVÓV, [AY] £^OV Ti MEPOS OtOTStVÒV, scrat OTEINON okov, co; òtocv ó ì/r/yoq tyJ «arpa-nr?! oxvijpè, et piger] Animiun quandoque magis, quam corpus, pigritìa oc- cupat. Eodem sane negotio servus hic, quod in fodiendo, v. 18. consumsit, ad argentarios abire poterat: quos adire si prius jussi essent servi, procul dubio et hic obsecutus esset. Ea vero lege non tantum laudis parassent servi. Strenue igitur viribus tuis fac utare. V. g, 10 146 MATTH. XXV, 29 — 37. x ) v. 29. tco yàp s^ovti 7ravTÌ, nam habenti omni) ita, ut, quo plus ha- bet, eo plus ei detur. — 8 zyti, quod habet) Revera talentum servus habuerat. v. 24. v. 30. à^psTov, inutilem) etiam in posterum. [utut nihil damni intuì erit. V. g.] Conf. v. 21. not. et Lue. 16, 11. 'A^psloc, Attice a^pew$, apud Eusta- thium. — sstpà^STS, ejicite) Antitheton, v. 21. Ipse Dominus intrare jubet: ejicite, dicit ministris, uti e. 22, 13. v. 31. ty) &ÓC7], gloria) de qua tam multa praedicta sunt. — xal, e/) Non subaudiendum verbum venerint , sed nominativus ex hebraismo sic resolvitur: omnibus angelis eum comitantibus. — 7:àvT£c, omnes) Adde, omnes. v. 32. Omnes angeli: omnes nationes. Quanta celebritas! — tóts, tum) ut praedic- tum est. Discipuli putabant, id statim fore. v. 32. à^optst, separabìt) Ante non erit piena separatio. v. 33. spfoia, haedulos) Diminutivum. quamlibet gigantes, erunt haeduli. Tum non trWet tapiri» erunt. v. 34. tóts, tum) Conferenda v. 41. oratio ad haedos. Hic: venite: illic: abile a me: benediciti Patri s mei: maledicti: her editate regnum: in ignem,: paratum vobis : paratum diabolo et angelis ejus : a fundatione mundi : aeternum. v. 46. — ó faaiìzùq, Rex) Appellatio majestatis piena, v. 40. solisque piis laeta. — tou 7raTpó<; jaou, Patris mei) In Christo electi sumus. — y.V/ipovo[r/if7aT£, here- ditate) Ergo non nimis premi debet enim, v. seq. — YJTot^a^iv'/iv, paratum) Hoc verbum affine est nomini xaTafìoXr,, conditus. — 0[/Iv, vobis) Ergo homi- nes electi non sunt suffecti in locum angelorum, qui peccarunt. — òltzq xoctoc- poXyfc xóa|/.où, a conditu mundi) 'Atto, ab, hebraeo 12 respondet, quod signifi- cai ante. coli. Eph. 1, 4. Ubi bonum et malum inter se comparantur, bonum saepe describitur ab aeternitate, ut sic loquar, antecedente: malum, ab exitu. sic hoc verni, coli. v. 41. et 1 Cor. 2, 7. 6. v. 35. 2 ) èScjaxaTS, dedistis) Ex omnibus bene et male factis ea potissi- mum, quae in sanctos profecta erunt, commemorabuntur, quae fìdem et amorem in I. C. et fratres ejus praesupponunt, et confessionem nominis ejus involvunt; quae maxime et frequentia, et insignia, et conspicua sunt: et tum ex manifesta Domini gloria, fratrum dignitas, et bene maleque in eos factorum ratio mani- festa erit, conf. e. 10, 40. s. Simul hoc sermone continetur sanctorum pristina miseria et laus; impiorum pristina facultas et improbitas; et utrorumque justis- sima catastrophe. Ex operibus autem misericordiae commemorantur corpora- lia, quae et contemtiora sunt in mundo, et tum erunt evidentius specimen fidei; quatenus homo impendit aliquid facilitatimi et laboris sui, (cum spiritualia sint sine sumtu:) et improbis etiam magis sub oculos cadent. Neque aptum fuerat Judici, dicere: erravi, peccavi, et revocavistis me etc. — -> ")y\ nzc 2w hoc est corpus agni, tjuem patres nostri comederunt in Aegypto. — j/.ou, menni) Subaudi: guod traditur prò vobis. ex. v. 28. Evangelista paucis rem describit, ut e praxi notam. Illud, hoc facite in mei commemorafionem, continetur versu 29. v. 27. tb TTOTvip'.ov. poculum) illud ipsum, quod aderat, ex quo omnes biberant. — ttzvts;. omnes') Vel si una species sufficeret, bibendum esset po- tius. Etiam 1 Cor. 11, 25. to quoties in poculi mentione ponitur. [Post esum bibitio non est liberi arbitrii. V. g.] Locuta sic est scriptura, praevidens (Gal. 3, 8.) quid Roma esset factura. Discipuli tum repraesentabant toò? ttoXXoìk-, multos, de quibus v. 28. in aetiologia. Sic multi et omnes conjunctim, 1 Cor. 10, 17. Christianis non debet indifferens esse S. coena. v. 28. to&to, hoc) Demonstratur praesens ipse sanguis verus Christi, perinde ut in formula mosaica, Hebr. 9, 20. sanguis victimarum. nam ad illam formularci respicitur. — Tffe xaivffe, novi) Antitheton, Exod. 24, 8. — òV.Ow,;, testamenti, dispositionis) Totani coelestis doctrinae rationem sub scliemate foe- deris, multi reformati theologi, neque nulli evangelici, superiore aetate cona- bantur exponere. quae quidem methodus accommodata potissimum fuerat tlieo- logiae judaicae: sed nova oeconomia divina vocabulo veteris instrumenti ex- primitur, ut solet, quamvis improprie sumto: neque ^tafofcr,, disposi fio, nova dicitur facile, nisi in antitheto expresso aut implicito ad veterem. quid? ipsa vocabula r-rz et tWOriaii differunt, eamque habent differentiam, quae rei ipsi mirabiliter respondet. nani r— z magis congruit oeconomiae veteri, quae habe- bat formam foederis: à-.y.Ovv.r, . oeconomiae novae. quae habet formam testa- menti, quare ipso graeco *~t^-; utuntur talmudici, non habentes bebraicum vocabulum, quo testamentum significent. Foederis autem ratio non ita con- gruit cum piena filiatione, quae est in X. T. Ipsa denique testamenti ratio quo- dammodo desinet in vita aeterna propter arclissimam nostri conjunctionem cum Deo. Joh. 17, 21. s. 1 Cor. 15, 28. — -oaàùv. multisi etiam extra Israel. — £x./jjvÓ7.svov, i/uod effunditur) Praesens. In S. coena ea vis est, a e si eodem semper momento Jesu Cbristi corpus traderetur et sanguis effunderetur. — «pesiv, remissionem) Proprium bonum N. T. [Eph. 1, 7.] v. 29. Xsycd, dico) De ordine verborum horum et antecedentium confer Lue. 22, 15. ss. [Si narrationis seriem. i/uam Lucas tenet, cum ea conferas, quae apud Matthaeum et Marcimi habetur: Bominus videtur cum agno pa- schalis comestionis in regno Dei — et cum suo poculo novae bibitionis in regno Dei promissionem combinasse . adeoque arcte inter se conjunxisse ista my- steria. Harm. p. 509.] — à-' zprt) Particula valedictioni apta. — ysvvr^aTo; -rZc bj-ùssj, gemmine vitis) Periphrasis vini, a sermone terricolarum remo- fior, sensui Salvatoris, mundum relinquentis, apta. y£wT,aa. et ysvviuia, etiam cum de vite et vino sermo est, promiscue scribitur, apud LXX. quoque. — scù; 152 MATTH. XXVI, 29 — 34. Tffe vi^ipa^ s>tstvY)<;, usque ad diem illum) praedictum. vid. Lue. 22, 16. 18. 30. Hinc elicit Paulus annunciationem mortis Domini, donec veniat. 1 Cor. 11, 26. — aÙTÒ, illud) Ref. ad genimen vitis, i. e. vinum, piane coeleste. — xaivóv, no- timi) in piena consummatione novi testamenti. Hoc locatur supra illud novi, v. 28. Praeludium vide Joh. 21, 12. Pascha judaicum excepit coena dominica: liane subsequentur coelestia ulteriora. Nso; olvo? dicitur alias, e. 9, 17. non jcatvór et xocivóv h. 1. novitatem dicit piane singularem. — év tìJ pascsi* tou TOXTpóc; (aoo, in regno Patri* mei) 1 Cor. 15, 24. Lue. 22, 16. 30. Tho. Gata- kerus vinum novum existimat idem esse, quod erspov, aliud, Ccoll. Mare. 16, 17. cum Act. 2, 4.) ut denotetur vinum diversi piane generis ab eo, quod Dominus cum suis Urne sumebat. v. 30. upvjaavTs?) Psalmum 113. s. 115—118. 136. ubi mysterium ipsius redemtionis egregie expressum est, vel cecinerunt vel recitarunt J ). Habebat hymnus etiam illud, quod citatur e. 21, 9. 42. Saepe orasse in mundo Jesum legirnus; cecinisse, nunquam. v. 31. 7ràvT&?, omne s) Antea praedixerat de uno proditore. — i(j07Ìas(j0s , offendemini) ita ut vestra in me fìdes valde titubet. Idem verbum, Rom. 14, 21. — y£yp<*tctocl, scriptum est) Praedictionem impletum iri nocte illa, concludere poterant discipuli ex conjunctione percussionis pastoris et di- spersionis ovium. — koltóLìù, perciitiam) gladio, metonymico, crucis, de qua prophetarum non fuerat expressius scribere. Zach. 13, 7. LXX. 2 ) 7udcTal;ov tòv 7coi|/iva, x.cà ì$vx.GY.opiziv, lignis) ut in subito tumultu. v. 55. v. 49. x.aTS;. sic quoque LXX, Ps. 10, 14. v. 70. )iyo)v, dicens~) Quam paucis verbis quam graviter peccari potesti e. 12, 24. Act. 5, 8. fin. v. 71. ècsXOóvToc, exeuntem) Fuga justo tardior, novum habet periculum. — o&V/), alia) et simul prior, quae alium et liane aliam excitavit. Marc. 14, 69. Lue. 22, 58. Abnegatio ad plures plurium interrogationes facta, uno paroxysmo, prò una numeratur: et tamen ter abnegavit. — ìtqgou tou va£copaiou, Jesu Na- zoraeo) Nazoraei cognomen additur, ut distinguatur ab aliis, qui nomen Jesus gerebant. Filius Dei, nomen gessit inter homines usitatum. v. 72. |as9' opxou, cum jur amento) Pristini mores Petri non abhorruisse videntur a juramentis. — tóv àvOpto-ov, hominem) quasi Petrus ne nomen quidem Jesu sciat. v. 73. et, es) Praesens. crescit tentatio. antea dixerant r^Ox, v. 69. in im- perfecto. — XaXià, loquela) Si Petrus tacuisset, tutior fuerat: negando, id est, loquendo, auxit periculum. Habebant autem homines illi majora ad Petrum con- vincendum argumenta: v. 47. 51. sed mundus contra pios plerumque arripit ra- tiones omnium infìrmissimas; praesertim in zelo perverso. Jam temporibus Ju- dicum dialecti extitere tribuum. v. 74. vipEaTo, coepit) Antea non eo usque processerai nunc gubernacu- lum animae piane amisit. — Y.y.TyMy.y~C( i zw) Alii /.aTavocOsjxa.T^siv sed id de- compositum nusquam reperias. at xa/ry.Ooua.T^otvTs: habet Iren. 1. 1. e. 13. §. 2. Just. M. y.y:y.^z[j.x za CDvOésOai toTc àvy.fk^otTi'Co'jci. idem, àvy.6s;j.aTL<>[AÓc xal xa- Txfìzu.y-iGu.óc. Oecumen. ad Act. 23, 12. v.yjr* kTzkxGiv zi'or^y.i tò àvdcQsji-a, cóczal tò y.y>x()zu.y.' a^y.x^y.^zTXi vàp, tco ò'vti tw èvavTio) y.y.1 GUY*aTa§ncà*8Tar x.a- TaOsax, (Ap. 22, 3.) in malam partenti, quod àvàOsua etiam in bonam. — tóv àv- 0pw-ov, hominem) At conf. e. 16, 16. — eOOscoc, statim) Magna circumstantia. — iooW^s, cantavit) Peccata matutina, gravia. v. 75. noi) tum demum. infidelitas, timor, tristitia, ligat etiam naturales facultates, quas fidei laetitia refocillat. Lue. 24, 7. 8. l ) — sìpr/.ÓTOc) Grande participium. — Trepak, amare) Lacrumarum physica amaritudo aut dulcedo 1) È[jLvrJa07] , recordabatur] Oblivio non caret damno. Qnodsi tamen Petrus in ipso ab- negationis actu verborum Jesu menior non destitisset, actrocius etiam peccatum fuisset. V.g. MATTH. XXVII, 1 — 9. 157 congruit cum affectu animi. Si non fletus, at luctus certe diuturnus fuit. Marc. 16, 7. [Omnis jam prisca temeritas cessabat. V. g.] Lacrumae piorum, etiam virorum, non facile alia de causa flentium, insigne praebent argumentum prò efficacia adeoque veritate religionis christianae. CAPUT XXVII. v. 1. IlàvTs;, omnes) Frequentius hoc concilium fuit, quam pridie. e. 26, 57. — iogte, wf) sententiam pridie latam exsequerentur. v. 2. àTT^yayov icat TrapscW.y.v , abduxerunt et tradiderunQ Conf. v. 9. et quae ad finem v. 9. notamus. — tco ■flysj/.óvi) Procuratori. v. 3. tra zaTsx.p(6r,, condemnatum esse) Jesum, a sacerdotibus. — (jlstoc^s- XyjGel?, poenitens) Non putarat. Vellet, si posset, factum infectum reddere. — àTrsGTps^ó, retulit) mane. v.4. vi[j.y.pTov, peccavi) Sic in inferno quoque sentient damnati. [Atque uti- nam tam aperte amici Christi, fide, amore et spe excitati, meritatemi confile- rentur, quam aperte desperati interdum homines, conscientiae stimulis agitati^ facere solent, ubi nullum jam demundomale merendi lo cum super esse sentiunt! Harm. p. 542.] — al^a àOwov, sanguinem innocentemj Non jam Messiam agnos- cit, tenebris suis misere involutus. — ts Tùpò? r^as; quid ad nos?) Vide, quam transiliant tò innocentem. — cu &j/ei, tu videbis) Impii in facto consortes, post factum deserunt; [omnes tamen, prò sua quemvis parte, poenà tandem manente. V. g.] pii, in facto non consortes, postea medentur. Conf. v. 24. v. 5. p^a$, jaciens) irrequieto animo. [Id ipsum, quo inescatus fuerat, gravissime deinceps peccatorem contristat. V. g.] — sv tco vaco, in tempio) Ergo Judas erat in tempio, apud sacerdotes principes et presbyteros, et consci- entiam perturbatissimam uteunque sublevaturus , numos ad rem sacram conatus est conferre. Regio templi, ignota est. Naò; hìc latius dicitur, et espòv denotat. — àTT/iy^aTO, strangulavit sese laqueo) id quod plerumque fit per suspendium. Sic 2 Sam. 17, 23. LXX. de Achitophel: quem tamen angina perisse nonnulli putant, perinei e ut Iscarioten. strangulandi notionem exquisite demonstravit Raphelius ex Polybio etc. add. Act. 1, 18. not. v. 7. tòv) notimi illuni. — toj /.spstyio);, figlili) Usus eo fìgulus sit, unde argillam sumeret. — zi; Tacpiov, in sepulturam) Sic peregrinis jam tum plus juris erat Hierosolymis. sic quoque Abrahae prima possessio fuerat sepultura. v. 8. skV/ìQy], vocatus est) Testimonium publicum rei factae. Appellatio agri quanquam a vulgo orta, tamen non fuit fortuita. — scìnto;, sanguinis) v.6. — eco?, usque) Matthaeus scripsit aliquanto post. Conf. e. 28, 15. Adrichomius : Est vero hujus terrae (in Agro sanguinisi virtus mirabilis et fidem pene supe- rans, quod defunctorum cor por a vigiliti quatuor horarum spatio in pulverem redigat. quam virtutem etiam in alias regiones devecta minime perdit. Nani cum jussu Imperatricis Helenae de hoc agro, quantum terrae ducentae et sep- tuaginta, ut ajunt, naves capere poterant, Romam avectum, ac juxta montem Vaticanum in eum locum exoneratum sit, quem incolae CAMPUM SANCTUM vocitant, licet coelum mutarit, eandem tamen retinere vim quotidiana experien- Ha docet. Romanos enim respuens, sola peregrinorum corpora ad sepulturam admittit: quorum etiam hic omnem carnis substantiam intra vigiliti quatuor horas prorsus consumit, ossibus tantum residuis. Id novi peregrinatores confìr- mant partim, partim negant. v. 9. tou 77pocp7ÌTou, proplietam) Aperte apud Zacliariam haec verba ex- tant: quem Matthaeus non ignoravit, e. 21, 4. s. Vide Apparatum, p. 493. [Ed, II. p. 141. s. ubi docetur, vocem 'I$ps[/iou esse Glossema, et permultos recentio~ 158 MATTH. XXVII, 9 — 17. 3tt[j.àcj07iv u7T£p ocùtgW. xocl sXajiov toò; TpiàjtovTa àpyupoO;, xaì évspaXov aÙTOÙ; zìq olxov x.uptou et? tò ^tovsuTTiptov. Evangelista summam rei respicit, et paraphrasin addit. — tt)v tll///)v tou tsti[jl71|A£vou, 6v 6Tt»JL^ v. Lud. de Dieu. — óltzò utòv ìcparA, a jìl'tis Israel) Conf. larrbya Zach. 11, 13. Potest arcò « construi vel cum è'^a^ov acceperunt , vel potius cum èttjjtTfcavTO aestimarunt. Principes sa- cerdotnm, quantum in ipsis erat, Christum abalienarunt a filiis Israel. v. 10. sStaxv, dederunf) "EcaG'/i[jivou, quum seder et) in ipso articulo negotii ferventis. In tali strepitu obnunciationes paradoxae non debent negligi. — j^aTo;, tribunali) Magna vis fuit somnii: cujus tamen rationem mulier magis intellexit, postquam res evenire coepit. Fortasse somniiim habuit, eum Pilatus jam in negotio esset. — "XeyouGa, dicens) Magnum beneficimi! oblatum praesidi hac admonitione, prae Judaeis, aliunde satis admonitis. — *) tco 5axeiv , mori, quo verbo et veritas, et gravitas, et brevitas, et virtus mortis Christi signifìcatur. [Deus ed reconciliatus est. Pretiosissimum sane momentum ! V. g.] v. 51. sc%ig07), scissum est) Ergo liber jam aditus in sancta. *) — i ytf, terrà) orbis terrae, v. 45. speciatim vero terra Israelitica et Hierosolymitana. 2 ) — olì TrsTpat, petrae) Peregrinatores confirmant, rupturas petrarum invicem respondentes adhuc conspici. v. 52. x.s*oi[.AY)|jivcov àyioìv, sanctorum, qui dormieranf) Sanctorum vo- cabulum aeque ad vivos atque ad defunctos pertinet: imo in mentione mortuo- rum additur, qui dormieranf. Et tales sancti non ad humanum, sed ad divinum canonem aestimantur. Sanctorum, qui vel diu ante natum Christum, vel non multo post (vid. ad Joh. 11, 25.) obierant, sine dubio ex omnibus tribubus. Videntur veteres huc Jobum retulisse. nam exeunte ejus libro LXX. int. et Theodotion addunt, yéypoLmaLi Ss ocùtòv Kcaì l^oò, e£ ecce) Elegans expressio rei subitae et improvisae. ■ — ó LTidou;, Jesus) Obedientibus revelatio ulterior obtìngit. — ^aipsTS, gaudete) Formula frequens, a Jesu adhibetur sensu eminenti. — TupoGrexuvYiaav aÒTó), adorarunt euro) Jesum ante passionem alii potius alieniores adorarunt, quam discipuli. v. 10. toT? xììzkyoic, {aou, fratribus meis) Joh. 20, 17. not. v. 11. tivss, aliqui) Ceteri alio iverunt, aut certe non ad sacerdotes. — - awavTa, omnia) Ex his omnibus colligebant, Jesum resurrexisse. v. 12. wcavà, sa£ multos) ut corrumperent milites romanos, qui menti- rentur, contra veritatem, magno suo periculo. [Auri fames plus apud eos valet , quam terror v. 4. V. g.] v. 13. sfcaTs, rilette) Magno scandalo fuere militibus sacerdotes, et atro- cissime peccarunt contra Deum. — ò'ti) Specimen perfìdiae et calumniae judai- cae. — vi»tTÓs, noctu) Speciose mentiri docent. v. 14. sàv, sì) Quam laboriosum bellum mendacii contra veritatem! — èrtO penes. v. 15. §L£s, sicufy Sic habere se debuisse initium evangelii, ostendit Marcus exprophetis: eoque probato, cetera omnia probantur. Apodosis est versu 4. — év yjcal ttuttsósts, poenitentiam agite et credile) tum eritis consortes evangelii. v. 16. alcova, Simon erri) Ea ratione et copia de Petro scribit Marcus, ut facile videatur ex illius ore scripsisse. \Conf. v. 1. not. ult.] — ocùtou tou ai- (jLtòvo?) Vel sic legendum x ), vel tantummodo tou ai^woQ' alii tantum ocùtou, ex parallelis. Marcus interdum nomina repetit, e. 3, 17. 5, 37. interdum prono- men relativum iis adjicit. e. 2, 20. 3, 24. seq. 16, 14. et piane e. 6, 22. ocÙT/fc Tvfc VìpaAàSos. — à^tpàXXovTa? à^ipXviOTpov) Sic LXX. Hab. 1, 17.: àfjwpijìa- ^£?à[/..s, foris) extra orbem illum, v. 32. vel etiam extra domum, ubi doce- bat. — cpovouvTSs, vocantes) clara voce. v. 32. skov, dixerunt) Ipse bene sciebat. v. 34. xi»dto, circuitu) suavitate stimma. CAPUT IV. v. 1. "HpEaTo, incepiQ post interpellationem. — rcapà, prope) Antitheton: prope mare; in mari. v. 3. àxousTs, audite') Verbum dare pronunciatimi, ad sedandum populi strepitimi, ne ipsum sermonis initium frustra esset. [Marcus praecipue auditum verbi commendai, v. 24. 25. 33. V. g.] v. 8. è&^ou, dabat: sivrjv, leclum) ubi capitur cibus. v. 22. où yàp iati ti xpu-TÒv, — oùSè sysvsTO à7wójtpu^pov, non enim est quid- guani occultimi, — neque factum est absconditum) Differentia est et verborum, est, natura; factum est, studio: et nominum: conf. xpwTà, 1 Cor. 4, 5. et àTró- xptxpoL, Col. 2, 3. cui respondet illa inter manifestarti vi; et in manifestimi ve- nire, ultro, cum maturimi est. Ergo prior sententia potest de malo, altera de bono accipi. Id axioma valet de rebus naturae; de sensibus et actionibus homi- num malis et bonis, in statu naturali et spirituali, de mysteriis divinis. — èys- v£to, factum est) Subjectum, Tt, quicquam, repetitum: praedicatum, abscondi- tum. — iX0Y), veniate ultro. conf. Joh. 3, 21. Id fit successive, in hoc seculo; et fìet piene, quum lux omnia illustrabit. 1 Cor. 4, 5. v. 23. sì' ti;, si quis) Ergo non quivis habet. v. 24. [3)Ì7tst£, ti dbcousTs, ridete, quid audiatis) Visus, nobilior, modera- tur auditum: oculus, non auris, se movet. — ti, quid) Auditis verbum, quod verbum Dei est. id magni habete. vel quid resolvendum in quomodo Lucae: vi- dete, qualem praestetis auditum. — év co [xérpw, in qua mensura) Ea mensura est cor cum sua capacitate, cupiditate, studio impertiendi aliis, obsequio. Qua quisque in dando mensura utitur, eam in accipiendo experietur. — 7upo.oiàpia, naviculae) et in iis homines. — jjlst' au- tou, cum ilio) cum Jesu. v. 37. XatXa^) i. e. }tiv7)<7i<; vscpwv jcal Tapayj) [A£Tà sùSiav ktX. Eustathius. — èwspaXsv, injecerunt~) se. sese. v. 38. Trpu^vTi, puppì) ubi gubernaculum est. — tò Trposxscpà'Xociov , cerri- caO Pars haec erat navis, ut ex articulo colligas; lignea, ut Theophylactus no- tat. vid. Heupel. ad h. 1. — où [jàXzì /ivY), tram/uillitas) maris; quod alias vel post ventum in motu mansisset. v. 40. oòjt, non) Postea dixit, nondum, Matth. 16, 9. Tò non simpliciter dicit privationem; tò nondum innuit, habuisse illos jam antea, cur crederent. CAPUT V. v. 1. Ttov yaàap-nvàiv , Gadarenorum) Gadara, urbs Graecanica, Judaeis subdita: in qua multos Judaeos habitasse ex eo colligi potest, quia Dominus ad eos venit. \Communem ea sine dnbio portum habuit cum Gerasa vel Gergesa. v. g.] v. 2. sùOéto;, statim) Servatus tamen est homo, ne, ut porci, in mare se praecipitaret. — èv, in) Particula vini habet. v. 3. >caTOua)caT£y£Xcov, deridebant) tristi risii, sine petulantia. — èxfkXtòv, e)i- ciens) Admiranda potestas, in domo, ut extrinsecus videbatur, aliena. Revera 1) Et margo quidem Ed. maj. minus probaverat liane iterationem, cui magisfavet Ed. 2. cum Gnom. et Vers. germ. E. B. 2) twv àp^tguvaycaYwv, archisynagogorumj Qui reliquorum doctorum Inspectores erant. V.g. MAEC. V, 40 — 42. VI, 1 — 14. 179 erat in domo dominus. — tóv) Ergo aderant tres discipuli, et tres ex domo, non plures, v. 43. v. 41. TaXtGà jcoup, Talitha kumi) Petrus memor fuerat verborum a Sal- vatore adhibitorum: ex cujus ore Marcus scripsisse dicitur. Talitha, semel, ne- que enim Jesus niortuos excitans epizenxin adhibuit. Lue. 7, 14. Job. 11, 43. Nam semper praesens erat virtus ejus. Conf. Num. 20, 11. — croi Tiyco, Ubi dico) Id non habetur in Talitha kumi, et tamen vere additur. v. 42. su9éc!>$, statirn) Non demum paulatim sese recollegit. — yàp, enim) Rediit ad statum aetati congruentem. — ò\óàsxa, duodecim) Conf. v. 25. Uno tempore sanata est mulier, et resuscitata puella, quae uno tempore initium mi- seriae et vitae habuerant. l ) CAPUT VI. v. 1 . 2 ) 'AxoXouOougiv, sequimtnr) etsi non omnes admissi ad videndam re- suscitationem pueliae Jairi. v. 2. ysvopivou, facto) cum adventus Jesu non multo ante factus esset. — TudGsv — SoGsfoo, mule —data) Atqui ipsa estSapientia. — jcal ^uvà^st?) Subaudi, ti, gi/ùf, qui. v. 3. ó tsxtoìv) fabri fdius, vel etiamipse fabev. nam addunt, fitius Mariae, in antitbeto ad filium fabri. [Ipse igitur eo labore defunctus est, qui responde- bat operi spirituali. Zach. 6, 12. V. g.] v. 4. TCorputa, patria) in qua multae sunt cognationes. — auyysvsat, cog- natis) multas babentibus domos. v. 5. oik yi^uvocto, ?ioh poterai) Id est, non poterant fieri virtutes , quia homines erant incapaces. — òXtyois, paucis) Qnantitas. — àpptìxjTOt;, infirmis) Qualitas. v. 6. jtuy-Xcp, circuita) Benefìcium tamen praestitit Jesus patriae suae. v. 7. ^pclaTO, coepit) postquam profecerant. — tìóo àóo, duos rf«o&*) sex paria. Mattli.' 10, 2. s. — jcai, eO Reliqua mandata patent ex v. 12. 13. v. 8. 9. raxpviyysiXsv) Hoc verbum trifuriam boc loco Marcus construit: T77.p'/iyys0>ìv — iva [atjosv aì'pwciv — d&X' u7wOcfeSs[/ivous (scil. sìva'--) — jcal [/.in èvoucnrjcrSe. Sic idem e. 12, 38. OsXóvtgiv TreptTOfcTStv x.al àcr-aa^oó:- ubi infìnitivus et accusativus junguntur. v. 8. iva, wQ ut essent expediti, soluti, liberi [Confnot. «dMatth. 10, 10.] 3 ) v. 13. s£é[3aXXov, ejiciebant) Id sine dubio multo molestius tulere dae- mones, quam, se expelli ab ipso Domino. — yft.si, rex puellae) Antitheton. v. 25. |x£Tà (77ùou^7i?).promte. — GsXco, volo) Parrhesia. v. 27. (77T£x.ouXàTO)pa. , speculato-reni) Derivatili* a specula. Speculatores supplicia peregerunt. Sen. 1. I. de ira, e. 16. v. 29. ict<3jjwc) Sic ròii de propheta, Jer. 26, 23. Lat. cadaver. Salvatoris corpus non ita appellatur. — èv [/,v*/}|/.si<ù, in monumento) patrio fortasse, cui inferri eum, ut suo. fas erat. Jesus Christus , vitae princeps, in sepulcro alieno repositus est. v. 30. <7uvàyovTa.i, congregantur) simul. — ol à^ósTo^oi , apostoli^ Apta huic loco appellano. — TràvTx, omnia) Sequitur distributio, et quanta, et quanta. Relatio praeclarissima! v. 31. OpLsT? aÙTol, t'os ipsi) quoque. Saepe Servator solus in solitudinem se contulit. mine dicit: vos quoque solitudinem quaerite. — óXiyov, paululum) Solitudo et consuetudo cum aliis, contemperanda piis. — ri<7.) EITA TauTa év aur?) jcocTavovi sacra, toc |/.èv ^si- pova EKBAAAOI, Tà Ss àyaGà ERTPE0OI. vid. Paneg. ad Orig. p. 70. seq. Ed. Stutgard. 2 ) v. 2. tout' eVtlv, hoc esQ Interpretationem addit evangelista, uti v. 11. e. 5, 41. etc. ipse manus illotas non habens prò communibus. v. 3. Tuuyf/.-?)) ri'jy(X7i pugnus. Truytr?; p^sn 19 carpotenus. v. Lightf. — 7capàSo<7iv, tradUionem) Hujus correlatum, Trap&afìov, acceperunt. v. 4. v. 4. c;£ctt<5v, urceorum) unde in poetila infunditur. — yJavcov, lectorum) quibus utuntur edentes. 1) lv xat? àyopaic, ira foris] ubi occursum ejus certiorem haberent, et quamplurimi opem una consequerentur. V. g. 2) omo UpoaoXup.(ov , Hierosolymis] Pascha illic celebratum fuerat. V. g. 182 MAEC. VII, 5—27. v. 5. £TC£pc>To)<7iv , interroganti Semper c/uaestionìbus duntaxat operam dabant pharisaei. — 7uspwuc/\iv7)s, xal tò $ai(/.óviov è^sV/j'XuOóc) Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Situs fìliae in lecto jacentis ostendebat magnam vim daemonii, quod obsederat puellam; et inajorein vim Jesu, qui id ejecit. Filia antea quiete caruerat. Mater vero non invenit daemonium ipsum, quod exierat; sed invenit, quod exisset daemonium, i. e. illum statum rerum. Vis verbi invenit cadit potius super participium, quam super nomen. v. 31. tcov ópiwv, finiurn) Id est, per mediam Decapolin. [Regio Deca- polin complexa, maximam partem extra Galilaeam (Matth. 4, 25.) trans Jor- danem, et aliqua ejus portio , si placet, in latere Galilaeae meridionali sita fuit, Syris potissimum atque ethnicis habitat a. Huc pertinent Gadara CMarc. 5, 20.) et Caesarea Philippi. — Frequens est circa hoc tempus finium ethnico- rum apìid Evangelistas mentio: unde totam terram Israèlis pervestigasse Sal- vatorelli patet. Harm. p. 343.] 2 ) v. 33. à7uoXaJ3óp:svo?, seorsum sumens~) Circumstantiae multae, quas Jesus hoc loco adhibuit, et aspectus aliorum, qui sanabantur, apud surdum, cujus animam quoque sanabat, erant sermonis loco, dum audire coepisset. [Oculorum primum, deinde aurium ope vivtutem ipsi suam communicavit. Harm. p. 343.] conf. e. 8, 23. de coeco. — tutugoc?, spuens') Saliva munda, salubris. v. 34. ècTsvacsv, ìngemuit) Suspiriorum, corde gtsvco, vis magna, ys- (7xi, qui gemit. Est tMìoc,. quare in Psalmis nunquam dicitur: suspirabo, ut dicitur orabo , clamabo , flebo. Etiam lacrumae subitae non sunt in potestate nostra. Sed flebo in psalmis est propositi. [Gemitus iste miserum commovit, opisi/ue in eo desiderium excitavit. V. g.] — ècp^ccSà, Ephphatha) Prima vox, audita surdo. v. 35. , illis) qui tulerant mutum. Spectatorum potius erat, cele- brare. Et tamen etiam illi celebrarunt. v. 37. Silentiuin iis praecique injungi solitum, qui curati fuerant. — jxócXXov TreptcrGQTepov , magis abundantius') Com- parativus in magis stat in antitheto ad interclictum : in abundantius, ad prae- dicationem, quam fecissent sine interdicto. Conf. Pini. 1, 23. not. v. 37. y.oCk&q TCS^atTixs , bene feciV) Formula ÒLTzoììoyjis. Act. 10, 33. Phil. 4, 14. sic, in praesenti, 2 Petr. 1, 19. in futuro, 3 Joh. v. 6. Sic LXX, 1 Reg. 8, 18. Similis formula assentiendi, bene dixisti. Marc. 12, 32. — toò?) hunc aliosque [Matth. 15, 30.] 1) où yàp xaXóv lati, non enim conventi] Quod per se non convenit, id convenit rite orantibus. V. g. 2) xwcpbv, surdum] Historiam surdi hujus , nec non coeci, de quo C. 8, 22. solus Marcus retulit. V. g. 184 MARC. Vili, 2—26. CAPUT Vili. v. 2. 'Huipai, dies) Nominativus temporis, subaudito est vel stint, abso- lutam locutionem facit. Lue. 9, 28. v. 3. Ttvsc, quidam) li, qui longius venerant, magis egebant: et propter hos etiam ceteri cibantur. [Etiam hoc incisum sermonis Jesu pars est. V. g.] — *) Tìxousi, venerunf) Verbum vjxo) jam in praesenti tempore veni potius et adsum, quam vento, significat. Hanc verbi vini non videntur considerasse, qui vfcasi substituerunt h. 1. Vid. ad Ap. 2, 25. v. 6. 7. sù^apicrniffas* sùXoyTisa;, gr alias agens: benedicens") Synonyma. Recte faciunt cibum capientes, qui in singulos rnissùs orant. — xocl aÙTa, etiam illos') liberaliter. v. 11. vip^avTO, coeperunty post pausam. 2 ) v. 12. àvadTSvà^a;) ut contulit se se ad suspirandum. Est inchoativum, ut àvapoàw etc. Et tamen ingemiscere sive suspirare manet -rcàGoc;. v. 15. t&v cw^7)v, in domum: neque in pagum) Domus igitur ejus erat in extrema pagi parte. — piàs sotti?, neque dicas) Je- sus celebritatem fugit, eo inprimis tempore. \Postremum enim ante scenope- giam (et ante sermones Joh. 7 — 10. memoratos V. g.) apud Evangelistas hoc miraculum est, quod non secus ac sanationem surdi et muti publicari vetuit, e. 7, 36. Populus celebrato Paschate negotia ruralia frequentava : adversarii nullo posthac signo digni fuerunt: et quae miraenlis ejusmodi efficienda erant penes discipulos, ea jamnunc ad apicem pertigerant. Ecce completum in Ga- lilaea annum gratiosum! Harm. p. 348.] — tlvI, cuiquam) qui est in vico. 1) [xaxpóGsv, eminus] singulari zelo impulsi. V. g. 2) 7ueipà£ovc£; auxbv , tentantes eum] imm posset, tot signis in terra exhibitis, de coelo etiam idem praestare. V. g. 3) ti StaXoy^saQs x. f. X.] Sermo per distinctas interrogationes incedit usque ad verbum (j.V7][j.ovEikT£, v. 18. inclusive. Not. crii. 4) 7ito? où auviexe; qui non intelligitis] panem vobis apud me deesse non posse, adeoque ab alio me fermento vos dehortari. V. g. 5) Lectionem pleniorem, otc wg Ssvopa opeo ;c£pi7caTouvTas, praetulerat margo Ed. maj., sed cum Gnora. consentii Ed. 2, nec non Vers. germ. E. B, MARC. Vili, 27—38. IX, 1—8. 185 v. 27. sv TV) ó&o, in via) Sermo in via pius. v. 31. tòv utóv toO àvGpwTuou, filiiim hominis) Humiliter se appellai: post resurrectionem ait, Christum oportuit pati. Lue. 24, 26. — àTCoSoxt^aaQTivat, reprobari) Negarunt enim, quod Petrus v. 29. confessus erat. e. 14, 63. s. v. 32. rcappy^ta, libere) Antehac tantum subindicarat. Lue. 4, 23. — tòv) TOUTOV. v. 32. 33. £7rttt[Jt.av è'7U£Ti[x.Y)<7S, increpare, increpuit) Petrus, dum incre- pat, increpa tionem meretur. Idem verbum, v. 30. *) v. 34. tòv o^Xov còv toT? [AaOviTaiì; , turbam cum discipulis) Doctrina eatholica. [quae rei tnrbae inculcatur , de Jesu Messia nondum distinctius in- structae. V. g.] — àxoXooGsiTto, sequatur) in morte crucis. v. 35. xal tou £Ùayy£>iou, et evangelium) Sic, e? meos sermones, v. 38. [de crwce imprimis. V. g.] v. 38. è7tata^uv0^, erubuerit) verbis et factis. [//;$« Christi imperterrita confessione propria vita in discrimen adducitur. V. g.] — (xs — ó utò$ tou àvGpwTCOu, me — /iViws hominis') De praesenti, loquitur in prima persona; de futuro, in tertia. — Xóyou?, verba) crucis. Plurale. Potest aliquis Christum profiteri universe, et tamen Iiunc vel illum sermonem, hoc vel illud dictum, v. gr. Matth. 5. erubescere. Hic quoque vincendus est pudor. — èv tyi ysvs* TauTTi, in generafione hac) Huic opponitur panegyris, de qua mox. — tti [/.oi- yyìiììt itoci à^apTcoXw, adultera et peccatrice) quae ut adultera Christum sper- nit; ut peccatrix, sermones ejus: et inde confessoribus ejus omne minarum et pollicitationum genus objicit. talis turba piane contemnenda est. quis timeat? quis vereatur? — ó uiòq tou àvGpoV/rou, ftlius hominis) Modo dixit, me et ser- mones meos, non, filium hominis et sermones ejns: nunc non, ego, sed, filìus hominis. quae appellalo singularem cum adventu glorioso visibili nexum habet. Lue. 9, 26. — £7uaKj^uv67Ìiyou(7iv, dicunf) Interrogatio implicita. *) v. 12. sTtttsv, dixif) In hoc sermone Jesus facit, ut in disputatione prae- ses, opponentis argumento justam speciem addens, et tum responsione satis- faciens. — 7rpwTov, prius) Hoc construitur et cum renlens et cuin restituii, tametsi versu praecedente cum venire duntaxat jungitur. sic enim etiam qua- draginta annos dupliciter construitur Hebr. 3, 9. 17. — à7tox.a9i<7Ta, restituita Praesens indefìnituin, uti Matth. 2, 4. — zal Tira);, et quemadmodum) Id est, vi- detur vobis exspectatio Eliae, omnia restituentis, et scriptura de morte Mes- siae non posse stare simul: atqui stant simul. — Iva, «0 ( ì u ^ a scriptum erat, ideo pati debuit. — s&ouSsvtóOyj, prò nihilo habeatur) Es. 53, 3. Cum hac prò nihilo reputatione videtur rationi non stare posse restitutio omnium. v. 13. oti x.aì) xal, etiam. — ocùtco, Mi) Eliae. vid. omnino Matth. 17, 12. — zaOàx;, sicuf) Ref. ad venit. Innuit, non opinione scribarum, sed prophetia Scripturae, discipulis minus nota, niti adventum Eliae. Neque tamen hoc non etiam ad fecerunt refertur. nam prodromum cito insecutus est Dominus: ergo prodromus celeriter locum ei fecit, celeriter sublatus. v. 14. wspl auTou;, circa eosj Laborabant adhuc, soli. v. 15. èEsOa^SvìOy), obstupuif) Tangebantur a gloria, etiamsi nescirent, quid in monte actum esset. conf. e. 10, 32. Lue. 19, 11. nec non Exod. 4, 14. 34, 29. s. [Occultam cum Beo corner sationem facile sentias majorem homi- num erga te proclivitatem insequi. V. g.] — TupocrTpé^ovTs;, accurrentes) cu- pide. — YicTrà^ovTO , salutabanf) cum gaudio. v. 16. aÙToò;, illos*) Id in praesenti non reciprocum est, sed refertur ad discipulos, v. 14. v. 17. si;, unus) Nec scribae, nec discipuli audebant verba facere. v. 18. jcaTolà^Ti, prehenderiQ Obsessionis vocabulum videtur angustius. v. 20. ìStov) Alii, ì&òv, ut referretur ad rasura, conf. Heupelii annot. ad Marc. p. 230. Manet ì&ùv, i. e. ridens, puer, illum, Jesum: commodeque re- solvitur constructio per hyperbaton: et videns eum, et co deus et e. ubi tò sta- tini etc. constructionem eo mollius interpellat, quia tantundem est, ac si di- ceret, statim a spiritu concerptus est. Similis figura orationis, e. 3, 17. v. 21. >tal, eQ Sapienter fecit Jesus, adhibita mora. v. 22. tò Tìup) Nomen caret plurali: alias ut uòVra, sic rcupa dicendi hic locus erat: pluralis autem articulo suppletur. — iva àwaXsmip, ut perderete vel quod etiam in cadaver potestatem sibi polliceretur, vel ne a Jesu ejiceretur. nam alias libenter mansurus erat in corpore humano. Perdere hominem non potuerat per se, sine aqua vel igni. v. 23. tò sì Suvoccrai Tworeyoat., hoc si potes credere^ Reponitur homini illud , si quid potes. v. 22. Videtur pater ille offendisse in discipulis. v. 18. fin. Tò est nominativus, et cum si potes credere stat in appositione. praedicatum est verbum est subaudilum, uti Phil. 1, 22. Hoc, si potes credere, res est; hoc agitur. — rcàvTa, omni(C) Antitheton: quid in si quid. — tw tugtsuovti, credenti) Omnipotentiae divinae se fides hominis, quasi Organon, accommodat, ad recipiendum, vel etiam ad agendum. [Bativus commodi. V. g.] 1) rcptoTov] prius, qnain veniat magnus atque terribilis Domini dies, Mal. 4, 5. Discipuli videntur existiinasse, die isto sicut qnorumvis mortuorum, ita et Cliristi, siqui- dem ipsi moriendum foret, resurrectionem futuram esse, adeoque nimis diuturuum sibi silentium imponi. V. g. MARC, IX, 24 — 38. 187 v. 24. jW,9si u»ù t% ocmstrta , succurre meae increduli tati) removendo meam incredulitatem,: vel, fìlium meiim sanando, etsi non satis fidei habco. conf. succurre. v. 22. v. 25. Sé-, reròj Jesus ubique vitavit strepitimi. — àxaGàpTtò* àXaXov jttìxpóv, impuro: mute: sarde) Spiritus ille talem fecit miserum puerum, aut etiam ipse talis fuerat. — èyà croi èiriTàcrcco, e.90 /i6i praecipio) Ego, antitlieton ad discipulos, qui non valuerant: nos, inquiunt ipsi v. 28. Magna Domini po- testà*. Ferocior factus erat spiritus ex Bnpotenfia discipulorum. — ppcért:, non jmrì) Qui iiiitio aetatis adversa sunt perpessi, majus quasi privilegium in reliquam vitam interdum accipiunt. — zìgùSt^, ingrediaris) Voluisset spiritus ille iterimi intrare. v. 26. ìtpàEav, damane) etsi maluerat lite esse mutus prorsus. — gt*%- p«|av, discerpens) In auxilio divino corpus hominis non semper habetur mol- liter. Exitus violentus signum constantioris liberationis. v. 27. YJvsipsv, excitavit) Nova pars miraculi. v. 28. tori) mai LXX, Sn. Es. 58, 3. 1 Chron. 17, 6. v. 29. Suvoctou, potesQ Id est, nulla re potestis ejicere hoc genus, nisi cum precibus et jejunio. v. 30. TuapéTuopsuovTO, praeteribant) non per urbes, sed praeter eas. — o*k tj©sXsv, fvà tl? yvu, ìion tarfuif, ut (juis nosceret) Hinc potest colligi causa, cur Salvator interdum proliibuerit, se indicali; interdum non prohibuerit. v. 31. v. 31. ècU(W/,sv, docebat) non solimi paucis verbis, quae cito dieta es- sent seorsum: sed ex institnto. — yàp, enim) Non erat tempus, quo alii au- dire possent sermones de passione Messiae. — Tsapoc&cfoTai, traditur) Praesens: jam id agitur, ut tradatur. conf. Job. 6, 70. s. — y-0y.z7.vhzl;, occisus) Em- phasis: ita, si occisus erit, resurget. v. 32. èoo|iouvTo, timebant) De quavis re facilius interrogant Jesum, v. 28. quam de ipso. Sic fìt etiam inter familiares. v. 33. èv tyj owua-, in domo) mutato, cimi loco, nonnihil etiam affectu eorum, qui in via fuerat concitatior. [Conf. Mattli. 18, 1. not~\ — té, quid) Rationem reddere debemus rerum omnium. v. 34. ècriwTTcov, sii ebani) Rcs, quae non mala videbatur per se, apparet, qualis sit, ubi ad judicium Dei notitiamque Jesu Gir isti refertur. — usf(o)v, major) virtute, nunc: coque major fu turus in dignitate. v. 35. ytaGica?, èoptòvvias, toù; ScoSsy-a, sedens, vocavit, dnodecim) soìen- niter. — hyyzoc- ùiy.y.ovoc, ultimus: minister) Haec duo difFerunt. Ultimus non eo ipso est minister. Itaque àVroci valet potins, esse debet, quam, erit, poenae causa, minister enim est voluntarium quiddam. v. 36. èv [jàgo} oojt&v, in medio sui) ac discipulorum. coli. Lue. 9, 47. apud se ipsum. — èvayzxXisàixsvoc , ulnis complexus) Symbolum conjunctionis intimae. coli. v. 37. e. 10, 16. Eo ipso gratiam contulit pusillo, [qui quanta maritate perfusus fuerit, intellectu haud est diffìcile. V. g.] Tarn caros sibi humiles esse docet. v. 37. toìv toioutov, talium) parvulorum, etiam corde. — sue, me) qui corde sum demissus. — oùx. spi, non me) Id est, non liac re absoìvitur factum ejus. [Parvulus a summo BEO quantum distati At conjiniguntur , per Chri- stum. V. g.] v. 38. qcTtsacpiGlfi , respondit) Varia connexio sermonis Johannis cimi ser- mone Jesu. Potestas nominis Christi in utroque sermone asserta. v. 37. 38. 41. Discipuli antea inter se disceptarant, quis inter ipsos esset major; nunc ser- mone Dominico docti ne alios quidem fastidiendos esse agnoscunt. Si Christus et fides in eum est in parvulis, [quorum ne is quidem, cujus v. 36. mentio 1SS MARC. IX, 38—49. facto,, Jesam sequebatur, V. g.] potuit etiam esse in ilio, quem prohibuerant. Patet hinc modestia Johannis et candor. dubitationem hanc videtur in pectore aliquandiu gessisse, dum opportune eam promeret. — vj^Tv — r^iv, nos) apo- stolos, post Te. v. 39. pi /OtAóeTs, nolite prohibere) Observent hoc, qui charismata al- ligant successioni canonicae. Nolite prohibere, si vobis iterum occurret vel idem ille vel alius ei similis. — toc^ò, confestim) Nam anima sensu virtutis mu- nitur. [Interjecto aliquo intervallo fieri id queat. V. g.] v. 40. ùyxov u^tòv, vosi vobis) Conf. v. seq. Matth. 12, 27. Jesus locu- tus in plurali prima, de rebus externis, Lue. 22, 8. 18, 31.: sed non de inte- rioribus regni sui rationibus. [Joh. 20, 17.] Clementer corrigitur tò nos. v. 38. — eicsTat) Extat hoc Lev. 2, 13.: jtal tzm òcopov 8ucria; ujj-cov àXl àXtaOrr gzzzl Hinc infertur prius illud, tzxc, yàp jctX. quod est universalius, cum tò sale satiri nunc demum addatur quasi per exceptionem, cum limitatione apposita, ad Gusta;. v. 50. kxXòv, b omini) sai. nam eo condiuntur cetera. — èàv §è tò àXa;, si vero sai) Hoc loco ipsi discipuli dicuntur sai, quia sale praediti, et salientes mundum. — avs&ov, insulsum) ut non mordeat. insulsos maxime superbia fa- cit. — aÙTÒ, illud) sublata qualitate prima. — t/zzz, habete) Ignem habere non est facultatis humanae: ideo non dicitur, habete ignem. Sed qui igni im- butus est, salem habere jubetur. — sv éauTOi;, in vobis ipsis) Antitheton: in vobis invicem. Prius ofììcium, respectu nostri; alterum, erga alios — ó&as) Singulare, aut, ex à^c, plurale. sa/, mortificationis, qua perimitur superbia. — jtal sìpTjvsusTS, et pacem habete) vel habebitis : conf. v. 34. remota elatione, ri- xarum origine. CAPUT X. v. 1. Koù èxslGev àvasràc, et inde sur gens) Antitheton non tam ad Caper- naum, ubi sedens docuerat, e. 9, 33. 35. quam ad Galilaeam, ib. v. 30. — Sia tou) Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. — co; sìcóGst, sicut consueverat) Observan- dae consuetudines Jesu Christi. Lue. 4, 16. v. 5. sypa^sv, scripsit) Pentateuchi scriptor Moses e. 12, 19. v. 6. aperte /.ticsco;, initio creationis) Ergo ante creationem ineunte Ge- nesi descriptam non fuit ulla creatio. x ) 2 ) v. 11. £7u' aÙT'/iv, in illam. V. 13. &j/7)Tat, tangeret) Modestum petitum. v. 14. TiyavdtJtTTiffS, indignatus est) propter impedimentum amori suo a discipulis oblatum. — toioutcov sórto, talium est) talium, horum, est accipere regnum Dei. v. 15. v. 15. o; èàv, quicunque) Id fecit ad redarguendum illum ipsum sensum, ex quo discipuli infantes volebant amovere. — Ss£y)Tai, acceperiQ offertur enim. — co; ttatSiov, sicut parvulus) accipit: accipit enim revera. v. 16. itoti, eO Plus fecit, quam rogatus erat v. 13. 1) v. 9. o 0so§ — àv0p(orto$, Deus — homo] Deus quicquid facit et ordinat, id ratuni habere hominis est. Nefas est laudare, quae Ipse rejicit; quaeve culpat Ipse, probare. V. g. 2) v. 10. rtaXtv, iterimi] Responsionein suhsequentem JPharisaeis dederat Salvator Matth. 19, 9. at discipuli repetità quaestione responsionis iteratiouem provocabant. V. g. 190 MARC. X, 17 — 21. v. 17. è/crcopsuoj/ivou aÙTou, ex eunte eo) ex domo. v. 10. — rcpocSpa- [/.àv) Vulg. procurrem: ut si legisset 7tpoSpa[xcóv. Singulari certe studio impel- lebatur hic homo. Videtur intente exspectasse. [Subitus ejusmodi incursus inox quandoque languescit. V. g.] — yovu^STTiaa?, «otv amanter aspexit 2 ). ut signum ei daret amoris in posterum, si sequeretur Jesum; et tristitiae illius oc- curreret. Oppositum, oruyvàoag tetrico vultit, v. 22. Ideo potius lacrumarum mentio fit in vita Christi, quam risus, quia venerat, ut peccata nostra ferret. Comitas tamen ejus et laetitia interdum ex vultu enituit, ut hoc loco, ad alli- ciendum juvenem, in limine sequelae Christi constitutum. conf. v. 16. Lue. 10, 20 — 24. 12, 32. Talis usus verbi hujus: Y,yà7T/)cav aÓTÓv èv tu <7tÓ(/. externa praecipue. passione distentus est: pas- sione obtcctus. Convenienter autem utrumque adhibetur: nani baptismum et poculum Christi participant, qui sacramenta summit, 1 Cor. 12, 13. magnamque 1) o oÈ, ille vero] Beatissima conditici guani cito recnsatur! V. g. 192 MARC. X, 38 — 52. XI, 1 — 11. cum passione et morte Christi nostraque connexionem habet et baptismus, Chri- sti et noster, et S. Coena. — msaGs- ^on^Tia^riazaOs, , bibetis: baptizabimini) Jacobus, gladio occisus, poculum bibit: postea Johannes, oleo fervente, ut ec- clesiastica fert historia, baptizatus est. Oleum fervens cum baptismafis voca- bulo congruit. poculum ipse Dominus in Gethsemane quoque passionem mortis dicit. Congruit, quod poculum baptismo praemittitur. *) v. 42. Xokouvts?) qui putant, se imperare. Metonymia antecedentis prò consequente: id est, qui imperium strenue exercent. [Parum amplitudi- nis coram divina Majestate liabent mundani principes. V. g.] v. 44. 7wcvTwv, omnium) v. 43. vestrùm. Epitasis. 2 ) v. 46. pocpTtjjLaio?, Bartimaeus) Proparoxytonon, ut ipsum T^ato?. Ti- maeus videtur fuisse vir notus ilio tempore Hierichunte: et Bartimaeus per coe- citatem demum factus mendicus. — ó Tu.àv, abjiciens) prae cupiditate et gaudio. v. 52. sv t?) óàw, in via) versus Hierusalem. CAPUT XI. v. 1. Eì? pYiOQayv) >tal (3v)0av(av, in Bethphage et Bethaniam) Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Bethania jam erat a tergo, quum haec instituit Dominus: Bethphage erat ante oculos; itaque praeponitur, non ordine geographico, sed potioris considerationis: 4 ) et Hierosolymis, ut apparet, duo conjunctissima loca sic solebant appellare, Bethphage et Bethania. v. 2. y-ojpiv, pagum) Bethphage. — éa>piou e proximo per librarios iterata esse, multi agnoscunt. Not. crit. Davidem patrem suum dicunt ut regem, gentis patrem. Veruntamen Davidis etiam posteros immixtos eis fuisse credas. Messiae Da- vidis thronus adjudicatus est. Lue. 1, 32. V. g.] v. 11. TTCpij&s^àfjievos, circumspiciens) Visitatio. \_quam postridie inse- cuta est gravissima reprehensio. Si enim binis diebus expulsio iterata esset, minus commode verbo vipl;aTO Marcus uteretur v. 15. Sic Lucas aristas evul- sas et manurn sanatam duobus sabbatis, per Matthaeum et Mar cum minus aperte distinctis, tributi. Sic Matthaeus ea, quae in ficu contigerunt , simul 1) v. 41. oi Sexa, decem] Alter ubi praerogativam quaerit, moleste fert alter, qui con- tentus per se fuisset. V. g. 2) t. 45. 8iaxov7jaoct, ministraturus] Incomparabile hoc exemplum quem non rubore tSiiffusum blande lucrifaciat ? V. g. 3) sXE7]aóv [xe, miserere mei] Omnium haec precum medulla est. V. g. 4) In Vers. gemi. Beng. piane omittitur Bethphage, quod congruit cum Appar. /. e. E. B. 5) Lectìonem outìw oùSsl? , quam non probandam censuerat margo Ed. maj. , aequalem textui judicat Ed. 2., et comprobat etiam Vers. germ. E. B. MARC. XI, 11 — 25. 193 proponiti Marcus biduo dividit. Sic Matthaeus et Marcus trans formationem cum lunatico jungunt : Lucas (e. 9, 37.) lunaticum postridie Salvatoris trans- formati sanatum perhibet. Harm. p. 447. s.] — TràvTcc, omnia) Quam sanctas habuit meditationes de sacrificiis, typisque propediem in Ipso implendis! v. 13. svoucav cpuX^a, habentem folio) eoque fructus promittentem. — si àpa, nnm ergo) Supersederi potest tota quaestione de generibus fìcuum arbo- rum. Folia, quae erant, prae se ferebant copiam fructiium: ergo accessit Do- minus, num inventurus esset aliquid ultra folia. sed nil nisi folia invenit, non etiam ficus, non enim erat tempus fìcuum. Propior aspectus arboris ostendit, arborem hanc non esse talem, qualem folia singulariter promittebant: sed qua- lem ferebat commune tempus, quod non erat fìcuum. (Coli. e. 24, 32.) tempus illud aut pertinet ad partem anni pauculis post aequinoctium vernum diebus; e. 13, 28. aut citra anni tempus notatur, id genus arbores tum non fuisse fera- ces. Itaque ficus quaelibet aut debebat ne folia quidem, aut etiam fructus habere. Aliae ficus, nec foliis nec fructibus vestitae, culpa carebant: haec ficus, foliis onusta, fructum, quem promittebat, tamen revera negabat. Ideo poenas dedit. — yàp, enim) Innuit particula, quam ob causam et in arbore, quanquam foliis onusta, tamen fructum demum quaesierit Dominus, videlicet quia non erat tem- pus fructuum; et cur nil nisi folia in ea invenerit 1 ). Clausula pertinet ad totani periodum declarandam, uti yàp enim e. 16, 4. not. v. 14. 7.i:oy.oiBz\q respondens~) arbori fructum neganti. — piSsl?, nemo) Quod JesuChristo non servit, indignum est, quod ulli mortalium serviat. [Itaque in honorem Filli DEI derota est arbor. V. g.] v. 15. -/ip^ocTo, coepit) Debuerant [pridie~\ homines sapere, dum parcebat Dominus, et nutu monebat. v. 11. v. 16. Sia tou ispou, per templum) quasi per plateam. v. 17. è^i^aT/.s, docuit) Poenam salubrem facit adjuncta doctrina. — Tuasi toi$ IGvsaiv, omnibus gentibus) Consti*, cum domus precationis. coli, accent. Es. 56, 7. v. 18. jcaì, et) Mercatum illum vel probarant, ut licitum aut quaestuosum: vel putarunt, sua potius eum opera tollendum fuisse. — è//ìts, statis) quum ipso situ corporis vos ad orandum com- posuistis, conf. Jer. 18, 20. Stare, est orantis cum fiducia: [Lue. 18, 11. 13.] pronum jacere, cum deprecatione. gt7Ì/.w, ab sVriQjca, significat, sum is, qui ad standum me contuli, quae significatio etiam ceteris locis pulcre convenit, ubi (jr/fcco legitur. Stantes, terram, quam minima nostri parte, tangimus. quare ap- 1) Immaturos certe fructus inventum iri, credibile fuerat: qui queui in usura Domino cessuri fuissent, supervacaneum est quaerere. Monente fame fructus quaerere potuit, utut esum non desiderans. Imo vel immatura juvant aliquando , ubi fames urget. Et, qui aquam in vinum, pauculosque panes in convivium millenis bominibus sufficiens converterat, quanta Eum facilitate maturitatem fructui e vestigio conciliaturum fuisse credas ? Harm. p. 453. 2) v. 19. ots otyl sy^v£To,/acte vespera] Postremas Salvatoris ambulationes istas Marcus praecipue singulari evidentia descriptas dedit. Harm, p. 457. 13 194 MARC. XI, 25 — 27. XII, 2 — 29. tus est precantium habitus: in quo ascetae vetant appodiare. — àvto)v) Haec media lectio 6 ): unde Osò; ante vszpwv iterarunt alii, alii post àXXà 7 )- — tcoM, multwn) Antitheton, non longe, v. 34. v. 28. jca>.w;, bene) pulcre. Pulcritudo doctrinae Christi conspicua est saepe etiam iis, qui non capiunt omnia. Huc ref. v. 32. y.oCkà<; bene. v. 29. TwpcoTY) xasoW svtoXtì) Lectio media , versui 28. respondens. Editi, TrpcÓTY) xaaóiv tójv svto^oìv, et sic Syr. nec non mss. Graeci, quanquam, prò Tcaacov, 7ràvTO)v habent Al. Byz. Gehl Mosc. Wo. 1. 2. et alii multi, quorum ali— 1) Praecipuum ita impedimentum (v. 26.) fidae orationis tollitur. Peccatimi nondum remissum omnia impedit. V. g. 2) v. 26. àv, volentibus) Velie, saepe rem, per se in- differentem, malam facit: verbum autem, volo, saepe factum includit, sive bo- num, Matth. 20, 14. sive malum, Gal. 4, 9. Estque hodienum character falsorum Theologorum, capi splendore habitus, primis partibus celebritatis, munerum et honorum, intercessionumque jactatione. v. 40. ol xaTSGOiovTs;, comedentes) Constr. cum seq. v. 41. sGswpsi, spectabat) Christus in hodierno quoque cultu spectat om- nes. — izoXkoX tcIougioi , multi divites) Florebat civitas. v. 42. è^Oouda, veniens) Hanc Jesus maxime spectabat. — &óo, duos) quo- rum unum vidua retinere potuerat. [Nullo id praecepto sancitum erat: sed animi consilium, quo movebatur, bonum fuit. V. g.] v. 43. 7:po(jza);saàu.svoc, advocans) de re magna. Specimen judicii olim exercendi, prò statu cordium. — toò; (AaOvrràc, discipulos) qui viduae donum non tanti aestimarant. [Inde Amen praemittit xapàioyvw<7T7)?. V. g.] — x^siov, plus) non modo proportione geometrica, sed animo, quem spectabat Dominus. Si dives aliquis omnes suas facultates contulisset, factum extrinsecus fuisset ma- jus, quatenus facilius iterum acquiruntur numi duo, quam multi: sed animum tamen pauperculae non vicisset. [Omnes omnino mundi celebrationes latts ista, qua misellam viduam Jesus affecit, mirum quantum superai. V. g.] 1) axous, audi] Etiam haec primi praecepti est particela. V. g. 2) (BX&te-cej cavete] ne idem judicium incurratis, v. 40. V, g. 13* 196 MARC. XIII, 3 — 32. CAPUT XIII. *) v. 3. Et?, in) montem. Murus templi versus montem olivarum erat de- pressior: unde templum potuit commode introspici. — TcsTpo; ktX., Petrus etc.) Jacobus et Petrus citius erant defuncturi: et tamen ad eos quoque pertinet; ma- gis tamen ad Johannem. v. 4. TauTa, haec) quod ad templum attinet. — 7ràvra TauTa, omnia haec) quod non modo ad templum, sed etiam ad reliqua omnia, id est, ad universum attinet. v. 5. vjpEaTO, coepit) Antea non erat multum locutus his de rebus. v. 6. èyw st(At, ego swri) Praedicatum subauditur: Chris tus Matth. 24, 5. Hebr. air; ^n Es. 43, 10. v. 8. Tapa^at, turbationes) in marcrocosmo et microcosmo. v. 9. às, autem) Cetera nolite curare; v. 11. tantum vos ipsos spedate. — TrapaScóaoixjt, tradent) Ab hoc versu ad v. 13. parallela sunt cum Matth. 10, 17. s. Ergo Marcus non est epitomator Matthaei. — si;) Sermo concisus: in synago- gas inter verbera agemini. Vid. Glass. canon 2. de verbo. Vel potius et; prò èv, uti v. 16. Certe mentio verberum cum synagogis cohaeret. Matth. 10, 17. 23, 34. — aÙTOt;, eis) Judaeis. v. 10. y.cà et;, et in) Praedicatio evangelii adjuta est per ipsas persecutio- nes. v. 9. 2 Tim. 4, 17. — 7upcoTov, prins) quam finis veniat. v. 7. [Hierosolyma quum vastaretur, jam collecta fuit ex gentibus ecclesia. V. g.] v. 11. pi&è {/.sXsTaTS, neque medit amini) Non modo nulla sollicitudine, sed ne commentatione quidem opus est. — touto, id ipsum) totum, sine timore. [Eo enim scopo suppeditatur vobis. V. g.] v. 14. otcou où Sst, ubi non oportet) Sermo ad hominem. Judaei putabant, non oportere. Et non oportebat, quatenus locus erat sanctus, sic, quae non oportet, 1 Tim. 5, 13. Conf. etiam Jer. 49, 12. \Ex isto loco urbem Romani invaserunt. V. g.] v. 20. ou; s^sTìEocto, 'quos elegit) Vis orationis est. — sxoXópcocs, decurta - vif) decreto. v. 22. àTTou^avav, abducere) per errorem a via recta. v. 24. èv èxstrvai; rat; y^ipats [/.STa t/ìv 0Xt Et anno XII ae- 1) v. 1. XiGot — oixoSojxat, lapides — aedificia] Ipsa aedificatio tum temporis fervebat: itaque multi lapides hinc inde seorsuin jacebant. V. g. 2) v. 30. rj ysvsÒc, generatio] Anno 30 Aer. Dion. dieta sunt haec, et A. 70 evenerunt. Cf. ad Matth. 24, 34. Noi. crii. 3) Praetermisit etiam Lucas: qui aliquot Marci loca, quibus Theophilus, illustri)? vir sed vs^uto?, facile offensus fuisset, mitigasse Yidetur. Harm. p. 481, MARC. XIII, 32 — 37. XIV, 1—7. 197 tatis et postea profecit Jesus sapientia; accessionesque, quas tum fecit, non ha- buerat prius. Id si ilio non erat indignum, ne docenti quidem ei necesse erat unum jam tum scire arcanum Patri reservatum. Est autem accipiendum non ab- solute, (coli. Job. 16, 150 sed respectu humanae Christi naturae, abs qua ta- men hoc loco, ubi climax est angelis eum etiam hominem praeferens, non de- nominatur; tum, respectu status exinanitionis , unde sermo alius mox post re- surrectionem, Act. 1, 7. not. denique, supposita et humana natura et statu exin- anitionis, respectu officii Christi: ut dicat, sine reservatione mentali, se nescire, quia non habuit in mandatis, ut diceret diem illuni; deterreatque discipulos, ne scire postulent. Potuit apostolus unam rem prò diverso respectu et scire et non scire: Pini. 1, 25. not. quanto magis Christus? Ad miranda est in motibus animae Christi varietas. Interdum habuit sensum excelsum, ut vix videretur meminisse, se esse Hominem in terris ambulantem: interdum habuit sensum hu- milem, ut paene videri posset oblitus, se esse Dominum ex coelo. Et prò prae- senti semper affectu solitus est eloqui; modo tanquam Is, qui cum Patre erat unum; modo rursum sic, quasi ea duntaxat conditione esset, qua sunt omnes homines sancti. Saepe haec duo mira varietate inter se temperantur. Hoc loco humillime loquitur, sensumque suae gloriae, quem sermo de judicio afferebat, temperat. Dices: Cui* appellatur h. 1. Filius, non sumta denominatone a natura humana? Resp. In enunciatis de Salvatore, cum praedicato glorioso copulari so- let subjectum demissum; Matth. 16, 28. Joh. 1, 52. 3, 13. cum praedicato de- misso, subjectum gloriosum. Matth. 21, 3. 1 Cor. 2, 8. et h. 1. est antitheton ad Patrem. — sì pi ó tcxttqp , nisi Pater) Magna omniscientiae gloria. Conf. Act. 1, 7. v. 34. *) ty]v sEouslocv, potest atem) Hanc dedit servis conjunctim; ut patet ex antitheto, et unicuique. Magna potestas. Matth. 21, 33. — noci) etiam. — tu 6uptop(o, janitori) qui etiam prò aliis vigilat, eosque excitare debet. v. 35. Yp^Y ? 5 * 78 > vigilate) Yigilantia, omnium oflìciorum fundamentum, non solum janitori, sed omnibus servis praecipitur. — [/.eorovu/mou, media no et è) Matth. 25, 6. v. 37. rosàri, omnibus) etiam posteris. 2 ) CAPUT XIV. v. 1. Tò rata/a, pascha') Hoc dicitur stricto sensu, uti v. 12. nam addun- tur azyma. — pTà Suo vjjjipoc?) Id erat pqstridie. v. 3. moTutffe, verae) Gali, veritable. Plinius contra, pseudonardum me- morai Mediani syllabam in Tuwrurffe producit Nonnus. Pista urbs Indorum, in regione Cabul: qua ex regione pleraque aromata jam tum petebantur. vid. Lud. de Dieu in Act. p. 133. Sed ex nomine proprio potius formaretur tc^tocTo?. ò ) v. 5. sTràvco TptoocoGiov, supra treceutos) An accurate aestimare potue- rint, dubitali potest. Locutio, adagio similis. [Ducentis certe denariis viri pro- pemodum 5000 cibari potnerant: it agite multo pluris aestimandam fuisseSum- mam islam jndicaveris. V. g.] v.7. toù? tttco/où?, pauperes) quos dicitis. — otocv, si) vultis, ut hìc osten- ditis. — &jvy.a6s, potestis) Nunquam ita egenus quisquam est, ut nil dare possit. — £X £ t£, habetis) sic praesentem. Non semper talis honos haberi mihi potest. 1) oh; av9p(07:o?] Non cum Matth. 25, 14. sed cum e. 24, 45. parallelam esse hanc pe- riocham, scite demonstravit D. Hauberus. Harm. p. 484. 2) u[xtv, vobis] Apostolis eorumque coaevis. V. g. 3) auvTpi-|acja, confringens] ne quid in vase remaneret; quod, si vitreum fuisset, in mul- tas particulas dissiliisset. F. g. 198 MARC. XIV, 8 — 36. v. 8. 8, quod) Sermo concisus: i. e. quod habuit, impendit: et quod potuit, fecit. vel, quod habuit facere, fecit. ocutyi, haec, emphatice cohaeret cum So^sv habuit. Tarn pretiosum unguentum vix alius quispiam eorum , qui Jesum cole- bant, habuit. Divinitus designata est ad hoc faciendum. — ttposlajk, praeoccu- pavit)Noi\ decebat, corpus Christi,corruptionis nespium, post mortem ungi: ideo prius unctum fuit. v. 9. si? o>.ov, in totum) qua patet. — aur/i, haec) Demonstrativum. v. li. £^àpn<7av, gavisi sunt) gaudium conceperunt, idque testati sunt. x ) v. 13. à7uavTYÌGSi , occurret) Mirabile signum: 1) occursurum eis homi- nem. 2) marem. 3) unum. 4) statini, ò) qui ferat vas. 6) idque fìctile. 7) aquae. 8) in domum discipulis quaesitam. {Profonda humiliatione agrium paschalem aeque ac vulgaris Israelita comedit Christus: quapropter gloriavi suam in eo parando exseruit. V. g.] v. 14. xou sari, ubi est) Praesupponitur, esse aliquod hospitium jam para- tum, providente Domino. v. 15. àvàyaiov [/iya, coenaculum magnimi) Jesum apud alios urbis inco- las egisse pascha antehac, probabile est: hoc autem pascila Ipse majori solenni- tate celebravit. — s<7Tpa)[/ivov , straluni) tapetibus. divina providentia guberna- tus fuerat paterfainilias. Haec circumstantia magis illustrat omniscientiam Jesu, quam si lapidibus stratum fuisset. — sToij/.dujaTe, parale) Neutrum. Lue. 9, 52. v. 16. supov, invenerunt) cum fidei suae confirmatione , admiratione et gaudio. v. 19. zlq xaGst?) Sic Joh. 8, 9. et, ó Sé xa0£% Rom. 12, 5. 6 jcaOsl? Sé twv t9a|/.pe&70ai) Hesychius, è'xGa^oc, &wtXT)JCTO$. Eustathio, Oa^sTv, tÒ ha 0£a tivó? sx7rV/iTTS(70at. *) v. 36. à(3(3a ó iraTTip, Abba Pater) Marcus videtur interpretationis ergo, 1) v. 12. io 7ràa^a s'Goov, pascha mactabant] Judaei ad praescriptum legis, adeoque etiam discipuli, mactabant. V. g. 2) v. 35. rcapA97) art' ocutou yj topa, transiret ab Eo hora) Hora, inquit. Norat Jesus cali- cem cito exhaustum 3 passioneni cito exantlatum iri : et quemadmodum antehac boni exitus MARC. XIV, 36 — 72. XV, 7. 8. 191) Valer, addidisse. nani IWatthaeus e. 26, 39. 42. simplieiter a Jesu dictum ait, Pa- ter mi: Lucas, Pater: e. 22, 42. In cruce dixit, Eli Eli. — té, quid) Non id, inquit, agitur, tal £7TaTa£sv aÙTÓv. Conf. Glass. lib. 4. tract. 2. observ. 5 et 12 tota: et, si placet, quae notavimus olim ad Cic. ep. p. 143. v. 9. tòv faGikéa, tcov ìouSatwv,, regem Judaeorum) Mimesis. v. 15. tò aavòv wotffaai) satìsfacere. v. 16. aùXTfc, aulam) Praemittitur vox graeca latinae synonymae, prae- torium. *) v. 21. èp^ójxsvov, venientem) vel ut paschati interesset, vel ut videret, quid Jesu fieret. — fai àypoo, ab agro) ubi fortasse domum habuerat. Felix, qui non interfuerit accusationi: sed eo ipso minus gratus Judaeis. — àXsEàv&pou y.al poucpoo, Alexandrì et Ruft) Hi duo tum, cum Marcus scripsit, patre suo, quippe qui ab eis denominatili*, notiores erant: illustres in discipulis: (vid. Rom. 16, 13. de Rufo, qui item ut matre sua notior ponitur, quam tamen Paulus Hie- rosolymis videtur matrem Imbuisse:) unde veritas rei gestae poterat cognosci. v. 22. ^spquciv, ferunf) non modo ducunt. — yokyofìaL) Genitivus. v. 23. oùx, s>.a(3s, non sumsif) gustavit, non bibit. Matth. 27, 34. coli. e. 26, 29. v. 24. GTaupcósavTs;, crucifigentes) — tl$, ti, quis, quid) Vid. Bud. comm. 1349, 27. v. 25. TpLTY), tertia) quam sequitur sexta et nona v. 33. Notantur ergo horae judaicae. Utut est apudMarcum et Johannem et genus horae et numerus; imam eandemque uterque diei partem antemeridianam innuit. Ncque est, cur numerum horarum crucis imminuere curemus. Ultra sex horas in cruce pepen- dit Jesus, nam etiam sex horae a III ad IX, aequinoctio jam praeterito, aequa- libus horis per se majores erant: solebant quippe diem, sive brevior esset sive longior in XII horas dividere: et inter fìnem eclipseos interque mortem Jesu multa intervenerunt. Sunt, qui hunc versum sic exponant: Erat fiora tertia, ex quo eum crucifixerant : sed Marcus hoc sensu dixisset, Erant horae tres: et sic, praetermissa ipsius crucifixionis hora, diceret, quid tribus post horis factum esset; nam et sortitio et inscriptio celerior fuit. — >cai) Kal vel proprie valet et ; ut Marcus innuat, primum milites affixisse Jesum cruci, deinde divisisse ve- stes ejus, tum erexisse crucem: vel habet potius vim relativam,ut hora praecise notetur, cui mentio crucifixionis et praemittitur et subjicitur. coli. Joh. 19, 14. conf. xal e. 2, 15. fin. — ècTauptosav) exaltantes crucem. v. 28. y.oà (xsTà àvó^cov èXoyi(707)) Ex. 53, 12. LXX: gal èv to% àvó[/.oi? èXo= ytcrGvì. Majorem vim ^sxà habet. cum maleficis numerari se passus est. v. 29. oùà, vafi) Interjectio et acclamatio, admirandi vim habens, ut co- piose docet Frane. Bernardinus Ferrarius lib. 3. de acclam. vet. e. 15. Hoc loco admirandi vim cum ironia habet. v. 32. ó xp L(7T ò; ó faaikzù;, Christus rex~) Mimesis. tò Christus respicit actionem sub Caipha, tò Rex sub Pilato. v. 34. kltùt) Hebr. %~bg ut ^bna (kp'CsMl, "«nn p.ai) Id de intervallo etiam breviore dici, ostendit Eustathius. v. 45. yvoù?, cognoscens) Jesus vere mortuus. — è&topyjsaTo, donavit) Cor- pus crucifixi fuerat in potestate judicis. [Corpus igitur, a corruptione immune servandum, obnoxium ethnico Uomini fuit. Mimmi Haud exiguam Josephus pecuniam numeraturus fuisse censendus est. V. g.] CAPUT xvi. v. 1. 'Hyópaaav, emerunf) Pridie sabbati praepararunt aromata. Lue. 23, 56. 24, 1. Ergo utique tum etiam emerant. ncque enim postridie sabbati tam mane emere poterant. Itaque d\ocy£vo(jivo'j tou touvar<;, novisj iis, quas ipsi antea non noveranti vel etiam iis, quas nulla natio antea habuerat. 1 Cor. 12, 10. Nam Act. 2, 4 linguae Parthorum, Medorum etc. aliae dicuntur, non novae. f/ Eirspai, aliae erant linguae prius usitatae, variarum nationum; at xouvaì, norae v. gr. Co- rinthi, quas alius loquebatur, alius interpretabatur , quamvis nemo adesset peregrina utens lingua: id quod erat quasi exercitium proplieticum. v. 18. 6avàcrL[Aov, mortiferum) Non commemorattir hìc resurrectio mor- tuoruin : Jesus Christus plus praestitit, quam promisit. Sed nec nisi Tabea per „Catharina (deren vor 8 Jahren bey ausgestandener Krankheit und ermangelter Pflag beede ,,Schenkel heftig zerschwollen, zuletzt also verdorben und bey den Kniescheiben zusammen- „gewachsen, dass sie in dem Fortgeben sich der Hand bedienen, auf zweyen niedern Krìick- „lein , so sie in beyden Handen gebabt, einherkriechen, und die zusammengekrummte Fiiss „hat liernachschleppen niiissen,) ist auf solchen ihren gewohnliehen Kriicklein mit den Han- „den auch zur Predigt kommen, hat derselben mit andern Christen zugehort, das Gebet ver- „richtet, und letzlich unter dem Gesang, wie oben erwehnt, vor Augesicht der ganzen Ge- meind, ihre in die 9 Jahv lang verdorbene und zusammengebogene Fùss angefangen auszu- „recken, auf dieselbe zu tretten, und oline manniglichs Behelf wieder aufrecht zu wandeln; „und weil enneldte Tochter wegen niedertrachtigen Einherkriechens sich sehr abgekiirzter „Rocke, so bloss auf die viertbalb Viertel einer Ellen lang gewesen, gebrauchen miissen, „als hat sie denen nachst umgestandenen Weibspersonen zugeruffen, von denenselben ein „Unter-Rocklein erhalten , damit sie ihre ausgereckte und wiederum auf die Geradigkeit ge- „stellte Fìiss bedeckt ; hieriiber auch nach gesprocheiiem Seegen mit andern Leuten zur „Kirchen hinaus gewandelt. Sie hat aber alsobald wieder umgekehrt, ihre beyde Krìick- „lein, durch deren Beyhulf sie mit den Planden zur Predigt kommen , zur Kirch hinein ge- „tragen, und an den Ort gestellet, da sie pfìegte ihrer Gewolmheit nach unter der Predigt „zu sitzen, mit diesem Vermelden, sie wolte an dieser Steli ihre beyde Krùcklein hinter- ,,lassen, zu immerwahrendem Zeugniss, dass JESUS CHRISTUS, der himmlische Samariter „(davon die Predigt gelautet) [nemo scUicet Sjpirihtm fidei regnlis hermeneuticis alligaverìt,] „sie auch in ihrem Elend angesehen, ihr Seufzen gnadig erhuret, und mit seiner -wunder- ,,thatigen gottlichen Hulf erfreuet habe. Worauf der Pfarrer und Specialis daselbsten mehr- „ernannte Tochter in die Mitte der Kirchen gefiihret, selbige zum Lob und herzlichen Dank „gegen GOtt ermahnet, auch offentlich in Gegenwart fast voriger ganzen Gemeind, so sich „wieder zur Kirchen herein gedrungen, den 103ten Psalmen, samt andern Lobspriichen und „H. Vater Unser ihr vorgesprochen; nachgehends dieselbe erinnert, den getreuen GOtt um „diese fernere Gnad kindlich anzurufen, dass ER sie bey dieser erzeigten Wunderwohlthat „aufrecht behalten, auch Geist und Kraft verleihen wolle, damit sie die iibrige Tage ihres „Lebens Ihme hiefiir herzlich danken, und in wahrer Forcht GOttes leben moge: in welchem ,,allem sie kniend mit erhabenem Angesicht, frolichem Herzen, und doch Vergiessung vieler ,,Thranen nachgesprochen, auch nach Vollendung dessen im Nahmen der H. Dreyfaltigkeit „wiederum aufgestanden, und mit dei* umstehenden Gemeind zur Kirchen hinausgegangen, „und in ihre gewohnliche Behausung auf geraden Fiissen gewandelt." Haec qui rite per- penderti, eum nequaquam putem impetrare a se facile posse, ut rem non coram rudi plebecula, sed in conspectu numerosissimorum aeque ac amplissimorum testium divinitus gestam et prò extantiori Numinis opere agnitam, vulgaribus eventibus adnumeret, vel cum phaenomenis naturae, diversam piane rationem habentibus, comparare gestiat. Alia prorsus est repen- tina meatuuìii in aure restitutio (cujus multa profecto exempla prostant) alia membrorum cor- poris per novera continuos annos miserabiliter contractorum subitanea relaxatio , divinae opis implorationem insecuta. Cujus admirandum efectum in tali casu qui negare sustinet, is eadem opera f or san (quanquam contra mentem Opponentis citati) dixerit, non divina Salvatoris vir- tute, sed casu fortuito restitutos esse permultos , quorum Historia evangelica meminit. Equidem fateor me non videre, quid ad f dem miraculo faciendam desiderarci ultra queat, si a modo dictis discesseris. Similem huic non fabulam , sed liistoriam liceat subjungere. Lavingae Anno 1606. 26. Nov. natus est Josephus Jenisch, patre Augustano Ecclesiae Praesule, maire Mem- mingensi, ex nobili Keller orum stirpe oriunda. Qui cum ab ipso partii lingua destitutus ob- servaretur ; intensissimis parentum atque domestìcorum precibus divinitus impetratum est, ut annum aetatis primum necdum emensus familiares quosvis distincfc compellare posset puendus, ob id ipsum Ecclesiae ministerio dicatus, quo per 40 annos B'òblingae et Miinchingae defunc- tus, diem obiit 10. Apr. 1675. E. B. 204 MARC. XVI, 18—20. LUC. I, i. Petruni, Eutychus per Paulum resuscitati leguntur. nam Salvatore in gloriam ingresso optabilius est per fìdem ex hoc mundo in alterum evolare, quam in hanc vitam redire. v. 19. ó xupio?, Dominici) Magnifica et opportuna appellatio. v. 20. [e. 12, 36.] — [A£Ta tò lxkrÌGC(.i aÙTot?, post quam eis locutus erat) Mandatis eos in- struxit, non solum ipso die resurrectionis, per Marcum tam copiose descripto, sed etiam per insequentes dies. [Conf. not. ad Matth. 28, 19. s.] v. 20. raxvTapu, ubique) v. 15. Quo tempore Marcus evangelium scrip- sit, jam tum apostoli exierant in omnem mundum: Rom. 10, 18. ideo praeter Petrum, Jacobum majoretti, Johannem, Jacobum minorem, Judam, nullius apo- stoli, nisi Pauli, post Actorum caput II. vel XV. nos mentionem legimus in lib- ris N. T. Ibi quisque maxime innotuit, ubi praedicavit. Nullius apostoli, solius Jesu Christi nomen in toto orbe celebratum est. IN EVANGELIUM SECUIVDUM LUCAM. CAPUT I. v. 1. *E7uetSYÌ7uep, quando qiiidem) Dedicatio brevis, ad utrumque Lucae *) pertinens librum; sive prooemium, ex quo gravitas, simplicitas, candor elucet. — tuoXXoI èTrs^dpYiaav , multi sunt conati) Non notat Lucas Matthaeum et Jo- hannem, qui fuerant inter spectatores rei ac ministros ipsos: ut non dicamus, Lucam et ante Johannem scripsisse, et Matthaei librum non vidisse videri. Unus superest Marcus: at Lucas dicit multos, idemque adhibet verbum media vi, S7ue^stp7).£, excellentissime Tìieophile) Hic Theophilus erat Alexandriae, ut veteres testantur: (vid. Ord. temp. p. 225. Ed. IL p. 196. et Harm. Ev. Ed. II. p. 80.) et in ea urbe inprimis floruit catechesis. v. 4. Erat vir amplissimus, ut titulus a Luca ei datus ostendit. coli. Act. 23, 26. 24, 3. 26, 25. Idem titulus eidem Theophilo Act. 1, 1. non tribuitur, vel quod tum privatus erat, vel quod virtus ejus, et Lucae familiaritas creverat. Argumento autem est titulus, historiam evangelicam esse veram , et ab initio praestantissi- mis viris sese offerri passa m esse. Sancta hominum illustrium exempla in his libris descripta Theophiluni excitare poterant. v. 4. iva, ut) Scopus libri, [qui apud Johannem in fine extat, e. 21, 24, Harm. p. 34.] — £7riyvw;, cognosceres) Verbum compositum, emphaticum. — /.octyi^tìQt);, institutus es) ore aliorum. Catechesis etiam historiam sacram com- plectitur. Lucas agnoscit majorem suam auctoritatem, quam eorum, ex quibus antea audierat Theophilus. v. 5. b^sveto, fuit) Sub praefationem Lucas ipsam exhibet Historiam Jesu Christi, ab ejus introitu in mundum, usque ad adscensionem in coelum. Hujus Historiae notandnm 1) ttjv àatpàXstav, certitudinem] Locum haec halbet, ubi spurii nihil additur, neceg^ sarii nib.il desideratur, at^ue justig omnia documentis comprovata sunt, F. g. 206 LUC. I, 5. I. Initium: ubi 1. Johannis conceptio. 2. ipsius Jesu conceptio. 3. Johannis nativitas et circumcisio : Zachariae hymnus: Johannis ado lescentia. 4. Jesu Christi a) nativitas. b) Circumcisio et nomen. e) repraesentatio. d) patria et incrementum. II. Medium, cum esset annorum XII. et deinceps. III. Cursus ipse. 1. Aditus: ubi describitur baptista: baptismus: tentatio. e. I. e. II. e. V. e. VI. 17. s. e. VII. e. III. 1. s. 21. s. IV. 2. Annus acceptus in Galilaea: A. Nazaretae propositus. B. Re ipsa praestitus. "a. Capernaumi, et in illa regione. Hìc notanda 1. acta, ab adversariis non reprehensa: ubi Jesus 1. potenter docet. 2. obsessum liberat. 3. Petri socrum et multos aegrotos sanat. 4. ubique docet. 5. Petrum vocat, et item Jacobum et Johannem. 6. Leprosum mundat. 2. acta, ab adversariis, paulatim gravius, reprehensa. Hìc occurrit 1. paralyticus. 2. vocatio Levi, et cibus cum publicanis et peccatoribus sumtus. 3. quaestio de jejunio soluta. 4. spicae vulsae. 5. manus arida restituta, et hostium insidiae. 3. acta, quorum eventus apud varios varius erat: 1. apud apostolos electos: 2. apud alios auditores : 3. apud centurionem: 4. apud discipulos Johannis, ubi JK occasio, resuscitatio adolescente in Nain, 3 legatio, 3» elenchus : 5. apud Pharisaeum Simonem et peccatricem amantissima™. 6. apud familiares. e. Vili. 7. apud populum. 8. apud matrem ac fratres. (3. in mari, et trans mare, cis mare, iterum: 1. Jairus et haemorrhousa. 2. apostoli emissi. e. IX. 3. Herodis dubitatio. 4. apostolorum relatio. 5. populi studium: Domini benignitas: V millia saturati. 3. Praeparatio ad passionem etc. , A. Recapitulatio doctrinae de persona I. C. Silentium imperatum : \ passio praedicta: sequela injuncta. 18. s. 21. 22, B. Glorificatio in monte: lunatici sanatio: passio iterum praedicta: humilitas et moderatio praecepta 28. s. 37. s. 43. s. 46. 0. Iter magnum Hierosolymitanum ad passionem etc. Hìc statuì \ possunt intervalla XVIII. I I. SAMARITAE, inhospitales, tolerati. \ IL In via: comites inidonei repulsi: idonei compulsi. / III. POSTEA, NunciiLXXpraemissi: et cum gaudio recepti. e. X. ) ET Legisperiti^ , Samaritae exemplo , amorem prosimi I edoctus. lj- 5—25 26—56 57—80 1—20 21 22—38 39. 40 41—52 1 — 13 14—30 31. 32 33—37 38—41 42—44 1—11 12—16 17—26 27—32 33—39 1 — 5 6—11 12 — 16 20—49 1 — 10 11—18 18—23 24—35 36—50 1 — 3 4—18 19—21 22—26 27—39 40—56 1 — 6 7 — 9 10 11—17 23—27 s. 49. s. 51—57 57—62 1—24 25—37 LUC. I, 5. 207 IV. In pago quodam , Maria Marthae anteposita. V. In loco quodam, discipuli orare discunt. e. XI. daemonium ejicitur; id factum defenditur: mulieris acclamatio corrigitur. populus signi avidus reprehenditur. VI. In domo quadam, pharisaei et scribae redarguuntur. 37. s. VII. Sermo habetur ad discipulos, e. XII. ad interpellatorem, ad discipulos, ad Petrum, ad populum. VIII. Poenitentiae necessitai ostenditur. e. XIII. In Synagoga, mulier sabbato sanatur, crescente Dei regno. IX. In itinere declaratur paucitas salvandorum. X. Eo die, Herodes vulpes dicitur, Jerusalem redarguitur. XI. In domo pharisaei, hydropicus sabbato sanatur : e. XIV. docetur humilitas, vera hospitalitas, ratio magni convivii; abnegatio sui requiritur. XII. Gaudium super peccatoribus resipiscentibus defenditur. e. XV. 1. Discipulis officium injungitur: e. XVI. et Pharisaeorum avaritia irrisioque refutatur. Scandala caventur. e. XVII. apostolorum fìdes augetur. XIII. In confiniis Samariae et Galilaeae X leprosos sanat : XIV. quaestioni de tempore adventus regni Dei respondet: orationem assiduam et demissam commendat. e. XVIII. 1. XV. Parvulis benedicit: respondet diviti, et Petro. XVI. Passionem tertium praedicit. XVII. Prope Jericho, coecus sanatus. XVIII. In Jericho, Zacchaeo salus confertur: e. XIX. V de subita apparinone regni respondetur. 4. Acta Hierosolymitana. f A. Priores dies magnae hebdomadis. 1. introitus regalis. 2. templi, a. abusus castigatus. p. usus restitutus, et vindicatus. e. XX. 3. in tempio sermones: a. parabola de colonis, [5. responsio de censu, et de resurrectione. y. quaestio de Domino Davidis. o*. discipuli admoniti. s. laudata viduae oblatio. e. XXI. 4. templi et urbis, et universi, finis praedictus. 5. g. 8. s. 25. 5. adversariorum et proditoris pactum. e. XXII. B. Feria quinta. a. Petri et Johannis curatio. b. coena et sermones. e. quis major? Petrus et ceteri discipuli admonentur. 31. s. d. in monte oliveti 1. orat Jesus Patrem, ab angelo corroboratur, et discipu- los excitat. 2. proditur: inepte defenditur contra irruentes: sancte se gerit. 38—42 1—13 14—26 27. 28 29—36 45—54 1—12 13—21 22—40 41—53 54—59 1 — 9 10—21 22—30 31—35 1 —6 7—11 12—14 15—24 25—35 s. 11. s. 1 — 13 14—31 1 —4 5—10 11 — 19 20—37 s. 9—14 15—17 18—27 28—30 31—34 35—43 1 — 10 11—28 29—44 45. 46 47. 48 1 —8 9—19 20—26 27—40 41—44 45—47 1 — 4 i. 28. s. 1 — 6 7—13 14—23 24—30 35—38 39—46 47—53 20S LUC. I, 5—9. e. XXIII. 54 55—62 63—65 66—71 1—5 6—12 13. s. 17—25 26—32 33. 34 34 s. 35—39 40—43 44—46 47—49 50—53 54—56 e. XXIV. 1—12 13—35 36. s. 44. a. e. comprehensus in domimi pontificia ducitur, Petrus eum abnegat, et plorat: Dominus illuditur. C. Feria sexta. N passio et mors. Acta 1. in Synedrio etc. 2. in prae torio. 3. apud Herodem. 4. iterimi in praetorio. 5. in via. 6. in Golgotba: ubi a. crux ipsa: et deprecatio Jesu. b. vestes divisae. e. ludibria , et in bis titulus crucis. d. latronum tamen unus conversus. e. portenta et mors Jesu. f. spectatores. J3 sepultura. D. parasceve et sabbatum. E. Resurrectio, innotescit a. mulieribus: [3. duobus in agrum euntibus, et Simoni: y. ceteris quoque. F. Apostolorum instructio : Domini ascensio : apostolorum alacritas. 46 — 53 — vìpctòou, Herodis~) Omnia liquido ponuntur: nomina, tempora, loca. [Falso- rum prophet arum haud palici, e. gr. Mahomed, ex improviso, sensim sensim- t]ue facliones nacti, seipsos postea el alios deceperunt: quare generis ratio aetatisque primae conditio ignota est in talibus, lubrica et fictitia. At Jesu Christi concepito, nativitas, infantia, pueritia etc. documentis prorsus egre- gìis munitae sunt. Ab aeterno Deus ista praefinivit, et per antiquos prophe- tas indicami, complementum deinceps irrefragabilium testium opera confìr- mans. Harm. p. 59.] — ty)<; tou&xwc;, Judaeae) Theatrum rerum omnium. — ispsòs, sacerdosj non summus sacerdos, sed classicus. — si; s^yi^spta? àfìià* ex classe Abia) In XXIV. classes divisi erant sacerdotes : et classis Abia erat oc- tava 1 Chron. 24, 10. ètal x.ap&av àvOpcoTTO'j 7Tpó.£L<;. Notentur opposita, àcppóvcov et fporfazr et afflnia p sTOt|Aa<7at. De Elia Sir. 48, 11. xocl irsm^i^i xap&ocv 14 210 LUC. I, 17 — 28. warpó; 7upó? utàv, xal xaTaGTffcat salve. Indicativus praesupponitur, eique subscribit hic optativus. Sic Jud. 6, 12. Kupio; pTa <7ou. — aò tu) Vo- cativus : uti Act. 4, 24. Chrys. de Sacerd. p. 322, LUC. I, 29 — 35. 211 v. 29. ^LSTapà/Ov) , perturbata esf) Perturbalo ex ipsa apparitione (vi- dcns) exstitit. Ergo prius non vicletur assueta fuisse apparitionibus. [Omnia b. Virgini, ijuae et praedicta ipsi sunt et consecuta postmodum, necopìnanti evenerunt. Qttodsi concepito ejus, quae complurium Inter Romanenses tra- ditio est, immacnlata fuisset: tatti vulgavi loco seipsam habere, ufut mode- stissima, vix potuisset. V. g.] — ttotocttò; stV) , c/ualis sit) Ipsae formulae, ave, et Domimi s tecum, communes erant: secl ex singularibus ac novis titulis, quos angelus addebat, Maria intellexit, formulas, praesertim conjunctas, emi- nenti a e nova vi adhiberi. Sane talis salutationis exemplum nullum exstat aliud, in omnibus apparitionibus angelicis. Non solum admirata est Maria, sed etiain cogitabat, qualis esset , quid sibi vellet, quo tenderet haec salutatio. v. 30. eOpe? yàp /ap iv 5 invanisti enim gratiam) Hebr. "n Niite Sic Act. 7, 46. Hebr. 4, 46. v. 31. ì&où, ecce) Hoc sermone continetur summa evangelii: repetita v. 50. s. 68. s. e. 2, 10. s. 14. 30. s. Conf. sermo 2 Sam. 7, 8. ss. v. 32. ouTOt;, HicJ Piane Messias describitur; uti y. 68. seqq. et cap. 2, 30. seq. — yiya;, magnus~) Johannis magnitudinem v. 15. longe exsuperat magnitudo Jesu, hic descripta. [Vìe. v. 33. et conf. Dan. 2, 35. Eph. 4, 10. V. g.] — utò; w^gtou jcXyjWcsTav, filius Altissimi vocabitur) Jesus, etiam prae- scindendo a natura divina, et ab unione personali, ob singularem conceptionis et nativitatis rationem eminentissimo super angelos et homines omnes sensu est Filius Altissimi. — tov Gpóvov SoculS tou oxtoÒc etùrou, thronum David patris ipsius) Patribus , Abrahamo inprimis, Christus, ut Semen; per Mosen pro- phetam, ut propheta; Davidi, regi, ut re.r, promissus fuit. Igitur in Psalmis potius, quam antea, de regno Christi canitur. Etiam temporale reguum Israélis hereditario jure pertinuit ad Jesum Christum. Massecheth Sanliedrin cap. IV. Jesum ait msbttS STip proximum regno. v. 33. owcov ìaxw[3, domum Jacobi) Sub ea domo continentur gentes, uti v. gr. sub Rheni appellatione flumina in cum lapsa. sed tamen ipsa domus prin- cipaliter innuitur, hoc primo tempore, in sermone ad Israélitidem. Sub haec initia progressus generatim designatili': spiritualis sensus latet. sic v. 68. ss. — ptÀGÙziaLq, regni) repete, super domum Jacob, hi throno David. Es. 9, 7. Quod nondum factum est, fìet. v. 34. tùco;, i/uomodo) Hoc quomodo non violat fìdem. v. 45. — où yt- vtósx.w, non cognosco) Praesens, prò ipso conceptionis futurae momento. Non cognituram se esse virimi, ex ipsius angeli sermone colligit. — eresi quandoqui- dem, est categoricum. Intellexit Maria, promissionem hanc sibi dari, ut statini implendam, sine respectu conjugii sui consummandi. Cognoscere dicitur etiam mulier virum, Num. 31, 17. Jud. 11, 39. v. 35. ò^voc^l; u^ittou, Virtus Altissimi) Saepe junctim ponuntur haec nomina, Spiritus et Virtus: v. 17. at hoc loco Virtus Altissimi, per metony- miam, denotaverit Altissimum, cujus infinita Virtus est. Sic dicitur Virtus Do- mini nostri Jesu Christi, 1 Cor. 5, 4. Spiritus sancti superventus Mariam ido- neam fecit ad suscipiendam inumbrationem virtutis Altissimi. — iizi(r/.ió.Gzi eoi, inumbrabit te) Inumbratio haec denotat blandissimam et temperatissimam vir- tutis divinae operationem, qua effectum est, ut Ignis divinus Mariam non con- sumerei, sed foecundaret. conf. Marc. 9, 7. Ex. 33, 22. Ad ^sn alludi, multi putant. Viri carnisve voluntatem Ime adspirare non decuit. Ex Mariae sub- stantia sumtum est, quicquid non solum ad aullr^w conceptionem , sed etiam ad nutrimentum sancti foetùs cedebat. Idque consideratili' vel antecedenter ad momentum unionis actualis cum Xóyw, vel in ipso actu statuque unionis. Ante- cedenter ad unionem, non secus atque ipsa mater, redimendum erat virtute ly- 14* 212 LUC. I, 35—40. tri per Christum 0sàv6pco7uov praestandi, et sanctificatum est per Spiritum san- ctum: atque ita locum habuit unio Xóyou et carnis jam sanctae. Possum emere fundum : et ex fructibus fundi postmodum exculti solvere pretium prò ipso fundo, post culturam multo pretiosiore. Aream templi emit David paucis siclis: sed eadem, superstructo tempio, facta est inaestimabilis. — &io xal, (juapropter etiam) Ita satisfacit angelus quaestioni, quomodo? v. 34. ~ tò ysvvtóp.£vov, 1 ) quod gignitur) novo hoc modo et singulari. Vocabula abstracta, et neutro ge- nere expressa, initiis illis valde congruunt. v. 68.71.78. 2,25.30.38. — aytov, Sanctum) Hoc Tertullianus , Syrus, auctor sermonis contra omnes haereses apud Athanasium, aliique veteres, prò parte praedicati habent: Sanctum voca- bitur, (et) Filius Dei. Copertissima certe est sententia: Est, quod gìgnatur: quod gignitur, sanctum erit: hoc sanctum vocabitur Filius Dei. Totum ex ver- bis angeli proxime praecedentibus infertur, et quidem tali modo : Spiritus san- ctus superveniet in te: quare, quod gignitur, erit Sanctum. Virtus Altissimi inumbrabit te: quare Sanctum illud vocabitur Filius Dei. Parallelus est versus 32. Filius tuus erit magnus, et Filius Altissimi vocabitur. In divinis magnitudo et sanctitas valde conveniunt. De hoc Sancto idem angelus est locutus Dan. 9, 24. v. 36. y.cà ì&où, et ecce) Credenti Mariae benignius signum ultro datur, quam Zachariae non credenti. — suyyev^, cognata) Inde etiam Johannes et Jesus erant cognati. — otàv, filium) Elisabetae graviditas erat ignota inter ho- mines, exceptis familiaribus: hic vero etiam tempus et prolis sexus divinis do- cumento indicatur Mariae, ad corroborandam Mariae fidem. Sed de prodromi munere nil dicitur: erat enim ex ejus matre auditura Maria. v. 37. 7iav pfipc, omne verbum) De contradictoriis, an possint fieri, non est disputandum. nam non sunt verbum: nec, factum infectum, verbum est. nam non cadit in Deum poenitentia facti aut permissionis. Gen. 18, 14.: p& ààuvaTa 7wcpà tco Osco pffj/.a; v. 38. ysvoiTÓ pi, fiat milii) Confer assensum Davidis, 2 Sam. 7, 25. 28. — à7r?[X6sv, abivit) sicut antea introivit. v. 28. v. 39. àvasTaca, sur gens) Occasionem dederat angelus, v. 36. — 2 ) pTa G7rou&7fe) 27rou8r, ejusque derivata et composita saepe apudLXX notant ròr>i fe- stinationem. — zie, nokw ìou&x, in urbem Judo) Nomen urbis montanae sacer- dotalis, Hebron, Jos. 21, 11. non ponit Lucas; tribùs vero nomen, Juda, no- tanter ponit. Hic igitur conceptionem Jesu Christi factam esse, non temere exi- stimaverimus. [Congruit festinatio sanctae virginis modo notata. Harm. p. 42] conf. KohlreifF in Jes. 30. de nativitate Christi in terra Canaan, p. 96. Turo ex- cellentissimi motus fuere apud Elisabet et foetum ejus et apud Mariam: v. 41. 42. eximiique piane ponderis est particula yàp enim, v. 44. rationem exprimens, cur hoc ipso temporis puncto Elisabet primum Matrem Domini sui proclamet Mariam. Tanti sane momenti est conceptio, ut, si ea Nazaretae facta esset, Na- zarenus ex ea causa potius, quam ex habitatione parentum diceretur. Atqui haec habitatio prò unica illius cognominis causa allegatur. [e. 4, 16. 24.] Nunc Dominus et respectu matris et progenitorum, et respectu locorum, ubi concep- tus aeque ac natus est, ex Juda est ortus. v. 40. 7)<77uà<7aT0, salutavit) Aliter salutant sancti, aliter profani. Nulla ratio capit, quantum moveat et quam efficax sit sanctorum voluntas, per fidem et amorem ex Deo petens, et in amicos capaces derivans. 1) Voculas ex aou, ex te, participio huic subjunctas, prò Lectione non prohanda decla- raverat margo Ed. maj. ; sed in Edit. 2. ad signum S elevatas expressit Vers. germ., uncis tamen includens. Itaque iis adnumerandus Bengelius non erat in Bibl. theol. Tom. Vili. p. 106 qui voculas istas omiserint. E. B. 2) iv tcu$ %e'pous tocOtohs, in diebus his] sexti mentis, v. 26. 36. V. g. LUC. I, 41 — 53. 213 v. 41. xocl é7rX7ÌGyi, et impleta est) Conjuncti motus embryonis et matris spirituales. v. 15. v. 42. àvst(óp. it. Ps. 119, 49. — sto;, usque) Constr. cum semini. v. 56. TpsTc, tres) Discessit ante partum Elisabetae. -— zìq tòv olxov aù- T/fc, domum suam) ex qua aliquanto post Bethlehemum ire jussa est. [Huc ita- (jue pertinenti quae Matthaeus e. 1, 18—24. ipsi narrationi de nativitateChri- sti inseruit. Harm. p. 42.] v. 58. |7.st' ocÙTvfc, cum ilici) Sic cum, v. 72. e. 10, 37. not. v. 59. stcI tco òvópcTi, tou TwcTpò? ocùtoG , nomine patris sui) Non erat id moris apud Judaeos: sed hìc singularis causa movebat familiares, quod Johan- nes sustineret totani posteritatem Zachariae. v. 60. sl7tsv, dixit) ex revelatione. nani si ex Zacharia per literas didi- cisset, non opus fuisset, ex ilio iterimi quaeri v. 62. v. 61. cruyysvsia. serti. Ib. v. 10. v. 70. '/taOcò; èléikr\aZj sicut locutus est) Ubi Maria desiit v. 55., ibi Za- charias mino incipit. — tó orójjwtTOs, per os) Prophetare prophetis nullo la- bore constitit, ut a Deo susciperent, sed tantummodo, ut ad hoinines infensos proferrent. Tantummodo os debuere accommodare; imo etiam os eis datuin est. Lue. 21, 15. — àytcov, sanctorum) Nullns propheta non fuit sanctus. 2Petr. 1, 21. Hebr. 11, 32. s. — fan aitavo?, a seculo) Jam ab initio fuerunt prophetae. v. 71. cwTYiptav, salutem) subaudi, inquam. cornu saiutis repetitur, bre- vius. — [At(70ÓVT0)v, odio habentium) Beneficia spiritualia describit sermone ad- huc cum phrasibus V. T. conveniente, de ope temporali. v. 72. iroiTfaai) faciendo. — eXsoc, misericordiam) Misericordia et recor- datio foederis idem est, quod rvofcn *"*on gratta et veritas. — fxsTtz, curri) Op- positum, ex. v. 71. — toìv ^aTÉpcov, patribus) pridem defunctis. e. 20, 37. 38. — ^V7)(707ivat, recordando) Allusio ad nomen Zachariae. v. 73. opx.ov, 8v) Id est, opaou, 8v, jur amenti , quod. Pendet a recor- dando. — tou &ouva.i) Hinc pendet, pucOévra? XaTpeusiv, i. e. àouvoa, iva óucGsv- Ttq Xa.Tpsu(7co[x£v. Articulus indicat, infinitivuin praecedentem worifacci declarari per hunc subsequentem, sic quoque v. 77. coli, anteced. itemque v. 79. et e. 2, 22. 24. v. 74. à;, sme timore) Timor Hostium, non timor, isque filialis, ip= sius Domini, tollitur. Hebr. 2, 15. — Xarpsósiv, ministraremus) Sacerdotium Novi Testamenti. v. 75. èv ó<7iÓT*/)Tt itoci Sbmcioguvt), m sanctitate et justitia) Idem syntheton Eph. 4, 24. 1 Thess. 2, 10. justitia dicit convenientiam ad legern; sanctitas, ad naturanti. — 7uà<7a;) quovis die. Hebr. 1. e. v. 76. y.ol\ , *?0 Iis , quae hactenus cecinit Zacharias , mine respondent, quae sequuntur: de gratta erga popnliim, v. 68. 77. de salute, v. 69. 77. de misericordia, v. 72. 78. — ttc^iov, puerule) quantillus mine es. Infantem non appellat nomine: loquitur, qua propheta, non qua parens. v. 77. yvcoaiv — decèssi, cognitionem — remissione) Hebr. 8, 11. 12. Jer. 9, 23. — èv, in) Consti*, cum saiutis. — à^eaei, remissione) Fundamentuni saiutis. v. 78. tó, per) Constr. cum remissione. — sXsouc, misericordiae) Allu- sio ad nomen Johannis. — *) àvsrro»,) Sic LXX prò nwii: Zach. 3, 8. 6, 12. Jer. 23, 5. etenim ntolt quoque de ortu lucis dicitur. vid. Joh. Gregorii Observ. e. 18. Tomo VII Crit. col. 585, ubi copiosa est et excellens dissertatio. Meto- nyinia abstracti: Ortus, i. e. Sol oriens. v. seq. Jes. 9, 1. Ap. 22, 16. — èi; u^ou?, ex alto) Id dicitur de Filio Dei, h. 1. et de Spiritu sancto, e. 24, 49. Conf. Gal. 4, 4. 6. Sic, ex coelo 1 Cor. 15, 47. v. 79. S7Hcal wmìl Oa= vaTOu, tenebris et umbra mortis) Conjuncta, ut, contra, lux et vita. v. 80. tiu^ocvs, crescebat) corpore. — èv Tal; èp-fy-oi?, in eremis) Notan- tur hic partes eremi penitiores; Matth. 3, 1. eremus exterior. Mansit immunis ab afFrictu vitae communis et inquinatae. Prodromus Christi, et Christus ipse, 1) e7i£a/.£'|aio %«?, visitavit nos] Prius fuit Salvator, quam naturam humanam assu- merei Incarnatio enim libera fuit visitatio. 7'. g. 216 LUC. I, 80. II, 1 — 9. utriusque vitae, et primo quidem solitariae, deinde etiam publicae, et experien- tiam cepit et specimen dedit. — log, usi/ue ad) e. 3, 2. 3. CAPUT II. v. 1. Kateapo?, Caesare) Tempus igitur erat, quo nasceretur Messias. addatili*, prima, v. 2. — otx,oi>[/iv7)y, orbem) Totum igitur genus humanum ne- cessitudine gaudet cum Jesu, qui eidem cum his multis catalogo inseri voluit. Per synecdochen sic appellalur mundus Romae subjectus: a quo Judaea non exemta. v. 2. rcptóTY), prima) respectu Judaeorum, qui antea citra censum tributa pependerant. — 7 1 ys[AovsóovTo; , cum praeesset) Syriae P. Sulpicius Qnirinus. Vid. Ord. temp. p. 233. [Ed. 11. p. 203.] Late patet vis vocabulorum Y,ys[/.wv et riye^ovsósLv. e. 3, 1. 21, 12. Matth. 2, 6. — tyi; cjupias, Syriae) Syriae ap- pendix Judaea. tantopcre imminutae potestatis erat Judaea. [quae mine Roma- norum, ut Chaldaeorum prius, Persarum et Graecorum, imperio subjecta erat: attamen Juda peculiaris adhuc, a relìquis distincta, t:ntt5 tribus fuit , suisi/ue etiamnum d^prifa magistris gavisa est. Sic, quae Jacobus Gen. 49, 10. vati- cinatus fuerat , completa sunt. V. g.] v. 3. zìe, TTìv ìSiav ttó^iv, in sucim urbem) Videtur Josephus paulo ante re- liquisse Bethlehemum. v. 4. oìkou, domo) Domus, totum, et f umilia, pars, hic conjunguntur: quod domus Davidis eo tempore non multo latius pateret, quam familia ejus- dem. [Neque enhn eo tempore, quo parentes Jesu Nazaret ha Bethlehemum se contulerunt , et Bethlehemi natus est Ipse, alios ex familia Davidis ibidem habitasse reperias: quicquid vero poster orum Davidis in terra Israèlis dege- bat, id Bethlehemum tum temporis census causa commigrarat. Vel ob hanc rationem Jesus agnosci debuit ut verus Messias, neque alius quisquam Eocum comparari hoc nomine pofuit. Harm. p. 49.] v. 5. àTuoypàtWOar, , ut describeretur) ut profiteretur. Medium. — yu- vautl, ou<77) èyxua), uxore, praegnante) Hoc, capite I. commemoratum, repeti- tur, quia in censu, in Romanorum commentariis, sic quoque referebatur. v. 6. ex-si , ibi) Maria non videtur scisse , se vi prophetiae debere Beth- lehemi parere: sed providentia coelestis omnia gubernavit, ut ita fieret. v. 7. J ) TTpcoTÓTox.ov, primogenitum) Sic dicitur, ante quem nullus est na- tus, non qui ante alios. Magis absolute "Ton hebraicum sonat. — ècTwapyàvw- pa, regione) in qua etiam David paverat. — ^uXa*à$, custodias) altera atim. v. 9. àyysXoc, angelus) In omni humiliatione Christi, per decoram quan- dam protestationem cautum est gloriae ejus divinae. Hoc loco, per praeconium 1) stexe, peperit] O partum exoptatum, quo sublato nobis ipsis, quo minus nati esse- mus, optanduru foret! Tu vero certuni nativitatis illius fructum fac percipias. V. g. LUC. II, 9 — 16. 217 angeli: in circumcisione, per nomen Jesu: in purifìcatione, per testimonium Simeonis: in baptismo, per exceptionem Baptistae; in passione, modis longe plurimis. v. 10. yy.$w, gaudium) Expressa gaudii mentio hìc fit, gaudendi causis nondum ita manifestisi resurrectionis nuncius non expresse hortatur ad gau- dium, in causa manifesta, e. 24, 5. — eWai, erit) etiam per relationem pasto- rum. — TuavTl tu Xaco, omni populo) Angelus loquitur pastoribus Israélitis, ut primo illi tempori conveniebat. conf. e. 1, 33. not. [Postea idem etiam genti- bus ut contin geret, futurum erat , v. 32. At ipsos angetos ea res tum latuit. Eph. 3, 10. V. g.] v. 11. uj7iv, vobis) pastoribus, Israeli, generi humano. — -/piato*;, Chri- stus) v. 26. Tarn clarum indicium debuissent omnes memoria retinere, dum adolescebat Dominus. Non additur nomen Jesus, quod postea in circumcisione ei datum est v. 21.: sed ejus vis repraesentatur in Salvator. Et sic saepe in V. T. sub nomine Salutis. — Kupto?, Dominus) Àrgumentum gaudii. Magni- fica appellatio. [Matth. 2, 6.] — sv tuóXsi, in urbe) Constr. cum natus est. De- monstratur in hoc locus, ut in hodie tempus. — &aul&, David) Haec periphra- sis remittit pastores ad prophetiam, quae tum implebatur. v. 12. <7Y)|/.stov, signum) Ipse habitus humilis, signum erat fidelibus. — [3p£(po;, infantem) Non additur articulus. v. 13. ttV/iGoc, mnltitudo) Articulus non additus. — arpa-riac, exercitus) Magnifica appellatio. Hic exercitus tamen pacem laudat. v. 14. XsyóvTtòv, dicentium) Totus hic hymnus est bimembris, habetque doxologian, sive gratulationem, rursus bimembrem, et hujus aetiologian: ut particula et non temere sic posita ostendit. Paraphrasis: gloria in excelsissimis Deo Csit), et in teiera pax (siQ! cur? quoniam in hominibus beneplacitum (est.} Congruit Iren. 1, 3. e. 11. fol. 216 ed. Grab. Potest tamen secundum incisimi propius cum primo cohaerere, quam cum tertio. ut in tertio sit asyndeton, uti Jer. 25, 18. 1 Sani. 3, 2. Vid. Nold. concord. part. 269. - Sóbc, gloria) My- sterium redemtionis, ejusque fructus et finis summus. observandumque duplex est antitheton in excelsissimis: in terra, tum, Deo: hominibus. — sv v'Ì/ìgtou;, in excelsissimis) Ex incarnatione cientur laudes a nobilissimis creaturis Deo tri- butai Non tamen dicunt: in coelo, ubi etiam angeli: sed, rara locutione, in excelsissimis, quo angeli non aspirant. Hebr. 1, 3. 4. Volunt, laudationem suam ad summa ascendere. — i%\) Observanda particulae difFerentia ab sv praece- dente. — yf^ terra) non modo in Judaea: nec jam modo in coelo. Latius pa- tet terra, quam homines: nam terra etiam angelorum theatrum est. Coelico- lae dicunt, in terra: terricolae, in coelo. cap. 19, 38. — etpyfvVi, pax) v. 29. — àvGpcó-OLc, hominibus) non modo in Judaeis. Antehac male audierant ho= mines apud angelos: nunc hi quasi admirabundi paradoxon exclamant: in ho- minibus beneplacitum! — sùóV/aoc, beneplacitum) lubentia Dei nova erga to- tum nomen humanum, in Dilecto. v. 15. oi àvGpoj7rot, homines') totum genus humanum quodammodo reprae- sentantes. coli. v. 14. in hominibus. antitheton, angeli. Homines ad Jesum ve- niebant: angeli officium faciebant eminus. — ^s^Ow^sv — èco;, transeamus — usque) Hinc colligi potest, pastores domimi suam Imbuisse non Bethlehemi, sed in loco aliquo, inter quem et inter Bethlehein regio, ubi vigilabant, media esset, in latitudine, v. 20. conf. tramire usque, Act. 9, 38. Eo magis res innotescebat per eos. — tò ysyovò;, factum) Rem jam factam esse, credunt ex indicio an- gelico. v. 16. àvsupov, invenerunt) ut nunciatum erat. 2is &uc. n, 17—29. v. 17. Si£yvcópt<7av , notum fecerunf) etiam ante abituili, v. 20. [Evangeli- star um hi primi erant. V. g.] v. 19. vs'napsi, conservabaf) v. 51. Longo post tempore testari potuit. Act. 1, 14. — *) cua^xXXouco., conferemo partes invicem considerans. v. 20. yj*ouaav, audiverunt) ex Maria. — xaO KuptO). v. 24. Oucyiav, victimam) pauperum. Lev. 12, 8. — (euyo; Tpuyóvwv yi Suo veocrcoùs TvSpvstepSv) LXX. 1. e. Suo Tpuyóva; r, Suo veotgoùc TCSpiGrspwvì Iidem ta- men, (suyo; Tpuyóvtov x.tX. Lev. 5, 11. v. 25. fepoi)j, secundum verbum tuum) Verbo prosassi exacte respondet cantus Simeonis. Sunt enim parallela. Chri- stus Domini: Salus Domini. Yidere: ridere. Morsi missio. — èv ste^Vty, in pace) perfecta. v. 30. slàov, viderunt) Etiam tenuere manns: sed Simeon verba aptat pro- missioni, v. 26. — tò sorrvipióv eoo-, Salutare tuum) Sic e. 3, 6. Conveniens sermo, in abstracto, Trspt tou TuasSioo, tfe puerulo, anteqnam perficeret opus sai- vandi: deinceps, Salvator, in concreto, dicitur, quem jam tum in ampliamone sic appellarant eoelites. v. 11. Es. 49, 6. 9.: — ty,v Scojsrcopàv tou IZPAHA sm- , Israel) Etiam post gentes Israel fruetur hac gloria. v. 33. Oauuà^ovTSc , mirantes) Nani magis magisque hitelligebant, quam magnifica essent, quae de Jesu dieta essent, antequam natus esset: et talia au- diebant ex Simeone et aliis, quos non existimarunt id adhuc scire. v.34. sOVvy'/ìtfsv, benedixit) ^"n valedicens, cum benedictione, visa eoruin admiratione pia. — aÙToù;, illis) Josepho et Mariae: non Jesu ipsi. Hebr. 7, 7. — zl-t, dixit) Admirationem laetam praedictio fìdelis rerum adversarum excipit, et illius abusui medetur. — rrpòc aap'.àa, ad Mariani) prae Josepho. cujus ul- tima menilo fit versu 51. not. [(/uare ante annum Jesu trigesimum obiise cen- sendus est. V. g.] — outoc, Hic) de quo talia dici miraris. — itevrai) hic, qui in ulnis meis jacef: positus est, ut lapis pretiosus, in casìim et resurrectionem. Notabile est, haec non per angelum v. 10. s. e. 1, 30. s. esse praedicta, sed per hominem sanctum addita. Angeli duntaxat erat zùys^zAZzrìx^ bonum nuncium afferre. — xsd àvatsTadiv, et resurrectionem) Et non debet mere disjunctive ac- cipi: coli. 2 Cor. 2, 15. nam multi eorum,quicadunt, iidem etiam resurgunt. Rom. 11, 11. s. Ipse est resurrectio, ut ipse signum. — -oXXtov, multonim) x. 35. — GYjfAsEbv flcvTiXsvópÈSvov, signum, cui contradicitur) Insigne oxymoron. Signa alias tollunt contradictionem: hoc erit objectum contradictionis , quanquam per se signum est evidens fìdei. Es. 55, 13. LXX. nam eo ipso, quia lux est illustris et insignis est. Magnimi erit spectaculuin. Contradictionem credentiuin et non cre- dentium mutuam, de Jesu: et non credentiuin, contra Jesum, et cogitationes, v. 35. inprimis refert Johannes, e. 5. seqq. Contradixere, verbis et re. Hebr. 12, 3. Non erat maturimi, passionem, cruceni, mortem expressius praedici. Ut prinium Jesus in tempio sistitur, adversa ei denunciantur. quum in tempio po- stremum fuit, non dissimiles Simeoniticis sermones ipse habuit. Matth. 23, 37. v. 35. x,ocl cou &è aÙT-fc, et tuam vero ipsius) Antitheton ad Hic. — T7,v yuy^v, ammanì) Resp. ex cordibus. — poppata, gladius) potxcpaia, majus £tfXK 5 220 quam pcyatpa, et saepe tamen minus nocens. Innuitur dolor de contradictione mundi coiitra Jesum, vel etiam quaedam tentatio intestina, acutissima, sed per- brevis, apud Mariani, et salutaris denique. nam non omnia cepit sancta virgo. v. 33. 50. Transire potuit gladius v. gr. v. 48. fin. Marc. 3, 31. Joh. 19, 25. Quis putet, Mariani sine tentationibus internis consummatam esse? Summa ejus fìdes, per summa certamina vicit. [Memoratis itaque juciindissimis hactenus re- bus acerbi aliquid rei Benedictae Inter mulieres indicatur. Omnibus videlicet suae sunt in castiga/ione partes. V. g.] Veruntamen anima, non cor , spirititi opponitur, Hebr. 4, 12. Multorum corda cogitationibus conquassata sunt: Ma- riae duntaxat anima gladium est experta. Conf. phrases Ps. 42, 11. 73, 21. — ò-toc, ut) Consequens rerum adversissimarum. — àv) àv non -y.?ù:/.zi. i. e. eo facto. — ex. t;o)Acov, ex multis) Sic, multorum, v. 34. — ò\y.XoyK7aol) cogitatio- nes, bonae, malae, ex cordibus bonis, maìis: linde contradictio provenit. Et fì- des et infidelitas est in corde, et per os exseritur. Rom. 10, 8. s. 21. 15,5.6. Act. 13, 46. 14, 2. 2 Cor. 4, 13. 6, 11. 2 Tini, 2, 12. s. v. 36. <ì>3tvo'jr,'X, Phanuel) Pater Annae prae viro nominatur. adirne notus erat, ut exspectans. v. 38. — y.a^o, Asef) 2 Chron. 30, 11. v. 37. stcov, annorum) Anni totius aetatis, non solius viduitatis, Senes primi, post angelos, Christum natiim celebranti ut constet, Salutem per eum al- iatali! esse vitae melioris. — 6yàorìx.ovTa TSTcapwv , octoginta quatuof) Itaque Anna fuerat annorum circiter vigiliti quatuor, quum Jerusalem in potestatem Romanoriim, duce Pompejo, pervenerat. — vr^TSiaic, jejuniis) etiam in senectute. v. 38. àvQtoiAoXoyciTo) vicissim, prò beneficio divino, confitebatur. Hebraeo rmn respondet. — l ì ttxcl, omnibus') Erant igitur non pauci. Alii, quamvisMes- siam venturum crederent, tamen non exspectabant. — sv, in) qui erant Hie- rosolymis. v. 40. TiuEavs, crescebat) corpore. incrementum infantis. v. 52. proficie- bat, profectus pueri. ab auuo I ad XII. a XII ad XXX. Etiam deinceps conf. e. 4, 1. 14. Mentio profectuum jungitur cum repraesentatione in tempio, cum mansione paschali in tempio, et cum baptismo. — è/.py.Ty.toOTO ttvsujxocti, corro- borabatur spiritiQ prae Johanne, de quo non additur, impletus sapientia. e. 1, 80. Sapientia, summa dotimi animae. De pietate Jesu parvuli vid Ps. 22, 10. s. et conclude a minori ad majus ex Lue. 1, 15. 44. — /A 01 *) f avor Dei erat erga illuni. Postea hominibus innotuit. v. 52. v. 41. zo/r' sto;, quotannis) sine metu Archelai. [quo, post imperium novenne, submoto et in exilium acto tute Salvator Hierosolymam proficisci pò- tuit. Harm.p. 58.] v. 42. èttóv àtóòY/y., annorum duodechn) Hic aetatis gradus sine dubio in pueris piis praecipuum quiddam habet, ex benedicto exemplo Salvatoris, qui se temporibus aetatis humanae attemperavit. e. 3, 23. Ab eo tempore quotannis sine dubio venit ad Pascha. [Et specimen gloriae hoc loco editum , quod 30 an- norum spatium, a nativitate ad baptismum Christi elapsum, in duas partes fere aequales dirimit, ea, quorum oblivio excusationem alias tulisse videa tur, quantum satis erat refricuit. Harm. p. 59.] v. 43. 2 ) 3 ) W^oZc ó Traete, Jesus puer) Describitur ordine (jcaOs^ffc) a Luca, Jesus fructus ventris, e. 1, 42. infans, e. 2, 12. puerulus, v. 40. puer, h. 1. »ir, 1) rcspt autoìJ, de ilio] Jesu scilicet, ut redemtore. V. g. 2) TcXc'.waàvTcov, cura absolvissent] Iis, quae trita sunt et comniunia, satiari non semper juvat. V. g. 3) u-£(ji£iv£v, remansit] Die solis id contigisse, ex rationibus chronologicis augurari li- cei. Habes itaque diei dominicae postea celebrandae praeludium. Harm. p. 58. LUC. II, 43 — 52. 221 e. 24, 19. coli. Job 1, 30. Non statini piena statura, ut Protoplasti, apparuit: seri omnes aetatis gradus sanctifìcavit. Senectus eum non decebat. — jcaì óùx s'vvio, et non novit) Jud. 14, 6. 9. [Poteraf eis Jesus ver buio rem indicare: sed tonveniebat, absentibus istis demonsfrari sapientiam Ejus. Sic enim, non illis eam in accepfis referendum habere se ostendit , coli. v. 50. Non istos, sed se- ipsum regendo sibi sufficere.suamque subjectionem,r. 51. liberrimam esse,pro- batum dedit. V. g.] v. 44. voaicy.vT£c, putuntes) Hinc colligi potest, non multo aliter a paren- tibus observatum fuisse Jesum, atque a multis solent observari liberi, qui sae- pius ex oculis dimittuntur. — vjà^z oàòv) Sic LXX. óàov vjàgzc. 1 Reg. 19, 4. v. 46. Tost;, tres) Numerus mysticus. Totidem dies, mortuus, a discipu- lis prò amisso habitus est. e. 24, 21. Vid. Ord. temp. p. 234. — év tw ispto, in tempio) in partibus templi exterioribus. — xaG^óasvov év uioroj, sedentem in medio) dignitatis causa, nec discentis, nec docentis habitn, sed conferentis. conf. v. 47. — sTTspwTwvTa, interrogantem) Quaestiones proponebat, et respondendo solvebat. v. 47. v. 48. TTpòg aÙTÒv, ad eum) Hoc, ineunte commate, emphasin habet. Ad il- lum non debebat sic dicere. — -/j icrsTai r, SóEa Kupiou, itoci ctysTai Tuaca cràpE to gwuiq- olov toO OsoO, tvn Kupto? èXd&Tflors. v.5. v, utò; ìcoGYi(p, co; svo^sto, sed cov, co; svolu^stc, uiò; ìcocrr ( j/.'ou tarava) Ex Matthaeo recentiores Graeci huc tra- duxerunt: neque id recte. nani secundo loco huncce conflictum Lucas memo- rat: quare Lucani non decuit haec verba ponere, quae tentatorem in fugam verterunt. òniatù [xou ne Matthaei quidem esse, suo loco notavimus. Ineunte versu 9. tò /.od Gothm non recte vertit thathro, i. e. bidè. v. 12. sìpYiTooi, dietimi est") in Scriptura. v. 13. auvTzkivoLq, ut consummavit) Nulla est tentatio, contra quam fide- les non possint hinc et arma sumere, et rationem pugnandi discere. — 7uàvTa, omnein) Omnia tela consumsit. Sic ergo victus hostis, totus victus est. — ófypi /.atpou, ad lempus) opportunum. \ Appropinquante imprimis passione Domini rediit mundi princeps. V. g.J v. 14. èv ttS Suvàti-si tou wveu(jt.aToc , in tir tute Spiritus) post victoriam corroboratus. — (pvipi, fama) Sentiebant homines vini spiritus. v. 15. [prius etiam, quam in ea regione tam multa signa ederet. V. g.] v. 15. aÙTÒ;) 1PSE. non modo per famam, sed per se ipsum innotuit. — So£a£ópt.svo; , glorificatus) Qui probe tentatus est, gloriam invenit, initio prae- sertim, nec tamen ea tangitur. v. 16. riXOsv, venit) gratiam relaturus urbi, ubi adoleverat. — aaTà tó etcoOò; aÙTcì}) Eadem phrasis Num. 24, 1. Videmus, quid egerit adolescens Je- sus 9 Nazaretae, ante baptismum. — t&v aappdtTwv, sabbatorum) Erat etiam LUC. IV, 16 — 21. 227 dies expiationis: sed sabbati mentio respondet ad consuetum. — àvéVr/), sur- rexif) Hoc habitu ostendit, se velie publice legere: quo facto liber ei est da- tus. Semel legisse legitur; Qanietsi videtur solitus anagnosten agere; nani sabbato omnes solebant in synagogam venire Q semel scripsisse, Joh. 8, 6. Pri- mo illi tempori maxime convento, quod Jesus auctoritatem divinam praedicatio- nis suae ex V. T. etiam Nazarenis, facilius ipsum in patria contemnentibus, in- dulgens, comprobavit. v. 17. Pjiffkiov r t (jxfoj, liber Esajae) Haphtara illius sabbati erat ex Esaja: lectiones autem Esajae plerasque cum lectionibus Deuteronomii, tabula Bibliis hebraicis Judaeorum jungi solita, connectit: ex quo colligi potest, quo anni tempore hoc sabbatum fuerit. — àva.-TuEac, evolvens) Sic ferebat forma libro- rum illius aetatis. — sòps, hwenit) illieo, et quasi fortuito. Mirabilis dispen- satio verbi divini, sed non debemus sortibus tentare Deum. conf. Act. 8, 32. Piae sortes biblicae, meliores homericis et virgilianis. vid. E. Neuhus. 1, 3. fatid. sacror. e. 9. pag. 329 s. J. C. Pfaff. Diss. de Evang. §. 25. v. 18. 19. TTvsu^y. Rupiou èr' zuà- o'j sivexev zy^iaz l/,£ zùxvyzlivy.aQoLi 7wtg>- yoìe, kitèGrcùxé ^z ìxaxa^xi toùc, (TOvrsTpt^svou? tttìv xapSiav — àvà(&£c7)p$;ai sviaurév Rupto'j òs/.tov jtal r,|/ipav àvTa- TTo^óasa);) Es. 61, 1. 2. LXX: rcvfiupc — àvàjftsòiv xaXéaxt *tX. Complura hìc observatu digna veniunt. I. Distinctionem efficacissimam praebent accentus he- braici. II. oL sskxsv significat "2" 1 eo quod, propterea quia. Num. 14, 43. oh zX- v£za àTTs^Tpà^TiTe. Ammonius, ouvexqc , pauperibus) in Israel, et, deinceps, in gentibus. Horum quoque ratio habetur cap. 6, 20. — à interdum significai laudo, admiror, rerbis adhibitis. — toT? Xóyoi?, verbis) Non omnia, sed summam perscripsit Lucas. — tt)> ^àptTo;, gratiae) Singularein sane et suavilatem et gravita tem habent ser- mones Christi, et in utraque decornili quoddam, quod ne in apostolis quidem ita sentias. Paulum v. gr. non dedecebat ita scribere, liti scripsit 1 Cor. 7, 25. not, 2 Cor. 12, 13. Philem. v. 9. Christus aiiteni, ut par est, et gravius et suavius loquitur. — *al IXsyov, et dkebant) Admiratio, bona est: sed talem motuin, ubi non est fides firma, facile excipit perversitas, ut mentis obtutus a spiritu ad cameni degeneret: et unus saepe bine fluens sermo magnani reprehensio- nem mereri potest. v. 23. Travio;, omnino) Non capitili* Jesus qualicunque assensione: sed inox ea subjungit, quibus auditores probentur. Sic Job. 8, 32. not. — £p£?rs, dicetis) id est, hic sensus, ex quo dicitis: non lue est filius Joseph? apud vos invalescet, quum de rniraculis audietis conf. Matth. 13, 54. s. Melonymia con- sequentis. i. e. incredulilàs vestra, quamjam proditis, obstabit mihi, quo mi- nus multa apud vos, quain apud alios miracula exhibeam. timi erit, ut possitis dicere : Medice, eie. — Twepcc^oXiv) biafa proverbium. — seauTÓv , te ipsum) id est, quod forisi praestitisti, praesta etiam domi et in patria. — jcawepvaoùjA, Ca- pernaum) quo Jesus erat brevi profectiirus, et miracula ibi facturus. v. 31. ss. Etiam antea ibi fuerat: Job. 2, 12. sed non iegitur tum aut diu mansisse, aut miracula ferisse. [Attamen fìlium Hegii, morbo in Capernaum correplum, sa- nasse memoratili' (Joh. 4, 47.): quae res non minus, ac ea. quae posthaec perpetrava , spectari li. I. videtur; eodem seti, pacto, quo Davidis jam ae- tate, Ps. 85, 2. a liberazione ex captkifate babilonica ad ulteriora gratiae documenta remotiori tempori reserrata concluditur. Quum praeterea hoc jam loco de urbe Capernaum Jesus ista praedicet ; innuifur, vim a Nazarenis Domino illatam non in caussa demum fuisse, cur habitat um concesserit hi Capernaum. Harm. p. 189.] v. 24. siTcs àè, dixit vero) Haec formula scriptorum sacrorum, apud Mo- sen, quum ait ■"DTn et in N. T. apud Lucani frequens, indicat, intervallimi a Dicente fuisse adhibitum. e. 6, 39. 12, 16. 13, 20. 15, 11. — àpjv, amen) Parallelum inox, stu" àV/iOsta?, vere. — &sktòc, acceptus) exspectatus, carus. — waTptSt, patria) Antitheton Sidon et Syrus. Ideo Ss vero extat versu 25. Vestra, inquit, culpa est, quod medicus vos minus, quam remotiores, curat. v. 25. l£y<ù u|/.?v, dico vobis) Testatur hoc Dominus ex luce omniscien- tiae suae : nam Elias et Elisa potuerant pluribus viduis et leprosis inservisse, 1) a^spov, hodie) Ab isto die plenum Salvator annum in Galilaea transegit. Conf. eum v. 44, V. g. r. 43. cum v. 44 LUC. IV, 25—44. V, 1. 229 etiamsi id Scriptura sacra non memorare! *— étàsiàQiti) clausum est) Ut in hi- storia biblica, sic in ceteris magnani partem facit notitia poenarum publicarum, famis etc. — stttI Itti Tota xoà v.r,vxc. se, ad annos fres et menses sex) 1 Reg. 17, 1. ss. 18, 1. v. 26. r.Xiac, Elias) quare Eliae et Elisae idem, quod Christo, objicere poluissent Nazarenorum similes. Missùs antem non est Elias ad eos, quibus non fucrat futurus acceptus. Itaque ne Nazaretae qnidem projicietur gloria Messiae. — ■ zf,; ciàwvoc, Sidonis) Saepe in templis et scholis multum laboratur sine frucltì npud aùditòres necessarios: et uni peregrino una concio, una epi- stola, uiiiis libellus saluti est. — -pò; yuvafoa, ad mulierém) Vidua igitur be- nefìcium, cum dedisse prophelae videretur, accepit potius. v. 27. koXKoì ÀSTrpol , multi leprosi) v. gr. ii, de quibus 2 Reg. 7, 3. — &m) 'Etti denotat epocham. tanti est propheta in oculis Dei! v. 28. O'jjxoO, ira) Putarant, aliam sibi laudem et gratiam deberi prò suo applausu. Sed ipso facto suo comprobant veritatem sermonis Jesu. v. 30. s7TOpsu&To, proficiscebafur) expedite, ut antea. *) v. 33. 7tV£u;7.a ^aw.ovLOu à/.aOàcTou, spiritarli daemonii impuri) Phrasis singularis. Spiritus notat operationem, daemonium naturanti. Latinus simpli- citer refert, daemonium immnndum. — àvéxpacs, clamorem orsus est) Obses- sum esse hunc hominem, nunc demum populo innotuisse videtur. v. 34. va^ap7,vè. Nazarene) v. 16. — i à'yio; tou Osou, Sanctus Dei) Job. 10, 36. v.35. 2 ) [ji.y)^sv ^Xàyav, nitrii laedeìis jYoluerài daemonium hominem laedere. v. 36. )vóyoc, verbum) 12,*ì — èv z^oxxsiy., in potestate) cui non potest contradici. — y,T-ft, supra iìlam) Proximus accessus ostendebat, virtuti Jesu cedere morbum, ncque ullum corpori ejus a morbo imminere periculum. v. 40. svi éx.à>, unicuioue) Magna facilitas. Sic singuli penitius com- moti sunt ad fidem. [Sic singularum Jesus ammarimi curam habet. Eam fune expertus es? V. g.] v. 41. 7.7:0 -oXXaW, a multis) Ad summa venerat potestas regni tene- brarum, quum Christus venit eam destructurus. — ' ò , otlì quia. v. 42. éW, usc/ue) Non prius destriere, quam invenirent. v. 43. iOayysXicracOat v.z $st, erangelizare me oportet) His ipsis verbis acuit studia hominum et sub repulsae specie eos confirmat. — sic tquto, in hoc) Symbolum Jesu. Causa itinerum ejus. v. 44. Tale Guvaytoyatc, synagogis) omnibus. CAPU T V. v. 1. 'EysvsTò àè, factum est autem) Connexio arcta cum e. 4, 44. 4 ) — è7TO<.sfo6aL) Incubuit populus. Patet hinc patientia Salvatoris. 1) v. 31. Iv -ole cràjBjisaat, sàbòatis] Eh re initium factum. Deinceps multitudo etiam aliis diebus, sub dio ad Emù congregata est. V. . x.tX. v. 4. zig tò (3dc0o$, in profundum) Hoc plus est, quam òTiyov paululum. v. 3. — si; aypav, m capturam) Promissio. Cum hac piscatura conferri pot- est Joh. 21, 3. 6. ss. v. 5. p-r^ocTi coi», verbo tuo) Senserat Petrus virtutem verborum Jesu. Ea- dem fìdes ejus, Matth. 14, 28. jube. v. 7. xaT£V£u(7(xv, innuerunt) eminus, et modestiae causa. Piscis enim ca- ptus tantam habet elabendi cupiditatem, quae per clamorem non augeatur. Rete sine dubio summa sui parte, ubi tenebatur, ruptum est. Viderunt pisces rete, navem, homines, et se urgeri senserunt: clamor ergo nil novi ponderis habuis- set prae nutu. — [/.stó^ois, participibus) Sodi enim erant v. 10. Ex una saepe societate aut familia multi possunt esse pii. — (SuGi^saSat, mergi) Piscium pon- dero alte in aquas deprimebantur. v. 8. $AJfoj exi) Conf. Matth. 8, 8. - Sri, quia) Conf. 1 Reg. 17, 18. Es. 6, 5. — àvYip à^apTtòXò;, vir peccator) major peccator, quam infans pec- cator. [Ea penitissima est peccatorum agnitio, quae ex divinae gloriae agni- tione oritur. V. g.] Hieronymus: Ignatius apostolicus et martyr scribit au- dacter: Elegit Dominus apostolos, qui super omnes homines peccatores erant. conf. 1 Tim. 1, 14. s. v. 9. 0à[/.jfos, stupor) Timorem Domini debemus discere etiam ex be- neficiis. e. 5, 26. 7, 16. Jer. 5, 24. [Talia omnibus eveniunt , quibus ut orga- nis uti DEUS constituit. Hoc loco de triga id eorum praecipue memoratili', qui postea primi facti sunt inter Apostolos. V. g.] *) v. 10. TCpò; tòv <7i[/.o)voc, ad Simonem) Praecipue, non unice dixit ad Simonem, qui verba fecerat versu 8. coli. Matth. 4, 18. s. Hoc quoque Lucas habet, ut definite describat eos , ad quos locutus est Salvator, e. 6, 20. 27. 9, 23. 11, 45. 16, 1. 12, 22. 41. 54. — ^ (popou, noli timere) Timere desiit Petrus, quum miraculis assuevit. — arcò tou vuv, ex hoc jam) Id factum e. 9, 2. v. 11. àrcavTa, omnia) etiam pisces captos. Antea quoque secuti fue- rant Jesum, ut Lucas agnoscit: Act. 1, 21. 22. conf. Joh. 1, 43. etc. sed non- dum ita, ut omnia relinquerent. 2 ) 3 ) 1) iizi t?) aypa, super cattura] Ipso facto Simonem hìc Jesus docuit. Omne DEI opus nos docet. Observare liaec, prudentiae est. V. g. 2) v. 12. iv [xta xwv 7:óXewv, in urbiuni aliqua] Vid. Gnom. ad e. 1, 1. Obs. 2. not. marg. E. B. Nimirum particula IN haud nimis premenda est h. 1., quasi occursum leprosi in vicinici urbis factum non ferret. coli. Matth. 8, 1. 2. Haec ipsa videtur Trajectionis ratio esse, quod Marcus, quem Lucas sequitur, miracula intra urbem facta, e. 1, 21. sq. comme- morare prius instituit. Harm. p. 253. — 7:XrJpr)5 X&upas, plenus leprae] Ex iis, qui leprosum in Matthaei Evangelio obvium prò alio habent, non desunt, qui locutionem istam, qua non Marcus etiam, sed solus Lucas utitur, praeter rem eo vertunt, quasi leprosus a Luca et Marco memoratus, per legem Lev. 13, 13. 17. mundus fuerit, adeoque urbis intrandae co- piam habuerit. Atqui ad sacerdotem etiamnum ablegatur; sacerdoti igitur prius non se exhibuerat: quare impuri nomine, utut pienissima lepra fuerit, separatimi esse oportuit etc. Harm. p. 253. — ha ftpóawTrov, in faciem] Humiliatio non vulgaris. V. g. 3) v. 13. *«t, et] Praesentissimus precum fructus. V. g. UIC. V, 15 — 39. VI, 1 — 1-2. 231 v. 15. OepflMTsósffGai, sanari) Verbum medium. v. 16. aÙTÒc, Ipsé) prò suo parte. — rjv ó-rcoyojpòjv) solebat recedere. Ita et spatium orandi quiesceudique habuit, et hominum desiderium acuit. v. 17. y.a6 f /,u,syotj sedentes) ut auditores ceteris honoratiores. — vo[/.o- StSdcraxXoi, /e#Js doctores) scribae. v. 21. - &&(£%, yiapo) Extrema, Jerusa- lem et pagi, appellantur; intermedium, oppida, inuuuntur. — r,v) Similis locu- tio LXX, èaouiséa fou ccScoc' ere, 2 Sam. 10, 11. ssovTa.c cdgts EpYàtsafe, Num. 8, 11. ysvscGctì r t ysip co-j tou scoerai ias, Ps. 119, 173. -- aùrojcì ?//os, de qui- bus v. 15. v. 19. 7cp(acj Ellipsis, Liti e. 19, 4. èxstvr,?. Act. 9, 2. xffé óàoù ovtoc?. Conf. Lamb. Bos. in Eilipsi, praepos. ò\z. Alii Si* moke?, alii àia Troia; ó&oG, alii aliter. v. 25. àpa; è^' ìtaTsmTO, tollens saper quo decubueràt) Suavis locu- tio. Lectulus hominem tulerat: nunc homo lectulum ferebat. v. 26. Trapala, nec opinata') miracula facta, peccata remissa. — giqj/,s- pov] hoc die singulari. v. 27. èOsàeiaTo, spectavitj cum misericordia. v. 28. a?uavT(X, omnia) quo ipso tamen non desiit domus esse sua. v. 29. v. 29. (A&Y&takv, magnum) propter multitudinem convivarum. v. 30. èc>0i£T£, edifis) Plurale, sed Jesum praecipue petebant. v. 31. v. 32. uLSTàvoiav) MsTavotav est transitas jnentis a peccato ad iustitiam, a morbo ad sanitatem. Dulce quiddam, nec formidabile : coli, anteced. v. 33. oY/ìòì touto ocveyvwTe usus est. — Eodem sabbato ad sacerdotes provocavit Salvator, qui in tempio, culpa vacui, sabbatum violent, Matth. 12, 5.: eo ipso videlicet anni tempore ex ordine Leviticus lectitabatur, in quo de sacrijìciis, sabbato etiam offerendis, frequens est mentio. e. 6, 12. 8, 33. 16, 29. 23, 38. Harm. p. 307. s. 3) v. 6. rj Ssirià, dextera) Eo majus fuit sanationis beneficium. V. g. 232 LL'C. VI, 12 — 32. Jesu Christo dati. Joh. 17, 6. Magnum hac nocte negotium inter Deum et Me- diatorem ! Etìam alibi frequens est Lucas in memorandis Jesu precibus , v. g. post buptismum, e. 3, 21. ante examen cum discipulis institutinn, e. 9, 18. ante transformationem, e. 9,29. et ubi discipulos orare docuit, e. 11, 1. Conf. Marc. 1, 35. Lue. 5, 16. Matfh. 14, 23. Nullus tamen, exce.ptà passionis hi- s torta, praeter Johannem ipsa verba precantis Jesu descripsit. Harm. p. 239.] — tou OsoO, Dei) Conf. Marc. 11, 22. noi v. 13. òts, qùum) mane. — [/.xQr.Tà;, discipulos) quorum multitudo ad- irne fuerat mixta. — ìy.lzlyjxz\o; , eligens~) Pendet constructio usque ad ver- sum 17. — itoci, et) Duae appellationes hinc natae sunt, et usurpatae deinceps in aliis locis Scripturae: XII. et apostoli. v. 15. wT^wttiv, zelotam) Nomen patriae ex etymo, flexum ad nomen virtutis. v. 16. ìouSav ìaacóSoj. Judam Jacobì) Hic Jacobus Jacobum et Judam genuit. coli. Jud. v. 1. v. 17. aÙTcov, illis) Classis I. — tótto'j -;SlvoO, loco campestri') Hic lo- cus non erat in ima valle, sed in medio monte; aptior auditorio frequenti, quam mera planities. Talis locus appellatur 6oo; tt£ LXX, tlouvòl Taura Num. 28, 24. sed y.oltx tx aura Ez. 45, 25. Et hoc modo apud Lucani Epiptianius et Cantab. cod. v. 24. 3 ) Twapdbavjdiv, solatium) Ps. 49, 7. 19. 17, 4. 4 ) v. 25. ol iv -z-lr t GtjÀv oi , impleti) Horum plenitudo non meretur no- men satietatis. coli. v. 21. 5 ) v. 27. tol; àx.ouou(7Lv, audientibus) omnibus, non modo discipulis. v. 20. Acuitur attentio. v. 30. 6 ) aìpovTo:. tollente) sine rogatu. v. 32. yxoi;, grafia) Sic ter, addito versu 33. 34. Qualis vobis grafia. ut qui uberius quiddam, mercede dignum, praestiteritis ? 1) Conf. Gnom. ad e. 1, 1. Obs. 2. not. marg. E. B. 2) xb ovotxa 6ij.wv, nomen vestrum] quo discipuli Jesu Christi dicti sunt. I'. g. 3) oOot 6{uv, vae vobis] Denunciatio haec est, non imprecatio. Y. g. 4) v. 25. ol yeXtov"c, ridente») Sane hoc animi levitatem nettùni non excutiat. V. g. 5) v. 26. xaXwc, betie] quum ipsi Christo non bene velint. V. g. 6) 7cavxfc ol, cuilibetrero) Nimis hic curaulatae sunt in^enii humani exceptiones. V. g. LtJC. VI, 35 — 45. 233 v. 35. 7tXtqVj veruntamen) Haec tria, amate, benefacite, mutuimi date, respiciunt versiim 32. 33. 34. ex quo respectu proprietas verbi Savsi^sTS appa- ret. — àya0o7rotslTS, benefacite) Subaudi, eis , qui vos odio habent. — ootvsi- £sts, mutuum date) Mutuum dare, cum spe recipiendi, est officium lmmanum : sine spe, christianum. hoc praecipitur, illud non prohibetur, v. 34. sicut licei amare amicos. [Et frequentes praeterea solicitudines animo parantur, ubi quis multis hominibus cum spe recipiendi mutuum dat , qui solvere rei nequeunt ve/ nolunt. Spinarum inde seges oritur. V. g.] — [*aa§èv) valet nil , non jwiSsV, i. e. neminem. neque enim KTCsXm^ accusativum personae usquam habet. — à7rsX7vf(ovTs;) à^oXa^stv &W£qvf££, recipere sperantes, v. 34. Posses interpre- tari: resperantes. Eadem forma verbi, ut à-oyóusasOa!, , x-iabUiv, y-ó two; ysucaffOat, dtouó tivoc écOfew, ut ex Athenaeo Casaubonus notat. — iià toò? àya- ptsTOuc /-al Twov/ipoùc, m ingratos et improbos) mortalium foedissimos. improbos, etiamsi nondum se fecerint ingratos. v. 36. ytvsffOs- esté) Diff. duo haec verba. 1 Petr. 1, 16. — oìx.tlg;xov£;, misericordes) Radix oificiorum. [Opera misericordiae, parcentis atque donan- tis, statim subjiciuntur. V. g.] v. 37. iat, jcpivsrs, [jA y.y.Ty.^v/.yZzTt . notite judicare, noìite condannare) Judicando, deciditur de borritale aut pravitate actionis: condemnando, statuitur de persona, quid reus sit commeritus. conf. Matth. 12, 7. — à-oXusTS, dimit- tite) Dimittitur is, qui tenebatur: àoiETatj remittitur id, quod debebatur. Utrumque verbum Matth. 18, 27. De re, confer Es. 58, 6. v. 38. y.xXòv, bonam) in qualitate vel etiam in quantitate eorum, quae pondere, numero aliave mensura Constant. — 77£-i£aopou, thesauro) Hic diciturx£p'/7<7£u|jwe, abundantia, mox. [Am- 234 tUC. VI, 45 — 48. VII, 2—13. plum est cordis fiumani spatium, boni malive non mediocriter capax. Utrum- que per dieta et facta prorumpit. V. g.] *) v. 48. OspiXtov, fundamentum) artificiale, petra, naturale, illi opponitur carentia fondamenti; huic, terra mera. — oùx, ìg^ugs <7aXsu<7at, non valuit com- movere) nedum pessundare. CAPI) T VII. v. 2. v EvTt(i.oc, carus) etiam propter obedientiam. v. 8. v. 3. àxouffa;, audiens) Nondum viderat Jesum. — 7cpsto|ju£sTO, efferebatur) Recte efferuntur mortui, in loca a domi- ciliis viventium remotiora. — ts, juvenis) Norat Jesus, juvenem, non fìliam, sed filium, esse mortuum. Usus est aut appellativo, Marc. 5, 41. aut proprio no- mine Joh. 11, 43. — col >iyo>, Ubi dico) Ubi. non ceteris adhuc. v. 15. sàtoxsv, dedit) Nam juvenis jam desierat esse matris suae. coni'. àTTs^s. e. 9, 42. 1 Macc. 10, 9. v. 16. TrpQ^TQTY)?, propheta) Hebr. pria non solum est, qui futura prae- dicit, sed qui divina munera et documenta hominibus affert. — noti Sri) Sic duo epiphonemata disterminantur. 1 ) v. 17. tt, Twsp^cópw, circurnjacente regione) Galilaeae, non tamen ex- clusis regionibus adjacentibus ethnicis. 2 ) v. 19. 7wpo<7zaX£caio)aT0 , visitavit] Pro ista visitatione etiamnuin celebranda nobis est tatouv significat sen- tentiam ferre prò aliquo, sive, justam aliquem sire . insto sire ìnjusto pronun- ciare judicio. conf. not. ad Rom. 3, 20. rWaioOffOai Sir. 18, 22. idem est quod àxo&oOvar nam qui debet, est quasi reus: qui persolvit aut praestanda prae- stat, liberatur. Gali, s'acquiter. Neque tamen non ad imam justificandi notio- nem reduci potest uterque usus vocabuli. nam et de eo, qui poenam pertulit, et de eo, qui absolutus est, satisfactum sibi esse, et dehinc utrumque justum esse, judex censet. Accedit in ilio usti euphemia, qua in hoc opus non est. Hoc quo- que loco S&òdouv in bonam partem valet. habetque sSw.aKÓQv^ justificata est me- tonymiam consequentis prò antecedente, (nam omnis justificatio accusationem, litem et controversiam aliquam praesupponit, Rom. 3, 4. Gen. 44, 16. LXX.) cum magna euphemia conjunctam. Sapientia justificata est: h. e. criminatores illam ream fecere, scandalizati sunt in ea, v. 23. eoque rem adduxere, ut de- mum justificari debuerit ipsa, et justa asserì, ostendique, omnes ejus actiones ad absorbendam injustitiam, justitiamque implendam comparatas esse; cum ta- men sine exceptione fuisset amplectenda. Similis locus Rom. 10, 21. 1 Cor. 4, 12. 13. Sapientia a conviciis edacitatis et vinolentiae in eam jactis, defensa et justificata est, et quidem ccko a filiis suis, iisque omnibus; ab omnibus filiis ip- sius exorta ei est necessitas se justificandi, et ornnes suas 6um iis actiones de- fendendi. vid. e. 5, 22. 30. 33. 6, 2. 7. et hoc ipso capite 7, 40. 11, 17. 13, 16. 15, 3. 19, 7. Matth. 15, 2. conf. arcò, a, Lue. 20, 3. 2 Cor. 2, 3. 10, 7. Hebr. 10, 22. LXX, Eccl. 8, 11. Es. 25, 9. Job. 35, 9. Ps. 28, (27,) 1. 33, 8. 119, 53. et Es. 49, 19. 2, 3. in Hebr. ITO. Sic arò propter, Ps. 68, 30. ubi » et "bl parallela sunt. v. 36. àvsxXiO?;, accubuit) non spectata prius domo, ut curiosi convivae solent: nec sumta aqua aut oleo, v. 44. (conf. cap. 11, 37.) quo citius admitte- ret poenitentem illam. v. 45. v. 37. yuvvì, mulier) cujus nomen ignotum. [Magna quidem hujus histo- riae convenientia est cum Mia, quae Joh. 12, 3. ss. Matth. 26, 6. ss. et Marc. 14, 3. ss. memoratur ; eo potissimum nomine, quod uterque eventus in domo Simonis cujusdam contigit. Enimrero unctio per iAicam descripta in urbe Ga- lilaica, ante transformationem, quin ante Pascila secundum, facla est: altera, LUC. VII, ^7 — 47. • 237 Bethaniae, sextiduo ante tertium Pascha. Mulier apud Lucani peccatrix ha- ctenus fuerat: secus, Maria. Job. 11,1. s. Dubitavit denique Simon Pharisaeus, nani propheta esset Jesus: Simon leprosus, pr aesente Lazaro resuscitato , non jam kabuil ijuod dubitaret. Harm. p. 302.] — àaapToAòc, peccatrix) Pecca- tum mulierum praecipuum, impudicitia. — y,x\ ÈTTiyvoOaa, et cognoscens) Rai et particula, a multis omissa, redundat: sed tainen gratiam sermoni addit, uti i in -in:n 1 Chron. 28, 5. Repetita post parenthesin videri possit et particula, ad dirimendam mentionem peccatorum et conversìonis. — èv t?; oìxia, in domo) Amor eam impulit, ut non exspectaret commodiorem occasionem alibi. v. 38. ottico, pone) ut quae non jactaret, quod faceret. Amor eam docuit tacere, quod non amanti videretur ineptum, quodque nemo postularet a servo: et docuit eam sine institutione humana. Similia exempla, e. 17, 15. 19, 37. — flotti) capiltis, passis, ut in luctu. Exquisitissima veneratio. v. 39. sì, sì) Imo si tu, Simon, scires, qualis haec jam esset femina, ali- ter judicares. — 77potal t:>,outou) Repete Otto, coli. Marc. 4, 19. Constr. cum <7i>[/.7myovTai suffocantur. — 7uopsuó|/.svo't , profìciscentes) sine celeri et conspicuo defectu, quin etiam cum profectu quodam. Haec enim vis verbi ^b* 1 7:op£uo[xai. Simul- tanea sunt incrementa in bono et malo non solum in universis, Matth. 13, 30. sed etiam in singulis. — qu T$>.s<7t£?9£v, exinde) Unus ex domo et ex urbe sit exitus. v. 6. ttcópcc, pagos) Urbes non excluduntur, sed multo magis praesuppo- nuntur. v. 5. v. 7. SiYiTCÓpsi, haesitabat) Qui fidem non habent, variis aliorum opinioni- bus misere possunt circumagi. [Et uni genio suo indulgent , eorum bujuietudo, utprimum spiritualium rerum nonnihil in eos incidit, statini excitatur. V. g.] v. 8. ècpàvY), apparuit) Inter excitatus est et resurrerit hoc ponitur; nani Elias non erat mortuus. v. 9. è£yÌT£t, quaerebat) Quivis e plebe id facilius potuit consequi. Jesus aulam non intrabat: Herodes aula, ob Jesum, exeundum non putabat. 4 ) 5 ) v. 14. àvà 7T£VTVÌ)tovTa , quinquageni) Numerus commodus propter quina- rium panum : et erant centies quinquaginta viri. Marc. 6, 40. v. 18. 6 ) Trpoffsu^ójAsvov, precans) Jesus Patrem rogarat, ut discipulis se revelaret. Nam argumentum precum Jesu colligi potest ex sermonibus actioni- busque insecutis. e. 6, 12. 13. v. 23. sXsys, dicebat) Occasionem sermonis exponit Matthaeus: quo prae- supposito, Lucas satis habet sermonem ipsum posuisse. — 7rpò; twcvtoc;, ad om- nes) etiam ad eos, qui de Passione Domini non audierant. 1) v. 39. ao\, Ubi] Quilibet eorum, quae sibi divinitus contigerunt, testis est gravissi- mi^. V. g. 2) v. 42. [xovoysv7j?, unigenita] e. 7, 12. V. g. 3) auyjiaXsCTàjxevo?, convocans] Itaque non vulgaris ea res fuit. V. g. 4) iSstv aù-rbv, vedere eum] Nura Johanni similis esset, numve in gratiam Herodis mira- culum esset editurus ? V. g. 5) v. 11. Bs^àfjLsvo? aùxoù?, suseijoiens eos] Jesu adhaere, eiqui, siquidem juvat , nomen profitere tuum. Susciperis. V. g. 6) xcci i-yè/zxo, et factum est] Memorabilis terminus , a Matthaeo , Marco et Luca simul notatus (Matth. 16, 13. Marc. 8, 27.). Universi novo hic concenti! ultimam Salvatoris pro- fectionem ad septentrionales terminos terrae Israéliticae inclioatam sistunt, Prope Caesaream Philippi discipulos privatim quaerit : Quem nam esse me homines ajunt ? eosque de passione sua instruit. Tum ita iter suum dirigit, ut omnem denique terram Israélis bono semine conserat. Factà transformatione Capernaum repetit , mediam inde Samariam et Galilaeam peragrans; porro trajecto Jordane ad terram Judaeae ex eo latere pergit, ac tandem salutata Bethabarà" et Jordane iterum trajecto Hierichuntem venit atque Bethaniam. Harm. p. 367. LUC. IX, 25 — 43. 241 v. 25. à7uo)i(7a$, perdenti) curri posset salvari. — "Cn^nùM^ jacturam fa- ciens~) curri posset se ipsum lucrifacere. v. 26. x.al — jtal — ef — ef — ) Conjuncta mentio Dei et creaturae. Jud. 7, 18. 20. 1 Sam. 12, 18. Hebr. 12, 23. Ap. 3, 5. 14, 10. l ) v. 27. twv to&s sttoStwv) Hoc ex parallelismo profectum videri possit. La- tìnus enim, hic stantes. v. 28. èysvsTo) Impersonale, nana cum -jQ^spat subauditur '^<7av, ut in ógyi- j/ipai, quotidie. Sic Marc. 8, 2. in codd. opt. TÓpipai Tpst<; xpo^ivouai [i.ot. — >tal ìcoàvvTiv xal ià/.co^ov, e£ Johannem et JacobumJ Ubi valde receptus nominutn ordo tenetur, nil singulare inde elici potest: v. 54. ubi autem mutatur ordo, nus- quam id frustra factum censeri debet. Hìc Lucas Jacobo, pridem occiso, Johan- nem adhuc notiorem rei maximae testem praeponit; contra ac Marcus e. 5, 37. qui videlicet ante Lucam scripsit 2 ). v. 29. siSo?) aspectus, qualitas faciei adspiciendae. — srepov, alius) Lin- gua terrena non sufficit ad exprimenda proprie coelestia. sic pii, àXXayyiaó^sGa, mutabimur. 1 Cor. 15, 51. — sEacTpàTTTcov , effulgurans) ab intra, gloria cor- poris translucente, et poros vestimenti permeante. v. 30. àv&ps; Suo, viri duo) Non angelos fuisse hos, quis crederei, nisi nomina humana adderentur? v. 31. èv àoQV], in gloria) Similes Domino suo erant in hac scena, [et ma- jorem gloriae gr aduni post mortem et glorifìcationem Christi videntur adepti. Resurrectionis atque transformationis exemplum sunt hi duumviri. V. g.] — eEoàov, exitum) ex mundo. conf. Hebr. 13, 12. s. Idem verbum, 2 Petr. 1, 15. Res magna: vocabulum valde grave, quo continetur Passio, Crux, Mors, Resur- rectio, Adscensio. Antitheton, sìaoào;, ingressus. Act. 13, 24. v. 32. gòv aÙTw, cum eo) Hac formula Petrus Jacobo et Johanni praefer- tur. — utcvo), somno) Conf. Gen. 2, 21. [Mediante somno isto quarumvis cogi- tationum ati/ue imaginum terrenarum oblivio eos cepit. V. g.] — ^ayp'/iyopTi- 3. *) v. 44. ù(jt.st?j t'os) Arcanum est. — sì; xà cotoc, in aures) Primus gradus capiendi: cor discipulorum adhuc minus capiebat hanc rem. v. 45. — toórou?, hos) Possit hoc etiam ad antecedentia referri. — Trapa&SosQai , fr^di) Aequili- hrium cogitationum de laude et de passione, conf. anteced. h. v. et v. 35. 20. 22. In laetitia recordandum est crucis: et cognitio majestatis praeparat ad ver- bum crucis. v. 45. afoOtovTai, sentir ent) 'ExtyvwG^ cognitio parit afoOr^iv , sènsum. quum illa deficit, hic deficit. v. 46. EÌ7TOv <7ou. Et sic saepe. Adde Es. 50, 6. 7. tò tz^ógìùtzóv f/,ou oóx, à7U£<7Tps^a arcò odcyyvris èp-TCTusjxàTWv — è'Gyixa zò 7rpÓTO)7uóv j/.ou c'o; (TTSpsàv rcsTpav, xal sy- vcov, oti où pr\ ods^uvOw. [Plurimum in rebus arduis firmum propositum juvat. V. g.] — sì; tepouao&Tìf/., in Jerusalem) v. 31. Fructus apparitionis in monte. v. 52. ÉToifjiàffai , parare) scil. paranda. Id poscebat multitudo comitum : nec solebat Jesus in diversorio miscere se turbae. v. 53. otl, quod) Aperte constabat, eum petere Hierosolyma. id oderant Samaritae, [cultibus Judaicis infensissimi. V. g.] — rpó^oTrov, facies) Sic LXX. 1) v. 40. oux ^SuvrjBrjaav , noti potuerunt] Singularis hic daemon generis fuit. Nam v. 1. omnium daemonum potestatem diseipuli aceeperant, V. g* LUC. IX, 53 — 62. X, 1. 243 2 Sam. 17, 11. xat tò 7upótaì 3 sicut etiam) Ibi libentius imitamur sanctos, ubi non de- bemus. — rìkioLq, Elias) item contra Samaritas. 2 Reg. 1, 2. ss. Eliam habe- bant in recenti notitia. v. 8. 19. 30. v. 55. oiou 7Pvsuf*atTOC, qualis spiritùs) ejus nempe Spiritùs, qui est Christi et gratiae. Conferri potest illud, quod, quum Jesus in cruce ipsis Psalmi 22. et 31. verbis adhibitis oravit, tamen non contra hostes, ex psalmis item propheticis, sed prò hostibus oravit. — 0(ag$s) vos. Retunditur provocatio ad Eliam. v. 56. tr/à?, animas) pretiosas. — sTspav, alium) Optimum consilium et planum. Matth. 2, 12. Num. 20, 21. — xg>[/.7]v , paglini) cujus incolae erant eùysvécTspoi, quam ii, de quibus v. 52. v. 58. oùx. sysi, non habet) In v. 53. 56. exemplum extat. v. 59. àra\6óvTL, abeunti) Dativus. Hic homo abitum praesupponit, non petit. Alius abitus praecipitur versu 60. v. 60. SiÓYysiXs) nuncia ubique. Idem verbum Rom. 9, 17. Id summo ardore urgebat Dominus. conf. v. 62. et cap. seq. init. [Credibile est, et hunc, et enm de quo sequitur, to% LXX adnumeratos brevi postea fuisse. V. g.] v. 61. TrptoTov, primum) Homo ille adhuc haerebat in affectibus natura- libus. eo minus veniae dandum ei erat. Videtur autem in animo habuisse Elisae exemplum, cui Elias veniam dedit. nam ab aratro sumta similitudine Cccmf- 1 Reg. 19, 19.) Jesus respondet. Regnimi Dei expeditiores postulat animas, quam discipulatus propheticus: neque ad Eliam neque ad Elisam sine discri- mine provocandum est. v. 53. — àTuoTa^aaOai , valedicere) fortasse cum con- vivio lauto. v. 62. ó Ì7]<7o0;, Jesus) mox LXX missurus. — fOixojv, spectans) Qui retro spectat, is, proprie loquendo, delirat. — tiq T7,v {JaffiXsfav tou 6sou, ad regnum Dei) tenendum et propagandum. CAPUT X. v. 1. MsTa TaCiTa, post haec) post probationem eorum, qui idonei essent ad legationem vel secus, quorum tres memorantur e. 9, 57. ss. — àvéSst^ev, declaravit) legatos. — ó jcópios, Dominus) Describitur hoc loco actus vere do- minicus. [v. 2. 3. 9. 11.] — STspou?, alios) [quorum haud quidem diuturna le- gatio, attamen talis fuit, ut proxime a munere apostolico abessent, nec pauci eorum insequentibus temporibus testimonium de Jesu Christo stabilire possent. imo vero singuli, qui Jesum viderant, audierant, et fide in Eum conceptà de Ipso testati sunt, excellentiae apostolicae aliquid analogi habuerunt prò sua parte. Harm. pag. 391.] Regnum Dei vires acquirit semper majores, et bona 1) v. 57. zÌtzì ti; 7:005 ocutov , dixit aliquis ad eum] Tres h. 1. ad sequelam Christi excitati memorantur, quorum duo priores a Matthaeo (e. 9, 19 — 22.) notati, tertio, in numerum tójv LXX, ut conjicere licet, adoptato per Lucani, occasione data, junguntur, Harm, p. 388. 16* 244 LTJC. x, 1 — 13. instituta crescunt: inprimisque fructu celeri non caruit officium Christi pro- pheticum. Crevit numerus a XII. ad LXX, inde ad D, et amplius. 1 Cor. 15,6. — épSot///i/.ovTa, septuagintcQ Et apostolomm et discipulorum numerum cer- nimus a Domino in libris Moysi praefiguratum per Xll fontes et LXX palmas in deserto repertas. Ergo LXX legendum est; qui fiat etiam numerus eorum, quos Deus spiritu impertivit, qui in Moyse erat. L. Valla. Latinum Valla in- terpretem reprehendit, qui cum aliis habet LXXII. Sequitur à>jo, interjectis quatuor verbi». Inde duos per festinationem huc retulisse videatur perantiquus librarius. Aut versu 1. scripsit Lucas LXXII praecise, deinde versu 17. ro- tunde LXX. et alii utroque versu vel LXX yel LXXII posuere. — x ) àvà àuo, oìnos~) Erant XXXV aut XXXVI paria. — oO e|ì.s^Xsv aÙTÒ? Spesataci, quo ipse erat venturus') Sic, apostolis Dominimi praegressis, e locis viae, per quain iter faciebant apostoli, utrinque vicinis poterant ad Christum convenire, audire et sanari volentes. 2 ) v. 3. ol^volc, agnos~) Sic LXX legati: oves XII. apostoli, Matth. 10, 16. [Utrisque salvum (ut ajunty conductum dedit verbo : Ecce, Ego mitto vos. V. g.] v. 4. [xr,àéva xocTa tt,v ó&òv à^Tràar^Gs, neminem in via salutate) Non in- conveniens est, id proprie accipi. Qui valde seria subitaque in re occupatus est, minus potest observare ceremonias civilitatis, facileque eximitur a communi regula decori. Confer 2 Reg. 4, 29. et, simili in re, Lue. 19, 30. seqq. Varia erant hominum genera apud Judaeos a salutandi officio exemta, praesertim reli- giosi, ut docet Lightfootus. Multis verbis gestibusque salutabant: at taciturni- tate retinetur integra animi virtus: et valde pretiosum erat tempus legatorum, Cconf. Joh. 20, 17.) valde pretiosa salutatio legatorum v. seq. Matth. 10, 12. Domi attentiores sunt auditores, quam in via: et in via tot legatis multimi tem- poris eripere salutatio poterat. [Denique ipsa etiam salutationis in via omis- sioutiliter homines monebat , grave et maturandum esse tcov LXX negotium. V. g.] v. 5. 7rptòTov, primuin) Nuncius Dei, initium facere debet ab appreca- tione salutis; antequam objurget homines. v. 6. ó mòq sìprlv/;?) qui sit filius pacis^ pace dignus. — è-avaTraócsTai, requiescet) eo modo, quem persentiscatis. De vocabulo, conf. 1 Petr. 4, 14. Pax semel egressa, non desinit quaerere, donec inveniat, ubi consistat. — stt' aÙTÓv) Hoc potest ad utdv tlzryr^ primario, ad ol/.ov participative referri. v. 7. Tà -ap' aÙTcov, quae apud illos) cum frugalitate et parrhesia: ut invenietis. — tou (jlisOou, mercede) Cibum capere licuit: numos non debuere petere, quanquam ne eos quidem prorsus recusare jubentur. Vicissim autem digna est merces operano: non otiandum. v. 9. èv aùff), in ilio) in urbe. Sic in tota regione omnes aegroti potuere sanari. — viyytttsv, appropinquavif) v. 1. fin. v. 10. TrXaTSia;, plateas) circa moenia. Conf. ad Ap. 11, 8. — sìttocts, dicite) publice. v. 11. 777.71V toOto ytvcócxsTS, oti rp^MS» r, fìzaikzix. tou Gsou) Primum di- cebant nuncii, vjyyasv *¥* ty"^ * T ^* Vm ^ deinde ad contumaces generaliori sermone utebantur, vjyyasv ktX. absque illis voculis, é quia potestatem impetrarat obnitendi discipulis, a quibus Satanas vincendus erat; et daemoniis, quae ei parent, subvenire et malam rem suam fulcire festinarat. conf. v. 19. Certe TTsastv, coli. Act. 27, 26. LXX, tnj{jL7rt7CTetv, affia 1 Cliron. 14, 9. 13. non sem- per idem est, quod pkififfròLv Ap. 12, 9. Actio in coelo includit actionem in terra, non contra. Congruit icon, ut fulgur: et Satanas postea demum extur- bandus dicitur, Joh. 12, 31. v. 19. à(àtoai) ut dedi, sic porro do. — ò'ostov, serpentibus) Marc. 16, 18. Appellatio terrestri conveniens hosti; non jam coelesti, ut illud, ut fulgur. Parallelus est cum Marc. 1. e. locus Act. 28, 3. ss. sed inter 3Iarcum et Lucam est parallelismus verbalis, homonymicus tamen. Muniti sunt fideles contra ser- pentes proprie et metaphorice dictos. — cr/.op-icjv , scorpiis) qui subtiliores serpentibus. — $óva[uv, vini) vel, N=t£ copias. serpentes et scorpii, species: vis omnis, genus. — tou è/Opou, hostis) Singularis numerus, de hoste prin- cipe. [Matth. 13, 39. Ps. 8,3.] — oO u:h à&uaital 7rep1dftaa1x.es. — où «jiXa coóovT£;, qui audiunt) etiam illa ipsa mulier pia. — £|J.ou, mecum] Nemo mortalium suis Jesum viribus juvare poterat, et multi repugnabant Ei: attamen miracula tam stupenda edidit. Est iffitur b ? ecce, 2 Reg. 7, 6. et hoc loco simul involvit antithe- ton inter externam puritatem et impuritatem; quo pacto nunc Latinis saepe va- let atqui. — tó sEtóOsv) . quod est exterius, v. gr. poculi mundioris. — tó sgw- 9sv 0[y.wv) interim vestrum, victus. — ysaei, plenum est) instar catini. Pri- mum, lEwOsv et IscoOev sunt adverbia: deinde apud Matthaeum, e. 23, 25. s. yé- [U$iy piena esse dicuntur poculum et patina; apud Lucam, ipsum pharisaeorum interius. Exterius vasorum est non solum convexum, sed etiam concavum: in- terius et cor et ratio victus. Rapina utrum materialiter prò re rapta, an formaliter prò rapacitate sumatur, nil interest. Formaliter autem sumitur, quia apud Mat- thaeum àxpacta sive àSi>aa, intemperantia sive injustitia, apud Lucam 7uovY)pta, malignitas adjicitur. Periphrasis esto haec: Vos pharisaei mundum servatisquod exterius est in vase : sed interius vestrum plenum est rapina et malignitate. In- sipientes, nonne Is, qui exterius fecit, vas idem etiam interius, scilicet cor fe- cit? Quod tamen attinet ad ea, quae in vase sunt, date eleemosynam, et ecce omnia, tota ratio victus, munda sunt vobis, quicquid sit de vase, magis vel mi- nus mundiore. v. 40. ó TCoivfcac, qui fecit) Deus. — xaì tó) Ideo curandum utrumque. Mundum cor decet mundities victus. 1) E7:a0poi£o(jivwv , cumulatim irruentibus] an consecuturum esset signum de coelo. v. 16. V. g. 2) ouoet? Se, nemo vero] Verbo DEI totos nos tradere debemus, ut penitus eo illumi- natis alios etiam lucrifacere detur. V. g. 3) Lectionem xpuTzxrjv (Gewolbe) praefert margo Ed. II. et ex eo Vers. germ. E. B. 4) etra Sé 6 xuptos, dixit autem Dominus] Ea, quae hic sequuntur, in Galilaea prius, deinceps Hierosolymis (Matth. 23, 1 — 39.) elocutus est Jesus. In Galilaea, h. 1., Prophetas, inquit, et Apostolos inter eos mittam. Tum, Hierosolymis: Ecce, mitto. Scilicet propius in- tere» temporis ad ipsam legationem perrentum est. Harm. p. 398. LUC. XI, 41 — 52. 251 v. 41. w^v) Etsi exterius ab Eo, a quo interius, factum est; tamen in nomine, qui impuritatem contraxit, alia est ratio exterioris, quod per se non inquinat, alia interioris, quod maxime purificandum est. — xà èvóvTa) Anony- mus apud Suidam (V. svóv) Gustav sx tgW evovtcov jcat TCocpóvTwv TrpoTayGsfaav * ut notat Pricaeus, quem vide ad h. 1. Itaque irà svqvtoc sunt non tó sgwGsv, sed esculenta et potulenta, quae insunt in vasis. Subaudiendum jtaTa. — &óts, d«fe) Saepius dicitur, 7uoi£?v facere eleemosynam: sed h. 1. d«re ; (uti cap. 12, 33.) in antitheto ad rapinata, v. 39. — jtal ìSoù, ef ecce) Non ait: et tunc, sed, ef ecce, et mox, non, erunt, sed, sunt. Igitur non dicit, dando eleemosynam pu- ritatem demum conciliari cibo et potui; sed puritatem in creatura Dei esse per se: tantum, eleemosyna data, non manuum lotione, abstergi iabem, quam ad- junxerant pharisaei per rapinam. — tzmtol x.aGapà) omnia, quae insunt in po- culo et patina, munda sunt vobis. nani haec omnia fecit Deus. v. 40. nil horum hominem inquinat. Matth. 15, 11. v. 42. cùX oùal) \\Xkà, particula transeundi. 2 Cor. 7, 11. — tt,v ap{- fftv, judicium) in intellectu. Judicium verum dictat, amorem Dei esse praece- ptum maximum, [e. 12, 57.] — rrìv us'&irw tou Ssou, amorem Dei) in volun- tate. {DEI amorem, inquit, et, propter DEUM, proximi. V. g.] Qui Deum amai, is demum vero judicio pollet. 1 Cor. 8, 3. 2. Apud Matthaeum : miseri- cordiam et fidem. Videlicet cum amore conjuncta est ea fides. 1 Tim. 1, 5. mi- sericordia commendatur versu 41. x ) v. 44. oùal 6(aiv, òri ktX.) Hic non addit Dominus, toi; ^apwaioi;, phari- sa is, uti addiderat v. 42. et cum sermone vultum quoque ad legisperitos a Do- mino conversum fuisse, colligere licet ex v. 45. ubi legisperitus quidam id sibi dictum sentit. Illud, ypa^uaTsT; x.al c , apostolo s) qui sunt in N. T. — è/cd\to£ou<7tv) perseguendo ejicient. Frequens verbum apud LXX. v. 50. sx£y)TY)$r)) Hebr. «m 2 Chron. 24, 22. — 7uàvTc«>v , omnium) Om- nibus temporibus fuere prophetae; in his etiam Abel. — arcò tyis) Constr. cum sx^yityiGy]. coli. v. 51. 3 ) v. 52. vipaTs) sustulistis. [Muneri ecclesiastico sese inyesserant : quos qui posthabebat , eum omnimoda iynorantia tenebat. V. g.] — tyiv xXsròa tyJs yvtossco;, clavem cognitionis') i. e. cognitionem veram, Messiae, Ce 20, 41.) quae est clavis regni coelorum. — oùx. sic/ftGsTs, non ingressi estis) in reg- num coelorum. 1) Taìi-a — xaxeiva, haec — ista] Viliora — potiora. V. g. 2) Tauxa, haec] quae praecedimt , versu inprimis 43. V. g. 3) v. 51. Sa^apfou, Zachariae] prophetae. 2 Parai. 24, 20. V. 252 LUC. XI, 53. XII, 1 — 19. v. 53. ^stvw?, vehementer) Huic vehementiae suberat fraudulentia. v. seq. — à7troto&u(Ji.[/ivov , contectum) remotum ab oculis. in tenebris. v. 3. — xpo^TÒv, occultum) remotum etiam a notitia: ad aurem. v. 3. v. 3. efoocTS, dlxistis) cum timore aliquo. v. 4. ta}i,£'jovT£;. Cic. I. XV. ad Att. ep. 14. Ita sum fisTScopo; et magnis cogitatio- nibus impedifus. v. 30. Tw&vra) Consti*, cum TaCrra. v. 32. ar, oo3o0, ?ioZi timer e) Locus hic valde benignus est. — pcocpóv) Quod parvum est, id videri posset habere timendi causami sed tanto benignius custoditur. Et singulae oviculae sunt parvae; Cut populus debilis dicitur, qui ex debilibus constat, Prov. 30, 25. 26.) et grex est non numerosissimus, si ad mundum comparetur, atque altu facilis, hoc quoque nomine, et pretiosus. [Splen- dorem in mando non aucupantur tales. V. g.] — rcotu.vtov) Suavissimum amo- risque plenissimum diminutivum. — eùitójc7|.0£ x.ó^xr^ov -rpà-^oev. Promissio, de mini- strando, honorificentissima et maxima omnium. Ita Sponsus amicos excipit so- lenni nuptiarum die. v. 38. $£jT£pa, secunda^ Non memoratur vigilia prima: quae erat ipsum nuptialis convivii tempus. — Tptnpj, tert'ut) Romani in quatuor, Judaei in tres vigilìas divisam noctem habebant: et Lucani ad Judaicam divisionem alludere statuit Simonius. v. 39. yivcÓqc£t£J nostis. 2 ) v. 41. 7,0.2;, nos) apostolos, discipulos. — xxl, etiam) nobis non ex- clusis. v. 22. — 7:avTa.;, omnes) praesentes. conf. v. 1. 4. 15. 22. 54. 1) ia'j-rol?, vobis ijpsis] Amplissima usura. Hebr. 10, 34. V. g. 2) ^TP r *T < ^? Y i a£v * v > vigtiasset] Neque id praecipui quidquam fuisset. Horae ambiguitas vigiìias et continuas reddit et laudabiles. T r . g. IX C. XII. 42 — 55. 255 v. 42. ti;, quis) Ad interrogationem Petri non exserte respondet Domi- nus: sed tamen innuit, se parabolani loqui ad discipulos proprie (nani oecono- mus diflPert a familia ei commissa:) sermonemque in singulari format, ad hos singulos eo magis acuendos. Deinde v. 54. s. dicit aliquid ad omnes, populum reprehendens, qui nec duna agnito adventu Messiae primo , non capiebat doctri- nam de secundo adventu. — tfaTaèr^ersi, constituef) Futurum tempus : quia fide- litas dignum facto servum, qui constituatur super familiam. Novum constituef sequitur v. 44. Gradus a familia ad opes omnes. v. 45. x ) saOisiv y.y.l Ttivstv, edere et bibere) Actus. ^sOurasTOsa, ebrietati indulgere, habitus. v. 46. à.TTWTwv, infìdelibus) Antitheton, fìdelis, v. 42. Qui cor divisum ha- bet, dividetur. v. 47. tò OéV/i^y., volimi atem) qua vigilantia requiritur. — [j.r, sTOi|/.à<7oc;) Neutrum, uti e. 9, 52. [Sequitur noi'/^x;, respectu servi ipsius: nam sTOitxàcrac alios respicit, quos parare debuerat servus. V. g.] — TroAXà;, multas) se. iùkt{- yà$, plagas. Eadem ellipsis 2 Cor. 11, 24. v. 48. òXiya:) non modo pauciores, quam is, qui scivit, sed paucas. — o> sSóOt, tuoXò, cui datum est multimi) praesertim si ipse ambierit et rapuerit. — TapsQsvTo) tanquam depositimi ii commiserunt , quorum erat committere. Perso- nale ellipticum. v. 49. 7n3p, ignem) optanduin, ardoris spiritualis. e. 3, 16. Matth. 10, 37. cum conseq. et anteced. Continuat Dominus sermonem a rebus terrenis ad coe- lestia homines vocantem: et sensim revertitur ad ea, quae ante interpellationem dixerat. v. 13. 12. — fktXéìv) de coelo, mittere. — zie t^v y-fiv, in terram) Ig- nis ille non est nativus terrae: non dicit, in terra, uti v. 51. — ti OsXw, quid volo) Praesens, volo , prò, vellem, convento rei valde optatae et certo futurae. quid ultra velini: si ignis accensus jam sii? Accensionem praecessit lucta. Ac- census est Act. 2. v. 50. [iy-TL^o. Ss) Sed baptisma, idque consummatum, debet praegredi ignem, ejusque accensionem. — s/w 3a-T',?Qy;va'.) Conf. Marc. 10, 38. — ^c5; cuvsyouai, quomodo coarctor) Joh. 12, 27. Matth. 26, 37. Quo propior passio, eo major affectus. Formula praecedens, quid volo, voluntatem ac prolubium me- rum indicat: sed tò, quomodo coarctor, (coli. Phil. 1, 23. 2 Cor. 5, 14.) volun- tatem per objecta adversa eluctantem innuit. — -zzXz^r^ consummatum fuerit) Joh. 19, 30. v. 51. où/i) non pacem ejusmodi, quae heterogenea, bona et mala, con- gregai — Siay-spicr^òv , divisionem) Vini dividendi habet gladius, Hebr. 4, 12. Et ignis, de quo v. 49. separat heterogenea, et congregai homogenea. v. 52. 77SVTS, quinque) pater, mater, fìlius, filia, et nurus. Non additur ge- neri nam hic aliam constituit familiam. — -ozXz l-\ Sudi, tres super duobus) Nu- meri ad divisionem aptissimi. v. 54. jeat toT: o/Xot;, etiam turbis) Nani superiora dixerat apostolis. v. 42. not. Imitatores Christi debent subire divisionem propternomen ipsius: mul- titudo, extra causam illam coelestem, paci studere. Populare impedimentum gratiae, simultates. v. 58. — ance Sug^cov , ab occasu) Ad occasum Judaeis erat mare: unde pluvia. — sù9sw;, statim) sine dubitatione. v. 55. vótov, austrum) e. 13, 29. Act. 27, 13. — x.xugwv) y.aufftòv inter- dum dicitur ipse ventus ab oriente: sed y.scuswvo; prognosticon hoc loco est ven- tus auster. itaque zocu^wv dicit aestum, quem dabat Judaeis ventus ex regioni- bus ad aequatorem sitis. ) 8fc, vero] Ingens differenti a tnm actiords tum retribntionis, V. g. 256 LUC. XII, 56 — 58. XIII, 1 — 6. v. 56. u7roxptTal, hypocrytae) Hypocrita dicitur, quisquis partem aut spe- ciem boni affectat, majusque bonum negligit. Dicitur etiam v. gr. 07uox.piT7ì; òvst- pwv, conjector somniorum: sed hoc loco Dominus sine dubio usitatum verbum hebraicum adhibuit, quo innuitur hypocrita malignus. nani ea tempestatum signa allegantur, quae quilibet plebejus etiam sine peritia physica poterat cognoscere. — TYfc yffe, terraé) v. 54. — tou oùpocvou, coelì) v. 55. — xoupóv) tempus Mes- siae. v. 49. s. — tuo; où, quomodo non) Spiritualis probatio homini multo faci- lior esse debebat, quam physica. limo vero a multitudine quae hìc requìrun- tur, ea rei ii detrectant hodie, qui amplissimo loco constituti sunt. V. g.] v. 57. *) y.oìi à ponuntur, momenti esse oportet, quum ex omni quod justum est, hoc unum ad populum com? memoret Jesus. V. g. 2) oTt, eo quod) A singularibus calamitatibus minus tuto concluditi^ ad singularia delictft. V. g. LUC. XIII, 6—16. 257 Israèlem sunisit Deus. — aÙTod, sua) Vineam habet Pater, eamque colitChristus, mrp ia5> coli. v. 8. Domine: vel, vineam habet Christus, eamque colunt mini- stri ejus. — 7recal auptov. Jos. 22, 18. coli. v. 28. Proverbii instar de futuro; ut saepe de praeterito, ^Gè? 1) Post cibationem 5000 virorum, e. 9. rarus est Lucas in commemorandis mira- culis in Galilaea per Dominum patratis: in genere tamen h. 1. notat, quod in itinere passio- nera sustinendam constitutus haec effatus sit; quorum tria exempla refert e. 11, 14. 13, 11. s. 14, 2. s. Harm. p. 406. 17* 260 LUC. XIII, 32 — 35. XIV, 1. 2. y.cà TptTYiv vjpipav. Si per Herodem stetisset, ne dies quidem relictus esset Do- mino. — TeistóCffjLat) finem nanciscor. conf. Hebr. 11, 40. Tertio die Galilaea [Herodis territorio] exiit, Hierosolyniam tendens, ibi moriturus: v. 33. fin. et ab hoc tempore consummationein sibi repraesentayit. [tieque in Galilaeam post- hoc ante resurre ctìonem rediit. Harm. p. 407.] v. 33. ty) é^opivvi, sequentì) Hoc latius quiddam sonat, quam tyì TptTT), tertio die, quod huic includitur. Non duornm duntaxat dierum iter erat in urbem Je- rusalem. v. 22. e. 17, 11. Unde tertius dies non solum consummationis , rcXyjv sed etiam, ante liane, profectionis ulterioris erat. [Si recto, via, inquit, ad lo- cum tenderem,ubi interficiendus som, tridui certe itinere opus esset. Harm. 1. e] — 7ropsós<70ai, proficisci) Dixerant: profìciscere , v. 31. Respondet. Hoc ipsum quod tam subito indicitis, non est unius diei. — oùx, sv&s^stou, non usu veniQ Phrasis haec admittit exceptionem, v. gr. Johannis Baptistae. — ònzolirjQou , in- terire~) judicio publico. v. 34. tspoiKjocX'àf/., Jerusalem) Non sine causa ad hanc urbem sermo ver- titur. Pharisaei necessitudinem cum ea habebant: v. 31. et Herodes ibidem erat insectaturus Jesum. — TCOGobu?, quoties) v. 7. Ter post baptismum eo venerat. [Joh. 2, 23. 5, 1. 7, 10. Harm. 1. e] — voraiàv, pullitiem) Nomen collectivum. v. 35. iSoò à7nxó$, hydropicus) ea ipsa de re huc ductus. 1) Eandem h. I. domum innui, de qua Matth. 23, 38., diverso licet tempore, sermo est, confidenter supporto. Atqui templum notari l. e, patet ex Matth. 24, 1. ubi statim sub effatum istud gravissimum de tempio abiisse dicitur Salvator. Quid igitur, si in ipso tempio haec elo- cutus est, demonstrativo outro? ojius habuerit ad aedem istam indigitandamì Sane articulus a tali in casu plus quam sufficiens erat. Largissime praeterea concesserim , Judaeos nunquam suam, sed Domini domum constanter appellasse templum (quanquam contrarium docet S. R. D. S. F. Lorenz Diss. de Induratone Israélis ante finem dierum finienda, Argent. 1771. p. 50.) Atqui vero, qui aTcrjXatov XrjaTwv (e. 19, 46.) vocare templum non dubitavit, Eumne miremur per indi g nati onem domum Judaeorum h. I. dicere potuisse 1 ? Nunquam populus judaicus Mosis populum, quod sciam, se dixit: at Dominus, populo iratus , ad Mosen: tuus inquit, po- pulus perdidit, Ex. 32, 7. Conf. omnino Jer. 7, 4. 8.; ubi nomenclatura, templum Domini, mendacii arguitur: Hos. 1, 9. ">733> jxb> non — populus meus: Rom. 2, 28., non — Judaeus, coli. Àpoc. 3, 9. etc. Haec responsionis loco ad cel. D. Ernesti Bibl. Theol. Tom X. p. 184. ss. E. B. 2) ^crav 7tapaT7]potf|j.5vot aùxbv , callide observabant Eum) Dolosis et pravis cogitatio- nibus vehementer violatur sabbatum spirituale. V. g. LUC. XIV, 3 — 12. 261 v. 3. àwojtpiOsì?, respondens) cogitationi adversariorum. — vo[uxoò$, le- gisperitos) qui tamen legem de sabbato non recte intelligebant. v. 4. tàtpsT£a)?, i. e. pariter coeperunt recusare. Sic fere tX. p\ sì'ys tcot % scrys [Aiav (ìoiAsu<ÓGyov tòv sitsutov) Jud. 6, 25. tòv fJWdyov tòv <7itbutòv xal {j.ó(7pv SsuTspov s7rTa8T?i. Articulus singularem praestantiam notat. — eù choros) exultantes. v. 27. 6 àSsX òì, vini habet. Not. crii. 2) xai eaTkXay^vtaGT) , et misertus est] Hoc vero est, ne vultum quidem adducere, vel frontem rugare. Jer. 3, 12. V. g. LUC. XV, 31. 32. XVI, 1 — 8. tari, quam cum amicorum grege. v. 29. — toxvtoc, omnia) Prerogativa populi Judaici. — Tà £(7.à, mecC) Non opus est, externas quaerere amicitias. — a% è LXX, sjcXsCTCtì), etiam de justis. sed hoc loco innuit, vi parabolae, talem exi- tiim muneris ac vitae, qui miser esset, nisi parati essent amici. — &s£cdvttal cu cpapiTofoi, etiam pharisaeì) Sermo habitus erat ad discipulos, audientibus pharisaeis. — tT7Ìpt£ov, irridebant) doctorem simplicitatis. [ed sese pru- dentià instructos esse opinati, ut DEI servitium et Mamonae egregie combi- nare possent. V. g.] v. 15. oi &aaiouvT£<; — àvOpoWwv) justa aliqua facitis, inde justos vos esse putatis, simulatis et put ambii. Antitheton, noscit. — jtapSiac, corda) Cor, se- des justitiae et injustitiae. [Efficacissime hoc axioma et convincere malos va- let et sinceros confirmare. V. g.] — tò sv àvQpa>7roi$ u^tjXòv, quod in hominibus altum) quae hominibus inter homines videtur esse summa justitia. conf. e. 18, 14. exaltans. Subsequentis sermonis nexus hic est: Justifìcatio sui corani ho- minibus et elatio cordis, nutrit avaritiam, et ridet simplicitatem coelestem: v. 15. et contemnit evangelium: v. 16. et solvit legem, v. 17. id quod ostenditur ex- empio pharisaeis dictu maxime necessario, v. 18. Omnia complectitur sermo de divite et Lazaro. v. 16. ó vó[/.oc, lex) Subaudi praedicatum, prophetizaverunt, ex antitheto, evangelium praedicatur. — /.ed tcócc, et omnis) cap. 15, 1. — piacerai) vi in- gruit pia. Resolve: toc;, ((3ia£ó[/.svo;,) zìe, aùnov Sta Tffe pia; siasp^STai. v. 17. Ss, vero) Etsi, Christus, adsum, cum evangelio; tamen legem non tollo. Matth. 5, 17. s. Refutat pharisaeos antinomos. Nullum enim adest ve- stigium vel mentio transitus ullius a pharisaeis ad Sadducaeos. In v. 16— 18. notatur pharisaicus legis contemtus et abusus, et perennitas legis ipsius; et huc pertinet scopus sermonis totius de divite et fratribus ejus, coli. v. 29. — tcz- ceiv) SiamTCTSiv bei Jos. 21, 45. v. 18. Tzdtq ó àrco^ucov, omnis qui demittit) Divortii quoque causa vel pe- nes dimittentem vel penes pharisaeos judicesque poterat esse avaritia, v. 14. ob quaestum ex divortii libello. Hic abusus tum valde regnabat. [Deserta adul- tera exceptio non erat hujus loci: eo enim casu pars perfida seipsam reapse segregai. V. g.] v. 19. àvGpoyrco;, homo) Haec parabola Ost enim parabola, etsi historia subesse potest) non solimi abusum honorum externorum per avaritiam et su- perbiam, sed etiam superbum contemtum legis et prophetarum redarguii coli. v. 14. ss. Dives, exemplar pharisaeorum: Lazarus, exemplum pauperum spi- ritu. utrorumque status in hac vita et in futura ostenditur. — 7uop. Ne tenuissi- ma quidem levatio obtingit. Hoc sane àzpocTov merum est. Ap. 14, 10. Vi r/fc sX£7)[;.o<7uV7i; GTaywv àatarw; 'iyzi rcpò; tt.v à.TT/iv^av. Misericordiae diiinae gutta non miscitur cum epulonis ìmmanitate. Chrysostomus. — y^tosaav, linguam) Lingua maxime peccarat. v. 25. t£x.vov, fili) Correlatum infertili* ex relato, pater Abraham, nomen proprium hic non additili*, nam Abraham non novit hunc filium amplius, Filium appellavit etiam Achanein miserimi Josua cap. 7, 19. — ^rr^^z^ recordare) Mortui retinent memoriam rerum pristinarum. v. 27. — ÒL~ù,y$zq) abstulisti lu- bens. Id in vita non putarat dives. Magnum et honorum et adversorum pre- tium: nam sementis est in hac vita. — rà àyaOà, bona) &pbn Ps. 17, 14. — èv ty} ^0)7) (jou) Sic LXX, èv t7\ '(coti aÙT&v. ibid. — Ta xaxà, mala) Hic non additur sua. — vuv &£, nunc vero) Argumentum ab aequo: cur sic fiat. — izol- paxa^Eirat, solatio afficitur) super aerumnis pristinis. 2 Thess. 2, 16. Non va- cat ei abire. — ò&uvourar,, cruciaris) mere. v. 26. xal, et) Argumentum ab impossibili. — sVt) Hoc cumulat causas repulsae. conf. ©rei, e. 3, 20. gùv rcasi tovtois, e. 24, 21. — ù^wv, vos) Ergo 1) lv paaàvot?, in cruciatibus] Longo ante diem novissimum intervallo; quin ante mor- tera Christi. V, g. 272 LUC. XVI, 26 — 31. XVII, 1. multi in inferno sunt. — yjxa^a, hiatus) Distantia inter simun Abrahae et infer- num. — serorputToci, firmatile est) Hoc verbo praeciditur heluonis rogatio. — ol GsXovts;) volentes, si possent. — Sia(3f[vai) Stajfoivw, libere: o\a:rspco, vectus. — ol shsiOsv) Concise, prò ol éy-sT, éxstGsv. v. 28. ttsvts, quinque) Fortasse quinque fuere pharisaei, qui Dominum maxime irriserant, v. 14. nec legem et prophetas audiebant, v. 16. 29. et epu- loni, si minus foris, certe intus erant similes. Sane novit Dominus indolem et numerimi etiam talium. v. 15. Sextus frater erat, qui in inferno clamabat: con- tra sex ilios, unus, septimus , ex Abrahami posteris in Àbrahami sinuni perve- nit Lazarus. — xììclooù;, fratres) securos. — iva pi, ut ne) In inferno non est solamen miseris socios etc. prò epulone. Vid. tamen Ez. 32, 31. Heluo antea immisericors nunc misericordiam, sed divinae non respondentem, exserit. Pejor in voluptate, quam in cruciatibus inferni. v. 29. Xsyet, dicif) Non respondet Abraham de eo, an Lazarus mitti a sese posset ad fratres illius. a terra certe nec coelum nec infernum hiatus ille diri- mit. — fjtGMjsoq Mosen) Prosopopoeia (prò Lege) apta, in antitheto ad Lazarum. Perinde est, ac si Mosen corani haberent. [Xobis pr aeterea Christi sermones ac testium Ejus scripta suppetunt , quibus et resurrectio Ejus ex mortuis ad- severatur. V. g.] Scopus hujus sermonis, commendare scripturam, quam con- temnebant pharisaei, avari, v. 14, justificantes et efferentes sese, v. 15. legem contemnentes, v. 17. quem totum sensum pharisaicum scriptura absorbet. Mo- ses et prophetae hic considerante, maxime ut de Christo Jesu testantes, v. 1 6. quem irridebant, v. 14. — àttousàrtocav, audiunto) Severe hoc dicitur. Nemo cogitur. Auditu fìdeli salvamur, non apparitionibus. Herodes, audire non cupiens, miracu- lum non cernii Minus aperte, minus copiose in V. T. agitur de statibus post mortem; atque id tamen suftìcere debet ad poenitentiam. Errant, qui putant, de- mum per mysteria illa profanos lucrifactum iri. v. 30. où/l, non) Non norat dives in vita oeconomiam salutis; vilipendi- umque Scripturae miser, relieto luxu, secum intulit in infernum. Hinc consilium dedit minime Theologicum. Putat, ut ipse nunc afficitur, sic superstites mox affectum iri. Intuere Lazarum viventem: sic non opus erit Lazaro post obitum apparente. Profani homines postulant, uno momento sibi primum palpabiliter et sine fide monstrari veritatem rerum invisibilium: scrutinium, fidem, patientiam refugiunt. — tìs, aliquis) Lazarus, aut alius. — àizò vsxpcov, a mortuis) Ergo non crediderat dives, nec credebant fratres ejus, esse infernum aut beatitudi- nem. Sadducaeismus professus et sectarius non infertur hinc, sed atheismus practicus, quo etiam non modo Sadducaei, sed Pharisaei quoque laborabant cum omni sua hypocrisi. Erant revera empaectae, v. 14. Et probabile est, quinque pharisaeos individualiter prae ceteris notari versu 28. — (xstocv or, tooslv , poeni- tentiam agenf) Poenitentia opus esse, omnes sciunt, vel sine apparitionibus: scie- bat etiam heluo in inferno; quamvis non caperet, Mosen et prophetas huc facere. v. 31. où&s èàv — àva^T^, TirstaOr^ovTai, neque si — surrexerit, persila- debitur eisj Dives dixerat, si — profectus fuerit , poenitentiam agenti nunc antecedens hypotheticum crescit; consequens tamen decrescit. Multa sunt ex mundo invisibili documenta; (Matth. 27,53.) sed non ad hoc praecipue, ut poe- nitentiam agant mortales. Resuscitatus est Lazarus alter, neque credidere, Joh. 11, 44. 53. IIsiOsaGai, itemque àTwSlGsiv, modo ad intellectum, modo ad volun- tatem refertur: saepe ad utrumque. CAPUT XVII. v. 1. MaG/iTa;, discipulos) uti e. 16, 1. — àvév&sxTÓv sgti) oùx. èvSs^STat, non usu venit, e. 13, 33. — èXGstv, venire) per pharisaeos praesertim. [eorum- ijue cavillationes. e. 16, 14. V. g.] LUC. XVII, 2 — 10. 273 v. 2. toutwv, horum) Hoc pronomine demonstrat Lucas, in medio fuisse parvulos. v. 3. ?:po(7£/STS éauTOtg, cavete vobis) Non solum nolite scandalum aliis dare, v. 1. s. aut ab aliis accipere, in vos peccantibus, h. v. sed etiam cavete, ne vobis scandalo sitis. Matth. 18, 8. 9. Conf. Gal. 6, 1. fin. — àopsc, remitte) Sic Deus nobiscum agit. v. 4. Tvfé yjaspa;, die) Hoc multi perperam transferunt ad locum Prov. 24, 16. quasi justus in die septies laberetur, et quidem in peccata. — E7ut(JTpé^, convertat se~) Antitheton: peccaverit. — asTavow, poenitet me') Sic aperte di- cere, non modo non turpe, sed etiam salutare est: animus offendentis et offensi egregie sanatur. [Pari modo etiam apad DEUM non generatim tantum, sed singulorum lapsuum causa, quorum conscii sumus, deprecari nos expedit, v. g.] v. 5. £i7Tov, dixerunt) Moti suavitate sermonis v. 4. optabant uberius frui benignitate divina. — os àTwÓTxo^oi, apostoli) quibus maxime opus erat magna fide. — t« xuptw, Domino) Appellatio hìc posita innuit, valde solenne fuisse pe- titum. — ftpóUC. XVII, 10 — 21. si omnia facit, nil meretur: nil factum reputare debet; nulla gratia ei habenda, cujus est postulare nihil magni aut negotii aut praemii. Utilitatibus nostris car- ere potest Deus, solus bonus. Rom. 11, 35. Matth. 19, 17. David, esodai à/jjstoc èv òou, proficiscere) Non decebat tum, Samaritani diu adesse. v. 20. 7:ót£, quando) De tempore quaerunt potius , quam de loco , quem sine discrimine putabant fore Jerusalem. Et de tempore et de loco respondet Dominus, sed multo aliter, ac putabant. Conf. v. 37. cap. 19, 11. seqq. [A Lue. 17, 20. ad e. 18, 14. continua est ad quaestionem istam responsio; et quae e. 17, 22— 37. habentur, ea repetiit Salvator Matth. 24. etc. Harm. p. 419. Piena periculi res est, neglectis praesentibus prudentiae exercitium protendere ad futura. V. g.] — [xztv. TwapaTvipr'ffsci);, cum observatìone) cum tali pompa, ut gradatim et successive observari possit tò tuot£ et tó w&£, tempus et locus. Cor- relata sunt: nuncii, quos hi observantes vellent dicere ine aut ibi; et hi obser- vantes ipsi, qui tó hic aut ibi requirunt. v. 21. où&è spoufftv, neque dicent) ii , qui demonstrant regnum. Congruit verbum sine nomine positum. Mundus non agnoscit nuncios regni. — 2 ) ìàoù yàp, ecce enim) Ànimum debetis advertere; tum jam praesto esse videbitis reg- num. Hoc ecce veruni ponitur contra ecce frustra speratum. ecce enim non stat sub dicent. — èvTÓig, intra) Non debetis spedare in tempora futura, neque in loca remota, nam intra vos est regnum: sicut rex Messias est in medio vestri. Joh. 1, 26. 12, 35. Intra, non respectu cordis singulorum pharisaeorum (tam- etsi revera Christus habitat in corde suorum, Eph. 3, 17.) sed respectu totius 1) v. 15. 8s — s'xst. Me — Mie] JTìc tempus praesens connotat; futurum, iliic. V, g. LUC. XVII, 21 — 32. 275 populi Judaici. Rex, Messias, adeoque regnum, est praesens: videtis et auditis. LXX, £vtò;, n^p de iis, quae sunt in homine: sed h. 1. sermo est de pluribus. Sic LXX, et Hervag. Deut. 5, 14. q svtò; twv ttuXwv coi». Raphelius confert illud a Xenoph. oca svto; aÙTwv /,ai ^r^aTa x.al avQpùMcoi èyévovTO. i. e. zntus «/wd se m castris. — wtiv es*0 Praesens, apposite, cum emphasi. Non potest dici, venit, sed, pretesto est. Joh. 3, 8. v. 22. (xaOr-à;, discipulos) qui id prae pharisaeis capiebant. — Hzùgov- Tat, venient) Signifìcat Jesus, teuipus praesens regni Dei, cium pharisaei quae- runt, quando veniat, praeteritum fore. Responsio complectitur eventus ulterio- res, v. 24. ss. et propiores, v. 31. ss. — smOujttfasTe, cupietls) Sermo hypothe- ticus: nam cupidìtatem illam postea sedavit Paracletus, apud Christianos dunta- xat. e. 24, 49. 52. [Praesentibus uterel V. g.] — tttavj unum diem talem, qua- les nunc habetis multos: Matth. 9, 15. quia me oculis cernitis; (vide, de appel- lattone Filli hominis. ad Matth. 16, 13.) et coelum apertum. Joh. 1, 52. Post ascensionem unus, isque maximus, dies talis superest, novissimus. v. 30. v. 23. ìoo\j.u7w'C£Tat) Praesens, revelatur subito, visibilis. v. 31. èv èjtEtvTrj, in ilio) ilio, in quo veniet regnum Dei. Innuitur dies ob- sessae Hierosolymae: coli. v. 34. not. qui multas communes rationes habet cum die novissimo, conf. v. 22. Destructis Hierosolymis, Uberrime propagatus est Christianismus. e. 21, 28. v. 32. f/fc yuvatxò; Xùt, uxoris Lof) quae non fecit, quod praecipitur versu 31. Si proprietatem verborum Gen. 19, 26. et varietatem interpretationum, a Wolfio ad h. 1. curate enumeratam, expendas, huc res redibit: Respexit uxor Loti, segniusque viro fugit, et sic citra Zoar, calamitate illa, de qua angeli mo- 1) v. 27. coli. v. 33. Quanta quaeso eorum, qui temporalibus se totos immergunt, ab iis differentia est, qui in eo toti oecupantur, ut egregie corani Filio hominis stare detur in die apparitionis Ejus. V. g. 18* 276 LUC. XVII, 32 — 37. XVIII, 1—4. nuerant, et suppari Sodomis morte se involvit. nam extremus miraculosae et horrendae pluviae margo miseram corripuit et exanimavit, et corpus ejus re- pente afflavit, texit, tinxit, percussit, immutavit, ut ea, quae minus cucnrrerat, piane consisterei Statua quippe dicitur cadaver illud erectum et conditum; et statua, non sulphuris, sed, quod mitius , et tamen affine, salis. coli. Deut. 29, 22. Marc. 9, 49. Lacus asphaltites, mare salis, idem. Si in medium imbrem incidis- set, statim consumta tota fuisset: sed dum eamlambitignis, obriguit. Nec tamen dubium est, quin cadaver aut paulo post sepultum fuerit, (ut solent cadavera nivibus, aquis, arenis, et obruta et eruta, aut divinitus interfecta, Lev. 10, 5.) aut, sale liquescente, in corruptionein abierit. Certe nec Mosis nec Christi tem- pore statua illa extitisse dicitur: atque Hic recordamini ait, non, intuemini. v. 33. '(yitvìgy), quaesierW) v. 31. 32. — ^u/jiv, animam) Intelligendum de toto homine, prescindendo a vita naturali vel spirituali, quae determinatur ex eo, quod adjicitur in sermone. — '£cooyov7Ì<7s&) Act. 7, 19. not. v. 34. TauTT) tyj vujtTi, hac nocte) Non dicit, èv sìcsivy) tv) vjuipy. coli. v. 31. Matth. 26, 31. Hodie sunt, inquit, qui ad tempora illa longe alia pervenient. Conf. hic, e. 9, 27. Eadem generatone eventus secutus est. Matth. 24, 34. — &U) Sic codd. plurimi: diciturque, sic, — ó é'tspoc/ liti évo; — tou BTspoo, e. 16, 13. et tcsvts — >cocl olì 7tsvts-, Matth. 25, 2. Mox versu 35. Millius r, ante [ux. item omissum, idque in Stephani quoque textu, notare supersedit. v. 36. Suo ecovTai èv tco àypeo jctX.) Apud Lucam quoque hunc versiculuin exhibent testes pervetusti. Neque eum exMatthaeo Ime traductum, patetexaliis apud Lucam, atque apud Matthaeum, verbis, et ex alio versiculorum ordine l \ Duas periochas habetMatthaeus, de agro et mola; tertiam addit Lucas, de lecto: perinde ut alibi Matthaeus duas habet periochas de sequela Jesu Christi, e. 8, 19. s. quibus tertiam addit Lucas e. 9, 61. s. item, ille duas, de pane et pisce, e. 7, 9. 10. hic tertiam de ovo, e. 11, 12, v. 37. 7uou, ubi) Ubi.erit hoc, quod v. 34. s. describitur? — otuou, ubi) Per periphrasin indicai Dominus tò ubi, interrogatus de adversis, uti versu 21. de regno 2 ~). CAPUT XVIII. v. 1. As x&l, autem etiam) de praeparatione ad futura illa. conf. v. 8. — Tupò; tò) id est, quod attinet ad insigne illud caput de precibus. — 7ràvTOTS, sem- per) nocte dieque. v. 7. — ttoocsó^sgOòci, precari) Duae parabolae agunt de pre- cibus: haec, v. 1. ss. et altera, v. 9. ss. Prima dedocet nos segnitiem, altera con- fidentiam in nobis ipsis: duo extrema notabilia. Opposita enim sunt tò segnes- cere et confìdentia mala, v. 1. 9. sicut confidenza bona et segnescere, 2 Cor. 3, 4. 4, 1. Eph. 3, 12. 13. — ^ è/txaxsiv, non segnescere) Congruit clamor, v. 7. Exemplum, v. 39. v. 2. Gsòv — avGpcoTTov, Deum — hominem) Horum respectuum alteruter certe plerosque mortalium movere solet, et injustitiam (v. 6.) judicum cohibere. — pi oo(iou[x£voc) Solemus cpojk'foGat potentiam, èvTpèrcssGoa existimationem. v. 3. ^vipa, v id %lc O quae facile laeditur, nec facile defenditur inter homi- nes. Talis ecclesia mundo videtur. — èx.&bcYisov) Hinc èxàiMims dicitur, v. 7. Conjugata, àvTLd\>cos et à.àis , STia't, illudetur) per ludicra. — O£JpiG0Vì<7STat, contumeliis afficietur) serio. v. 34. /.al, xaì, xal, e?, ef, cQ Gradatio. — tò pr^y. touto, verbum hoc) a Domino prolatum. — oùx syiyaxncqv) ?ioh agnoscebant : ut quiddam novum et inauditum abhorrebant. sic, non agnosco. Rom. 7, 15. Sentiebant, aliquid as- perum dici, Matth. 16, 22. sed sensu non procedebant, quo debebant. 2 ) v. 36. touto, hoc) celebritas haec. v. 38. uis 0W1&, fili David) Non offenditur fìdes coeci, quod Jesus dice- retur Nazarenus. 3 ) v. 43. tSwv , videns) Jesu miraculum : visu donati sanctum gaudium. CAPUT XIX. v. 1. Aoip^sTo, transibat) Igitur Zacchaeus habitavit in ulteriore oppidi parte, et arbor illa erat in oppido ipso. v. 2. àp^iTeXtóvvis, princeps publicanus) Vir inter suos amplissimus: cu- jus conversionem credibile est multos esse secutos. — izko\ìaf.og, dives) Per hunc sanatur, quod exemplo suo turbarat dives alius. cap. 18, 23. v. 3. s&qtsi, quaerebat) Igitur antea non norat Jesum facie. v. 4. Trpo&patj.cov, praecurrens) magno studio. — àvi^Y), ascendit) Externa morum civilitas non pateretur virum amplissinium in arborem conscendere: sed vincit fìdes. — suxojAopéav, sycomorum) Sycomorus, arbor mediae inter ficum et morum naturae; magnae proceritatis. conf. e. 17, 6. not. — sxslvtj?) ó&ou, ^cópa?. ìXkzvKzi ò\à, uti e. 5, 19. not. Àlii suppleverunt. v. 5. (attuate, Zacchaee) Nomine se appellari, Zacchaeus non potuit non et admirari et laetari. — cri^spov, hodie) v. 9. — otkcp, domo] v. 9. — ììzX [/.s, oportet me) salutis tuae causa, v. 10. v. 7. toxvts; o\syóyyu£ov, omnes murmuraOant) ex haesitatione potius, quod ad majorem partem attinet, quam cuin indignatione. [Conf. e. 15, 2. V. g.] — stoYiXOs , ingressus est) et quidem, quod alias non solebat, ultro condicens. [Id pluris est, quam edere cum peccatoribus eo modo, qui memoratur e. 15, 2. 5. 30. V. g.] v. 8. (jTaGsl?, stans) animo deliberato et promto. — -à ìó[/.i.0stv, rediret) Id spectat adventum Christi gloriosum. — [ia- Gikziawy regnum) gubernationem ipsarn. — cpo^wiGfivoct , ut vocarentur) per angelos. v. 16. y\ [xva cou, mina tua) Non sibi, sed bono Domini servus adscribitvim. v. 17. àsxa, decem') Non prò una mina data, sed prò decem lucrifactis datur praemium. Gradus praemiorum. coli. v. 19. — tcóXscov, urbes) Urbs prò mina : mina ne tugurium quidem emeretur. Magna rerum amplitudo ac varietas in regno Dei, quamvis nondum cognita nobis. v. 20. srepos, alter) duobus prioribus oppositus. — èv) in sudario, sterili. v. 22. ex, toO CTÓ[/.aTÓ; eoo, ex ore tuo) Impiis non panduntur interiores rationes judiciorum divinorum : sed tantum prò captu suo convincuntur. v. 23. Tpa7us£av, mensam) hodie, Banco. v. 24. rcapscT&civ , adstantibus) Angelis. v. 25. sltcov, dixerunt) ex admiratione, sine invidia. v. 26. yàp, enim} Interpellatio, versu 25. expressa, praeteritur. v. 27. s^époù;, hostes) non jam cives: nam oderant, v. 14. — sxefoous, illos) Junge cum hostes, coli. not. 1. nam illos refertur ad v. 14. et hinc infer- tur hostium appellatio, — in* aÙTOix;) Reciprocum. — >caTac(/.sv , occidamus) e. 19, 47. v. 16. pi ysvolto) Sic LXX Hebraeum nb^bn reddunt. Hoc dicunt: absit, ut heredem interficiamus. conf. vers. seq. et Joh. 12, 34. [Frequenter homi- nes id malitiae, quod DEUS ipsis exprobrat, recusant in se agnoscere. V. g.] v. 17. s^Xs^a?, intuitus) ad acuendam animi illorum circa semet ipsos attentionem. Accentus, gestus, vultus, saepe vim verborum facit expressio- rem. — ysYpajA^svov, scriptum) Matth. 21, 42. not. v. 18. sksivov) magnum illum lapidem, de quo pridem in Psalmo prae- dictum. v. 19. év aÙTY] tyi óSpa, eadem fiord) crescente odio. coli. e. 19, 47. — stai £auTa 7cavTa, citeriora, urbi eventura, Not. crit.] sive dies ille, Fi- lli hominis. v. 28. 34. Haec clausula complectitur totum sermonem, de urbe et de universo. — sxcpuvstv, effugere) subito. — cTaQyivai) De vi verbi vid. ad Matth. 12, 25. 1) OaXàacnr)? , maris] prae gaudio. Ps. 96, 11 — 13. 98,7 — 9. V. g. 2) v. 27. ip^d[jL£vov, venìentem] ad judicium. v. 36. — Iv vecpArj, innube] Singularis. Conf. not. ad Matth. 24, 30. V. g. 3) t) yevsà o$T7), haec generatio] Hunc sermonem inter et vastationem Hierosolymorum 40 annorum spatium intercessi^ F, g. LUC. XXI, 38. XXII, 1 — 18. 287 *) v. 38. toc; ó Xaò; ? otou, usque dum) Tum erit convivium codeste, v. 30. — 7rX7)pcù0Y) , impleatur) Agnus paschalis, typus regni coelestis. — èv tt) (3k, ego) Jesus in prima persona loquitur, ubi senno est de ministrando: antea in tertia, quis enim major? — sv jjÀgoì 0|y.wv, in medio vestri) aequo loco. Provocat ad praesens. v. 28. Ss, autem) Plus vobis obtinget, quam speratisi non primatus qua- liscunque inter vos, sed singulis regnum. [Egregie sane producere Suos Do- minus novit. Hanc ipsam praerogatìram tum temporis eis aperuit, quum periculum ed superbiendi minus immineret. V. g.] — Trsipacy^oi? , tentationi- bus) Discipuli, post tentationem in deserto, vocati. Tota igitur vita Jesu Christi tentationum [a Satana, mundo, scribis et e. exhibit arum , V. g.] piena fuit, per quas intravit in gloriami et sic fìdelium. Etiam Christus discipulos tentavit. [Bene steterunt in omnes partes. Joh. 6, 68. V. g.] v. 29. ttàyco) et vicissim ego. Sensus est: et ego vos in tentationibus periculosis vestris illaesos praestabo (conf. Ap. 3, 100 usque dum intretis in regnum. Sed id concise exprimitur. nàm introitus in regnum praesupponit eon- servationem in tentationibus. [conf. Joh. 6, 39.] — l l ul non flaoe O numos, quibus emat. — tò ip.aTL0v, vestimentum) quod magis necessarium est, quam sacculus. — àyopà- orst, emet) Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Consequens est prò antecedente, id est, homines hoc tempore non modo non beneficos, sed piane hostes habebitis. Ideo apostoli ab hoc die usque ad pentecosten se non modo ut privatos, sed interdum clausos tenuere. Joh. 16, 32. 19, 27. 20, 10. 19. 3 ) v. 37. sts touto) etiamnum hoc extremum, post tot alia. — tò) Marc. 15, 28. not. — jt'étl, et) Ultimus hic gradus ceteros praesupponit. — t« rapi èpO, quae de me) scripta de Messia, passuro. conf. e. 24, 27. fin. — tsXo; 1) rj 7i(aTi?, fides] quani superbia urget, Satanasque in discrimen adducit. V. g. 2) òcXXà vuv, at nunc] Jesus ubi, tanquam malefìcum, hominura se manibus per- misit; opportunum non fnit, extraordinariam tutelam discipulis contra mundum praestare. Ea ipsa de causa ordinariis eosdein subsidiis victui atque defensioni inservientibus uti concedit, justo hoc idem tempore ipsis aperiens. V. g. 3) [Aa^atpav, gladium] non ut occiderent quenquam, sed aliorum gladium ut cohi- berent. V. g. LUC. XXII, 37 — 47. 201 sj03i, finem habent) consummationem nacta sunt. Modo, TsàscStfivott, consum- mari. apud homines, actum est: in re, consummatio est. finis, Roni. IO, 4. v. 38. wàs, /«ovTa, prohibentem) quasi Anticaesarem. — itabotpt, Caesari) Nulla re Caesari addictiores fuere, quam odio Christi. Periculosus transitus a spiritua- 1) slxsv aùito, dìxìt ei\ In confuso strepitìi, coli. v. 51. 52. sapientissima agendi ratio , quam Jesus aclhibuit , notari meretur. Y. g. 2) oi auvs/ovxéc, tenentes] per totam noctem. V. g. 3) v. 64. ti? éVccv; quis est?] Haud paucis, qui magis ex animo, quam petulana ista colluvies, latere student, posthaec demum dicetur, tu es; etiamsi ad diem usque novissimum differenda res fuerit. V. g. 4) v. 71. auTot — ^xouaa[x£v, ipsi — audivimus] Contra seipsos testimonium ipsi perhibent. V. g. 5) v. 1. ebrav -co 7rX5j6o? , Omnis midtitudo] Incendio id quaevis undiquaque compi- enti comparaveris, V, g. LUC. XXIII, 2 — 28. 293 libus ad politica. — Xsyov-ra, dicentem) Declaratur tò pervertentem et prò- hibentem. Ex appellatione Cliristi regis, duplicem inferunt calumniosam conse- quentiam. Hac missa, de illa quaerit Pilatus. v. 4. ó àè TCtXaTOs, Pilatus miteni) Sentiebat Pilatus, Jesum profiteri se ta- lem regem, qui Caesari nil oftìceret. Jam enim solus erat, etiam a discipulis de- sertus. [Inno cent iam Jesu identìdem Pilatus confessus est; at singulari modo ternis omnino vicibus, Lue. 23, 4. 14.22. Conf. Matth. 27,24. Job. 19,4. Harm. p. 547.] v. 5. yaùùàdaG, Galilaea) Dum rem amplificanti, Pilato dant rimam. v. 7. àvsTTSjx'kv, remisit) velut ad principem ejus. conf. v. 11. vel: misit in superiorem pattern urbis. v. 8. r ( pwSr,;, Herodes) Potentes minus obvium habuere Jesum: et illi solent esse ultimi in cognoscendis rebus regni Dei. Prima propagatio fidei in J. C. non est facta per potentes mundi. v. 10. sOtóvco;, rigide} Act. 18, 28. Sacerdotes habent saepe zelum falsum, aulici nullum. unde hi saepe veritatem levius oppugnant, quam illi. Hero- des in potestate sua habebat, atque adeo debuit, Jesum dimittere. v. 11. e^ouGsvncas, nihili faciens~) Non tanti putabat Jesum, ut de eo labo- raret; quicquid causarentur sacerdotes. Putabat, sapientiam et potentiam Jesu decolasse. — iafìf^y. Xa(jwcpàv, vestem splendidam) Vestitimi regium. [i/uem ipse vel gestasse vel pestare v oliasse censeri queat. V. g.] Herodes videtur contem- tim voluisse significare , se nil metuere ab hoc rege. Sed revera eum honoravit inscius veste, ut Pilatus titillo crucis. [Citius justo timuit Herodes antiquior: Me, ubi regnum Christi propius imminebat, securitati jam ìndulget. Perversa mundi ratio. V. g.] — dtvé7re|/.t|/£v, remisit) Potuerat et debuerat dimittere potius. [Itaque remittens innocentem Pilato Pilati seipsum reatui ìmplicuit. Act. 4, 27. Harm. p. 548.] v. 12. cpavtov, cakariam) Frequens in topograpliiis nomenclatura a parti- bus corporis humani. v. 34. sXsys, dicebat) Primum verbum Jesu Christi in cruce. Septem sunt verba, apud quatuor evangelistas; quorum nullus omnia perscripsit. Ex quo pa- tet, quatuor eorum libros esse quasi quatuor voces, quae conjunctae Symphoniam efficiunt: et modo singulae, modo duae, modo tres, modo simul sonant. Plera- que peregit Salvator in cruce per silentium: septem autem verba habent anake- phalaeosin doctrinae nobis profuturae in nostris horis extremis 0- Respicit enirn et hostes, et peccatorem conversum, et matrem cum discipulo, et Patrem coe- lestem. Possunt etiam VII verba conferri cum VII rogationibus orationis Domini- cae. Etiam in ipso verborum ordine latent mysteria, et possunt inde declarari gradus cujusvis persecutionis, affìictionis et agonis Christian]. — TuaTsp, Patera Initio et fine crucis, Patrem appellai — àcal, erat vero etiam) Mentio regni jungit vérsum 3T . et 38. — Ypà^aatv, literis~)Tres potissimum linguae sunt adirne, quibus operam dare de- bent, qui Christum discunt et praedicant: Hebraea, Graeca, Latina. — s^pauoi;, hebraicis) Joh. 19, 20. hebraice primo loco ponitur. Lucas eo ordine linguas enumerat, quo Pilatus eas collocarat: ordo [sujuidem conjecturae locum conce- dere velis, Harm. p. 567.] erat: Graec. Lat. Hebr. Johannes, ex moreHebraeo- rum, ordine naturae et dignitatis. Uterque tarnen eo ordine, quo Christus, ejus- que crux et regnum deinceps praedicabatur. Initium in Hebraea lingua factum: postremo tempore Hebraei primas habebunt. Romana nunquam primo loco po- sita: nec post Romae interitum magno vigore mansura. v. 39. èp>.aciupis, Domine') Dominimi appeìlat publice, quem ipsi discipuli reliquerant. — s^Otic, veneris) de coelo, olim. Antitheton: hodie. — èv tì, — (jou) in regno tuo. Regem profìtetur, talem, qui mortuus mortuo benefacere possit. Ne apostoli quidem tum de Regno Christi tam pure sentiebant. — (ìaci- Xeia, regno) Multa regni mentio praecesserat. v. 2. 3. 37. 38. Ab adversariis detortam veritatem fides serio accipit. v. 43. c7Ì(j!.Epov, hodie) Eo die conversus latro vix sperare poterat mortem: sed huic subservire debuit crurifragium. Sic impleta est Domini promissio. [JVo- tatio temporis, hodie, non ref erenda est ad verbum dico , ut si per tempora nescio ijuam longa latroni exspectandus fuisset paradisi introitus. Isto die dictum ei fuisse, per se patuit. Nunquam Jesus dixit, hodie dico; dico, dixit saepius. Legendum itaque : Hodie mecum eris in paradiso. Sic potestas et gra- fia Domini, Ipsiusque etiam promptus introitus in paradisum praedicatur. V.g. — Id vero erat salvare, v. 39. Harm. p. 570.] — [ast' èpu, mecum) Ergo multo magis Jesus ipse in paradisum venit. [quae res Mariam Cleopae, Mariam Magdalenam, ipsamque matrem Jesu, cum discipulo dilecto, insigni solatio, adversus acerbissima etiam hominum dicteria, perfudit , ab istarum utràque ad horum, ut credere fas est, notitiam periata. Harm. p. 570.] — èv tco 7:apa- Ssisco, in paradiso) in quo feliciores arbores, quam in Golgatha; cum immorta- litate. Ap. 2, 7. not. Augustissimam beatae sedis appellationem in profundis- sima passione Jesus adhibet. Conf. not. ad e. 16, 22. Haec migratio in paradi- sum differt quidem ab ascensione in coelum, Joh. 20, 17., sed tamen docet, de- scensum ad inferos laute esse explicandum. v. 44. oXyjv, totani) 'Tenebrae meridianae ex sole totum hemisphaerium superius; et inferius, luna soli opposita, nec lumen solis nacta, obscurarunt. v. 46. TuaTSp, Pater) Spiritum Jesu Pater suscepit: Jesus, fidelium. Act. 7, 59. — 77apaO'/ÌGo;xaL, tradam) re ipsa. [ut depositum,in morte. Hoc momento, preziosissimo sane, expiatio faci a est. V. g.] v. 47. ovtco;, revera) Antea dubium spectatoribus videbatur: mine aftìr- mat. — <$iv.xio;, justus) Hoc justitiae praeconio continetur approbatio omnium sermonum Jesu, etiam doctrinae de Jesu filio Dei, v. 46. Matth. 27, 54., quippe de qua ipsa disceptatum fuerat, etiam apud Pilatum. Joh. 19, 7. Conf. Es. 41, 26. 23. v. 48. Oòwpixv, spectaculum) Qui spectatores duntaxat fuerant, [per anti- stites prius concitati ad exclamandum TÓCrucifìge, atnunc aliter piane affecti, Harm. p. 577.] salutarla jam cogitabant, et ad pentecosten Act. 2. praeparaban- tur: sed qui fecerant, fere erant in aestu. — tocuttiv, hoc) crucis. — rà yevó^sva, facto) in morte Jesu. Spectationem quaesitam spectatio nec opinata comita- batur. v. 50. àyocOóc nuà Stxaio?, bonus et justus) Rom. 5, 7. not. Omnis homo àyaOò; est etiam &x.aio; ; non contra. Lucas totum laudat ante partem. Paulus difFerentia harum vocum strictius utitur. v. 51. outo;) hic, solus. [Si quid pravi te non consentiente succediti noli certe rem approbare. V. g.] Nicodemus àp/cov quidem erat , non autem [iouXsu- ty)s vocatur. — tyì ^ouV/j, Consilio) v. 1. Phrasis accedit ad Ps. 1, 1. — ttj spàcci, actioni) v. 33. v. 54. y,|/ipa yv 77apxGx,£uy , dies erat parasceve ) Parasceve ponitur quasi epitheton. — sTrscpwaxs, illucescebat) Sabbati initium, vesperi; et tamen LUC. XXIII, 54 — 56. XXIV, 1-18. 297 illucescebat dicitur: nam etiam nox lumen smini habet, praesertim in pleni- lunio , quod tum erat. v. 55. è^y.TavTo, spectarerunQ quo facilius perendie ungerent. — tq u.vr,usiov, monumentum) v. 53. v. 56. 7,T0Lay.<7av , paraverunt) Domum habebant in Galilaea. v. 49. Eo majus est oftìcium peregre praestitum, majore sumtu et opera. [Indefessam sane pietatem et sedulitatem ex fide oriundam sentis, i/uae tamen ipsa jam apud animus istas mirabilem eclipsin passa est. Harm. p. 583.] — àpcóay/rx, aromata) sicca. — ppx, unguenta) fluida. — ffàpfteTOv, sabbatum) Sabbati quies major quiete festi. [Solwn hunc sabbati diem quies Christì sepulcralis totum sibi vindicavit, considerata eo ipso dìgnissimum. Quae tum in regno invisibilium facta sunt , ea fideles , dum eorum rei quidquam restabit , imo vero in aeternum, haud mediocriter juvabunt. V. g. Amplissimae profecto res durante sabbati hujus tranquilla at e in animabus istis, pavidis quidem at exquisitis, imo vero in ipso Salvatore, contigerunt. 1 Petr. 3, 18. 19. Act. 2, 24. ss. Harm. p. 583.] CAPUT XXIV. v. 1. Ttvè:, nonnullae~) aliae, quae non venerant ex Galilaea. v. 2. tòv XiOov, lapidem) Lucas nil antea de lapide memoravit: sed ipsa narratione, lapidem advolutum fuisse, praesupponit. (Conf. Job. 11, 38.) v. 4. àv^ps;, viri) angeli, v. 23. coli. Matth. 28, 5. v. 5. tòv £tóvra) eum, qui non modo revixit, sed piane vivens est. [Ex- ploratissima resurrectionis veritas. V. g.] — asTà tcov vex.pcov, cum mortuis) in statu et loco mortuorum. v. 7. tòv uiòv toCì àvOpcó-o'j, filium hominis) Hoc repetitur ex sermonibus ante passionem habitis. Ceterum ipse Dominus se post resurrectionem non ap- pellavit filium hominis, sed locutus est vel in prima persona, vel Christi ex- pressam appellationem adhibuit. — àuxc-rcoXcov , peccatoruin) gentilium. v. 10. tìv — at) Sic Deut. 27, 9.: jtai zkxXr^i uxò^r?,; jcaì ol Uzzi; — li- Yovtsc. sic 1 Cor. 9, 6. Nomina hoc demum loco, ut testium, ponuntur. v. 12. àTr/ftOs Tupó; éauTÒv, abivit ad se ipsum) De re, confer v. 34. de phrasi, Joh. 20, 10. not. v. 16. èx.paTouvTO, tenebantur) Oppositum, aperti sunt, v. 31. v. 17. si—, di.rit) Sapientiae est, facile venire in sermonem salutarem. Joh. 4,.7. s. Act. 8, 30. v. 18. ó sic, unusì Alterius nomen non ponitur: qui tamen item carus. Sic quoque Job. 1, 35. 41. Pii non sua, sed aliorum causa, memorantur 1 ). — TuapoocEtS;, advena es~) Videtur Galilaeam hìc dialectum retinuisse Jesus, quod non prò cive Hierosolymitano eum habet Cleopas. 1) Cleopae comiteiu pridem jam Origenes quideni prò Petro habuit, l. cantra Celsum p. 105. at eo casu aut Petrus verba fecisset, aut Cleopas certe e. 24, 24. distinctius ad re- lationem Petri prorocasset. Accedit, quod horurn uterque ab undecirn discipulis diserte dis- tinguitur v. 33. — Harduinus Kepham, Gal. 2. 1 Cor. 1. 2. 9. 15. discipulurn a Petro di- versum, et, per locum 1 Cor. 15, 5., Cleopae corniteli! fuisse suspicatur, Ojp. sei. p. 928. Atqui ex 1 Cor. 15, 9. haud obscure patet, Paulum de Kepha ut apostolo loqui. Quaesieris potius, amion Simon, cui Dominus apparuit, discipulus fuerit tum a Cleopae comite tum a Petro etiam s. Kepha distinctus, cui Domini apparitio prius contigerit , quam Petrus ab am- bulatione e. 24, 12. memorata ad reliquos redierit? Horum quicquid fuerit, prirnum certe Salvator mulieribus adparuit; tum discipulorum aliquibus, apostolorum dignitate non con- spicuis; denique Simoni Petro, gratiae hujus vel maxime indigo, reliquisque apostolis , qui cum Petro prae reliquis omnibus citius debuerant fidem, eamque sublimiorem , concipere. Harm. pag. 603. 298 LUC. XXIV, 19 — 39. v. 19. Tà wepl) Hoc, interjecta descriptione subjecti, declaratur versu 20. coli. v. 14. 18. fin. v. 21. suvtwcgi toutoi;, citììi omnibus his) Hebr. HT bs b5> — TpiTYjv, ter- tium) Itaque etiam post mortem Jesu spem aliquam die primo et secundo ha- buisse videntur; quam dimittunt eo ipso die, quo spes impletur. — àysi) Im- personale. v. 24. 1 ) aÙTÒv, ipsum. v. 25. àvÓYiToi, insipidi) Quo tardior celeriorve fides, eo deterior meli- orve vou? sive mens est. Gal. 3, 1, Joh. 1, 50. [Salutaris reprehensio ! V. g.] — 2 ) £7:1, super) In medio siint prophetarum sermones; nec tamen creditis. Sic fere &wc, Joh. 4, 41. s. v. 26. Taire-oc, haec) Quae vos ad dubitandum accipitis, ea ipsa sunt cha- racteres Christi. — s'Ssi, oportebaQ quia praedictum erat. — ^aOsTv, pati) Circa hunc articulum maxime se exserit tarditas hominum. Matth. 16, 22. 3 ) — sìaeXGsiv, ingredi) id quod alia via non poterat fieri. v. 27. Tà rapì éauTou, ea quae de Ipso) scripta essent videlicet. Non dubium est, quin eadem loca fuerint, quae apostoli deinceps potissimum alle- gare soliti sunt. v. 28. 7TpoiyovTa;, dicentes) Apparitiones utrinque factae, quibus se invi- cem confìrmabant illi, quibus obtigerant. Tales etiam Act. 9, 10. 12. 10, 3. 10. Exod. 4, 27. 28. — ò'vtco;, revera) Abjiciunt pristinam dubitationem : sed non prorsus. v. 37. Marc. 16, 13. v. 35. èyvGÓcOT)) noscendum se praebuit. Sic, 3>TinN LXX, yvtocGYÌv, cap. 9, 25. not. et passim. Apud Hebraeos frequens est periphrasis hominis, tobiyn ann ve- niens in mundum: sed in N. T. et praecipue in hoc libro id de solo Christo dicitur, sublimi significatu. Erat enim, ante etiam, quam veniret. Sic piane e. 3, 19., Lux venit in mundum: e. 12, 46., Ego lux in mundum veni. Mox hunc versum 9. excipit mentio mundi et adventus iterata, v. 10. 11. Missus etiam dicitur a Patre Filius, sed non eo modo, quo Johannes. Venit autem Filius, missus et datus, Matth. 21, 37. Joh. 3, 16. s. cap. 11, 27. Rom. 8, 3. 32. 1 Joh. 3, 8. 4, 9. s. Igitur non demuin post missionem factus est Filius, sed piane ante nativitatem ex muliere. Gal. 4, 4. v. 10. èv tco y.ÓGu.(ù r^v, in mundo erat) Hoc addit evangelista, ne quis illud, veniens in mundum, ita accipiat, ac si Lux antea in mundo piane non fuisset. Ter dicitur hoc versu mundus: ter de genere humano, uti versu praec. sed non exclusis, primo certe loco, reliquis creaturis. — Si' aÙTou sysvsTo, per eum factus est) aÙTou, masculinum, ut mox aÙTÓv. Refertur autem ad sensum, tametsi ca.Ta>.a[/.pàvsiv, v. 5. et a 7capocXa[/.pàyeiv , v. 11. xa- T3&a|/.pàvw id, quod in proximo est: TOxpocXa(/.pàvo>, quoti offertur; Xaf/.(ìàvo>, ul- tro. 7capaXa[/.(Ìàveiv erat Judaeorum, quos spectabat veritas: Xap.pàvstv etiam gentìlium, quos spectat grafia. Versu 12. et 13. discrimina externa tolluntur efficacissime. Gal. 3, 26. seqq. — s&wxev, ded#) Gloria Christi, Unigeniti. Divi- nae auctoritatis est, filios DEI facere; ut Lucis est, fìlios lucis. e. 12, 36. — èE- oiKTtav, potestatem) Potestas non praecedit tempore ysvsaiv tsjcvcdv sive fìliatio- nem, quasi duae essent res distinctae : sed ipsa filiatio est haec potestas, sive dignitas. Magna res. Joh. 8, 36. — tsx.voc 6eou — to?; 7wc»T£uouctv 5 /?^0s D2£/ — /*is $, «0 Particula haec non coinparat, sed declarat. Nani ipse Xóyog, Sermo, est unige- nitus. — [^ovoysvoOc, unigeniti) Innuitur generationis divinae veritas et unitas. Spectatur inprimis baptismus Jesu Christi: v. 34. Matth. 3, 17. quanquam ipsam baptizati Jesu historiam a ceteris Evangelistis satis descriptam Johannes decore praetermittit. coli. Matth. 3, 14. — fraepà, a) Consti*, cum uovoysvoO?, Unigeniti: unius a Patre non solimi geniti, sed etiam missi. e. 6, 46. 7, 29. — Tzkr^c, ple- nus) non, TrsTv^ptofxévo;, impletus, quod tamen alio respectu de Jesu dicitur Lue. 2, 40. [Construendum: Verbum habitavit nobiscum plenum gratiae et veritatis. Videlicet hoc ipsum indicandum hoc ver su proprie fuit: nam tò caro factum est repetitur ex antecedentibus. V. g.] — yàpiTo; xarì àV/)9swtc, gratiae et veri- tatis') Repetitur hoc totum, v. 17. Grafia sola nominatur v. 16. [(pia destituti Gloriam perferre non potuissemus. V. g.] Veritas est grafia promisso vestita et exserta. Hebr. nfcan -non Ex. 34, 6. inde Ps. 25, 5. s. 10. 26, 3. 33, 4. 5. 36, 1) o Xdyo;, Verbum) Repetit h. 1. Johannes priorern denorniiiationem, hoc sensu: Idem ille, qui antehac Verbum, qui Vita, qui Lux erat, idem Caro jam factus est. Quod prius fu- erat, id esse non desiit: at factus est, quod non fuerat prius. V. g. JOH I, 14 — 15, 311 6. 85, 11. 89, 2. 3. 6. 9. 15. 25. 34. 50. 92, 3. 98, 3. 100, 5. 115, 1. 117, 2, add. Rom. 15, 8. 9. Col. 1, 5. 6. Haec gratia et veritas natura ignota est fìliis irae et mendacibus: obtingit autem nobis in Filio dilecto, in quo est Patris be- neplacitum. Matth. 3, 17. Dicitur gratia in veritate, Col. 1, 6. 2 Joh. v. 3. gratia vera, 1 Petr. 5, 12. v. 15. [/.apTupet, testatur) Uberius dehinc describitur testirnonium Johan- nis: et periocha a v. 15. ad 28. bimembris quidem est, sed tamen in unum utra- que pars diem cadit. nam versu 19. non dicitur postridie aut simile quiddam: et sermo, quem postridie habuit Johannes v. 29. seq. magis ad priorem periochae partem refertur, quam ad posteriorem. Porro uni buie diei ita arcte annectun- tur subsequentes dies, ut baptismus Domini, et commoratio in deserto, non in- terjici, aut subjungi, sed praeponi debeat. Itaque Johannes testans de Eo cla- mansque, Hic est, quemdixi, vel ob oculos habebatJesum ex deserto reversum, coli. v. 29. 36. vel certe praeclaros de eo sermones audierat. — ttsxpy.ys, cla- mavit) Habet hoc vini praesentis, liti v. 19. hoc est testirnonium: quia nectitur cum ^aprupsi, testatur, atque hoc ipsum vicissim prò praeterito ponitur. Con- ferunt Ime Aristidem, qui ait: r, tà\v; aÙTyj auvo , /.o>>oysi xaù xixpays. Clamat Jo- hannes cum fiducia et gaudio, uti magnum praeconem decet, v. 23. ut omnes audirent et crederent. v. 7. — Xéycav, dicens~) post baptismum Jesu. — outo;, Hic) Jesus. Indefinite Johannes dixerat, ante baptismum Domini, de Christo post Johannem veniente, et ipse Jesum facie non noverat: sed in baptismo eum cognovit primo, et mox testatus est, hunc, Jesum, esseChristum, Filium Dei. — £Ì7tov, dixi} ante baptismum Jesu. Matthaeus, Marcus et Lucas describunt, quae Johannes baptista dixit ante baptismum Jesu: sed Johannes evangelista memo- rat, quae Johannes baptista dixit post baptismum Jesu, sic tamen, ut simul se referat etiam ad prius dieta. Versu 15. dicitur ov ewuov, , de quo: et ibidem tó sìtcov, dixi, jam notat ea, quae Johannes baptista dixit ipso baptismi tempore, et deinceps, et antea. — ysyovsv, factus est) Hoc non dicitur de divina natura, sed de officio Christi: diciturque iterum, v. 27., et tertio, v. 30. ubi àvYip, vir, appellatili*. Hoc sensu: qui mila erat a tergo , mine est ante faciem meam, meque antevertit et post, se reliquit. Priores partes nactus est Jesus in baptismo: [libi ab ipso DEO DEI Filius proclamatus est prius, quam ullum ha- beret discipulum. V. g.] v. 31. 34. e. 3, 30. conf. Phil. 3, 14. ubi òiziatù et ep- xpocGov suntopposita. neque s^TùpoaOsv unquam valet prius, de tempore; quo pacto nil aliud in hoc commate, atque in sequente innueretur : sed ante, de loco, et lue, de grada. Tivza^i xai elvat, fieri et esse, cum adverbio, saepe significationem adver- bii nominalem facit. e. 6, 25. Act. 13, 5. Eph. 2, 13. 2 Thess. 2, 7. 2 Tini. 1,17. Rom. 7, 3. 16, 7. Sic 2 Sam. 11, 23. èy^Ovi^sv i^ aÙTOi»?. sEca rancai Act. 5, 34. Plura exempla collegit E. Schmid, ad Marc. 4, 10.— oti, quia) Sententia est haec: Qui post me veniebat , me antevertit et a tergo reliquit, quia longe prior me erat. Excellentia personae infinita est fundamentum praecedentiae, ut sic dicam, in officio. — TCp&TÓs pu) prior me. [quin Abrahamo prior, imo et mundo. V. g.] Parallelum est illud: non sum dignus solvere colligiani calceamenti ejus, v. 27. 312 v. 16. /.al, et) Confirmat evangelista, huic Johannis baptistae praedictioni respondisse eventum, prioresque partes cessisse Christo. nani Evangelistae est hic senno: nec Baptista v. 17. Jesum aperte appellaret Christum. at plenitudo, v. 16. referto ad plenum, v. 14. [Itaque v. 16. eorum continuano habetur, quae coepta sunt v. 14. V. g.] — r^zlc ttocvte?, nos omnes) Non omnes yiderunt, v. 14. omnes acceperunt. Apostoli et ceteri smnentes, Judaei et gentes. — eXdb- poasv, nal, accepimus, etiam) Accusativus subauditur, omne quod ex ejus pleni- tudine accipiendum erat , et (speciatim) gratiam prò gratta. — )(apiv «xvtI yà- piTos, gratiam prò gratta) Proximam quamque gratiam satis quidem magnani, gratta subsequens cumulo et plenitudine sua quasi obruit. Exemplum vide v. 51. Simillimum àvci illud Aeschyli in Agam. ovstSo? ftoei tó cT àvT* òvstóou?- et Chrysostomi lib. VI. de Sacerdotio, cap. 13. ubi Basilium suum ita loquentem fa- cit:cu Se [xe sx,7fré[/.7FSis, srepav àvG' STEpa? (ppovxtSa èvGst?. fw medimittis,aliapro alia imposita soliciludine. ubi prior cura, eaque minor, non exemta, sed nova eaque tanta injecta erat, quae priore m illam obscuraret, neque ad eam accessisse, sed ei successisse videretur. evolve locum ipsum, si placet, et quae ad eum col- legimus p. 516. Hebraei dicunt bl ut ^ni25 by "ntt Jer. 4, 20. Conf. ib. e. 45, 3. Ez. 7, 26. Ps. 69, 28. v. 17. ó v6[A05, lex)'iram parans, et umbram habens; moralis et ceremo- nialis. — sSóGyi , data esf) Nullus philosophus tam accurate verba ponit, differ- entiamque eorum observat, quam Johannes, in hoc praesertim capite: postea dicit sysvsTO. Mosis non sua est lex : Christi sua est gratia et veritas. — Vi yk- pi?, gratta) Eleganter omittitur conjunctio. nam et adversativa et copulativa lo- cum habebat. Sic quoque v. 18. Gratiae et veritati cedit lex. e. 4, 23. De gra- tia, explicatum modo, versu 16.: de ventate mox, v. 18. [Conf. 2 Joh. v. 3.] — t7)co0, Jesu) Johannes, facta semel mentione incarnationis, v. 14., deinceps nun- quam hoc significatu ponit nomen Xóyo;, Yerbum, toto hoc libro, conf. 1 Joh. 1, 1. 3. ubi item a nomine lóyoq, incipit; in progressu Jesum Christum appellat. ■ — èysvsTO, facta est) Antea mundus nec scierat nec habuerat gratiam. v. 18. Gsòv, Deum) quem, ut Amorem, ostendit gratia et veritas. — oùSsl?, nemo) ne Moses quidem, nedum seniores Mosis tempore, aut Jacob, aut Jesajas, aut Ezechiel. ne angeli quidem, ita viderunt, ut Filius. vid. Not. ad Rom. 16, 25. s. — stòpoex-s, vidit) Nemo vidit; nemo exposuit: Filius vidit, Filius exposuit. e. 3, 32. — ó wv, qui erat) Conf. v. 1. ac potius Joh. 6,62. 1 Joh. 1,2. Sic wv, prò eram, e. 9, 25. sic Hebr. pm* 1 qui suxit, Cant. 8, 1. — zìq tov jcóXttov, in sinu) cap. 6, 46. Prov. 8, 30. Zach. 13, 7. Sinus hic est divinus, paternus, foecundus, blandus, arcanus, spiritualis. In lumbis esse dicuntur, qui nascentur homines: in sinu sunt, qui nati sunt. In sinu Patris erat Filius : quia nunquam non — natus. Significato stimma unitas et notitia intima, ex aspectu proximo. — sxelVog, Me) Epitheton excellentiae et distantiae. — s^y/taocTO , explicavit) et verbis suis et conspectu sui. v. 19. o! ìou&atoi, Judaei) Matthaeus, Marcus et Lucas Judaeorum appel- lationem raro ponunt, Johannes saepissime. videlicet illi primos lectores Judaeos sibi proposuere; Johannes fideles ex gentibus. — eH, ispoffoMfAwv, ex Hierosoly- mis) sede illa religionis. — izpzic, kolì ^suitcx;, sacerdotes et levitas) Testimonio Johannis ad populum intexitur testimonium ad antistites. Haec legatio XL sal- tem diebus post baptismum Jesu facta indicat, Johannis praeconium non longo intervallo ante baptismum Jesu coepisse. Alias legatio citius facta esset. — spcoT^GGHJiv , interrogarent) nomine publico. e. 5, 33. — so ti$ sì; tu quis es?) cum baptismo tuo. v. 25. v. 20. to|/.oXÓYY]óv RAI OTI at'psi xt>. Vulg. Ecce Agnus Dei, ECCE qui tollit etc. Uterque illud ó àpàc, o at*pcov, non per constructionem substan- tivi et adjectivi, sed per appositionem accepit. Agnus Dei, h. e. ls qui tollit etc. Atque hoc alterum vel Baptista vel Evangelista adjecit: uti e. 4, 25. Agnus Dei primum a mundo in se recepit, deinde a se ipso devolvit peccati sarcinam. [Idem piane ver bum 1 Joh. 3, 5. V. g.] — tyìv à[v..ocpTiav , peccatum) Singularis numerus, cum articulo, summa vi. una pestis, quae omnes corripuit. totum tulit, non ita partem unam tulit, ut alteram non ferret. Idem numerus singularis plu- rali interponitur Jes. 53, 6. 8. 12. Peccatum et mundus aeque late patent. v. 30. àvYip, vir) magnus, sine pari. — rcpcoTo;, priora v. 15. not. v. 31. oùx yfcv, non noram) facie, perinde ut vos, v. 26. tum, quum dixi: Post me venit. vid. Matth. 3, 14. not. Piane pertinet hoc ad probandum, Johan- nem divinitus fuisse instructum ad testandum de Christo Jesu. — iva, ut) Finem non unicum, sed tamen primarium exprimit, cur venerit aqua baptizans. Act. 19,4. — pa7CTi£iòa? , intuitus} Aspectus eificax. — cr^.wv ó ucós ìwva, Simon fitius Jona) Haec nomina Salvatori nemo dixerat. itaque hac nomenclatura Pe- trum totum cepit. conf. v. 49. — JC7], Nathanaèl) Probabile est, hunc inter apostolos esse receptum, et illuni ipsum fuisse, qui Bartholomaeus dicitur, secundario nomine ex patre Tolomaeo, ut Simon ex Jona, Jacobus et Johannes ex Zebedaeo: nam etiam Judas dictus est Lebbaeus vel Thaddaeus. Certe etiam Matta. 10, 3. Philippo jungitur, et Joh. 21, 2., Nathanaèl in medio apostolorum ponitur, statim post Thomam: coli. Act. 1, 13. et videtur etiam sorti apostolicae fuisse committendus, Act. 1, 23. nisi jam fuisset in apostolis. Certe fuit amicus Domini aeque carus, sicut prin- cipi carus esse amicus potest, qui tamen non ad legationes adhibetur. — Xsysi, dimt) voce magna, v. 49. et hilari 2 ). — sOpT>.a k usv, invenimus) ego, Andreas et Petrus. v. 47. àuvxTocL ti; potestne aliquid?) Itaque multi illic erant improbi. Conf. de tota regione, cap. 7, 52. Modestior tamen et cautior est interrogatio, quam si categorice negaret Nathanaèl. Christus virtutem suam non patriae in terra in acceptis retulit. De coelo venit. — àyaOòv, bonuni) At quantum Bonum, Chri- stus! e. 7, 12. — è'p/ou xcà ®s, veni et vide) Optimum remedium contra opinio- nes praeconceptas. Quod Jesus pridie reposuerat discipulis: id jam Philippus 1) àvSpsou xat re'-pou, Andreae et Petri] Andreas frater natii major fuerit. Petri tantam dignationem aegre non tulit : attamen proxime ab eo abfuit. V. g. 2) {Awarj;, Moses] Joh. 5, 39. 46. V. g. 316 JOH. I, 47 — 52. aliis reponit. ì'Ss, vide, i. e. videbis. Saepe imperalivus post imperativum habet vim futuri. Gen. 17, 1. Amos 5, 4. Vici. Glass. Phil. Can. XLIII. de Verbo. v. 48. rapi scùtou) de ilio, non statini ad illuni. — àV/iGto?, vere) Affinnatio, intimam notitiam ostendens. — ia^oLrfkiv^q, Israelita) dignus, qui videat angelos Dei ascendentes et descendentes, uti Jacob, v. 52. coli. Gen. 28, 12. Nomen Israel nulla creatura gerere posset, nisi divinitus datimi; ita amplimi est: olÌ>q\qi sinceri eo digni sunt. [Egregia nimirum virtus est sinceritas. V. g.] Habet hic sermo indicium 1) omniscientiae: 2) benignitatis. Praeceps fuerat Nathanaél v. 47. Dominus se ei bonum praebet. v. 49. TTÓGsv, unde) Non buie quaestioni respondet Jesus, sed ostendit, se vel plura de Natbanaéle scire. — éustviv, ficam) Symbolum pacis et securitatis evangelicae. — slàóv eaTà) ad. — tg5v touoVicov, Judaeorum) qui frequentes habebant lotiones. Non inter Judaeos scripsit evangelista, v. 13. e. 5,1.— [ASTpvjtdc? , metretas) 2 Par. 4, 5. LXX, ^wpooca C^rin) [ASTpy)Tà<; ipiayCkiouq. Hist. Beli v. 2. Gzu.iìÌQCkzcùc, àpràpat àw&sy.a xal Trpó^aTa TSffaapdbtovToc -/.ed ofvou [/.sTpTjTaì zi. his saturabantur LXX sacer- dotes, praeter mulieres et liberos. ib. v. 9. nec dubium, quin magnae reliquiae factae fuerint. Hac analogia XV metretae in Cana, plus CLXXV viris praeter mulieres et liberos, non sane pauciores, potandis sufficere poterant; quibus ci- bandis artabae 30 sive choenices 1530 et oves 100 opus forcnt. Notanter dico, hac analogia: et mox ad tó plus CLXXV, non ad CLXXV , refero illud, qui- bus cibandis: et inde ipsum plus valde amplificate. Conf. 3 Esr. 8, 22. (20.) Matthaeus Hostus metretas XII docet esse (Francofordiae ad Oderam) nossellas 318 JOH. II, 7 — 16. 777 3 /5: sed metretas 18, nossellas 1166 2 /5. inde medium prò 15 metretis, erunt nossellae 972. v. 8. /ivsyjcav, tulerunt) i. e. hauserunt et tulerunt. Pulcrum obsequium. v. 9. ó àp^iTpi^tvo;, architriclinus) qui rem omnem in convivio guber- nabat; peritus dijudicandi gustus. — tò uSwp) Artieulus nota subjecti. — oùx. ffiiv Y&icav, non norat: norant) Ignorantia architriclini comprobat bonitatem vini; scientia ministrorum, veritatem miraculi. — tal ècpavspwas, et manifestavit) atque ita coepit manifestare gloriam suam. An- tea non fecerat miracula. [Doctrinam videlicet praemisit signis. Signorum hoc initium ubi fecit , doctrinae initium penes discipulos, hoc ipso mirando confir- matos, nec non penes alios, per Johannem baptistam atque per ipsum Jesum, quantum satis erat, factum prius f aerai. Joh. 1. Harm. p. 160.] — èmsTSusocv) crediderunt amplius. [coli. e. 1,51.] Etiam in nuptiis quaerendus fidei profectus. Dehinc parati erant discipuli ad amplectendum , quicquid facturus et dicturus esset Dominus. — (/.aOvftal, discipuli) Mater pridem crediderat. Lue. 1, 45. v. 12. >taTé(37), descendit) a Cana. — xaì, et) Sancta familia. Fi-atres po- nuntur ante discipulos. Magna fratrum fuerat praerogativa, si usi essent. [Hi primo Me loco memoranlur ; nec jam additur Josephus. Non temere suspiceris, Josephum duodecimum inter atque trigesimum annum aetatis Jesu obdormi- visse, et fratres non liberos Josephi germanos (Jesus enim ut filius, ita primo- genitus piane filius Josephi habitus est), sed Mariae ex sor or e nepotes fuisse. Harm. p. 160.] — où TroXXà; TÓf/ipa?, non multos dies) Assuefecit eos peregri- nationi: et instabat iter Hierosolymitanum. v. seq. [Aperte hac phrasi Qcoll. Act. 1, 5. 13, 31.) mansio haec distinguitur ab habitatione Capernaitica. Ista praecessit; haec secuta est Johannis traditionem. Harm. 1. e] v. 13. tó rcàc/a, Pascila) Circa Paschata inprimis foecundum fuit offì- cium Christi. v. 14. (3óas noci 7rpó(3xra juà TCspisTspàs, boves et oves et columbas) quorum usus erat in sacriliciis. — /.a9'/ipivou?, sedentes) in ipsa negotiatione. [tanto magis fervente, quod Paschatos festum instabat. Harm. p. 161.] v. 15. (ppay&Xiov, flagellimi) Zelus admirabilis. — ex. <%omcov, ex funibus) pluribus. sic enim erant ohm flagella. Nulla erat autem materia minus damni corporibus afferens, quam haec. Neque dicitur hominibus ictum inflixisse: ter- rore rem perfecit. v. 16. tou TOxipós pu, Patris mei) Admiranda auctoritas. [Templi om- niumque festorum Dominimi hac occasione Salvator se demonstravit : itaque non erat, cur mirarentur homines, si vel tum ad finem festi usque non per- mansa, vel deinceps festa non omnia frequentare , rei sub initium festi adesse neglexit. Harm. p. 162.] JOH. II, 17 — 24. 319 v. 17. s[AV7Ì7Rp, homine, homine) Id de toto hominum genere dicitur: versu praecedente, de singulis, sub eo conten- tis. — aÙTÓ?) Ipse, sine alio testimonio. — ti, quid) videlicet perfidia, omnis homo mendax. Euphemiam habet sermo Johannis. In homine est, quod huma- num est: in homine novo est, quod divinum, christianum, spirituale est. CAPUT III. v. 1. 'Hv Ss, erat autem) Undecim colloquia Jesu numerantur ab Johanne perscripta: ex bis nunc incipit primum. — àvGpo)7?o<;, homo') ex iis, de quibus e. 2. in fine; sed nonnihil melior multis. v. 2. vukto;, nocte) Nunquam non recipit Christus ad se venientes. — ouk|i.£v, scimus) ego et mei similes, principes potius, quam pharisaei. e. 12,42. Huic plurali respondet pluralis v. 7. Antecedens ponitur a Nicodemo. conse- quens: ideo tecum volui conferre. De coelestibus volebat audire et de subli- mibus. v. 12. [at Jesus ad ima eum principia deduci!. V. g.] — l ) cTipxta, signa) e. 2, 23. v. 3. éàv pi ti;, nisi quis) Sermo indefinitus: quem Nicodemus tamen recte ad se applicat. conf. v. 7. vos. Sensus est hic: Tua, Nicodeme, opinio ista de Jesu non sufficit: piane credas, oportet, et instituto codesti, etiam baptismi, te subjicias. conf. Marc. 1(>, 16. Haec necessaria Nicodemo doctrina erat. Ideo Jesus hinc exorsus est; ut Nicodemus quidem ansam dederat. — ysvvYiG?), geni- tus sit) Sub schemate primum id proponitur, sermone arduo, ad Nicodemum de ignorantia convincendum; quod deinde propriis verbis, ubi humiliatus est, osten- ditur, v. 15. s. [coli. 1 Joh. 5, 1.] Idem hoc loco dicitur, quod Matth. 3. voca- bulo p.&Tavoia; resipiscentiae. hoc enim non occurrit in toto secundum Johannem evangelio. [Cave opus fidei indio negotio perfici opineris: est enim generatio superna. Regenerationem vicissim cave difficiliorem justo aestimes: fide sci- licet absolvitur. V. g.] — àvwGsv) Coli. v. 2. 7. 11. seqq. 31. àvcoGsv significat superne, unde Filius hominis descendit. — où Suvoctou, non potest) Non satis scierat ipse Nicodemus, quid (v. 2.) dixisset. — ì.0s?v, intrare') Resp. in- trare, versu praec. Crescit severitas sermonis, coli, ridere, v. 3. Non potest intrare, nedum ridere. Intrare domum debet, qui internam ejus structuram vult perspicere. Quod non natum est, neque oculis neque pedibus utitur. v. 6. càpE, caro) vera: sed et caro mera, spiritus expers, spiritui adversa, ex generatione vetusta. — tò yeysvvTipLSvov, quod natum est) Hoc in neutro ge- neralius sonat, et notat ipsa prima stamina vitae novac, coli. Lue. 1, 35. vel etiam universitatem regenitorum, coli. Joh. 6, 37. 39. Postea in masculino dici— tur, ó ysYsvvyijjtsvo;, qui natus est , v. 8. quod maturam nativitatem significat. — 7uvsu[Aoc, spiritus) Quod genitum est ex spiritu, spiritus est: qui genitus est ex spiritu, spiritualis est. v. 7. ó(jwc$, vos) te et eos, quorum nomine locutus es. (v. 2.) vos, ait Je- sus; non, nos. v. 8. tò 7uvsu[A3c, Spiritus) proprie, nam huic, non vento, (de quo tamen conf. Kohel. 11, 5.) voluntas et vox est: et ex hoc nascimur, et qui ex hoc nascitur, sic est, ut hic. Cum vento non immediate compararetur renatus, sed Spiritus ipse. — otcou) ubi, mule, et quo: supra carnem, terram et naturarli, op- posita: caro, spiritus; terra, coelum; natura, gratia. — tcvsi, spirat) in verbo et sono evangelii. 1 Joh. 5, 6. — dbcoóei?, audis) jam nunc quoque, dum me audis. audis in terra, vocem spiritus. Conf. terrena, v. 12. — -óQsv, unde) ex coelo, superne. — tcou, quorsum) in coelum. conf. coelestia. v. 12. — outwc) ita, uti Spiritus ipse, quem audis, et tamen ignoras. Quod enim spiritus secundum se facit, id facit etiam in eo, qui natus est e spiritu. Spiritus animat hominem. Homo, in quo spiritus spirat, e Spiritu respirat, et vocem spiritus propagat, voluntate per spiritum liberata. v. 10. ó &iàà 7 M * habet") quemve sequitur sponsa. Ad Jesum omnes ve- niunt: hinc liquet, Jesum esse sponsum. vide Canticum Salomonis. — .si àv, Y)ytov£ovTO àv, e. 5, 46. 8, 42. 9, 41. 15, 19. 18, 36.: sed aoristus aequipollet plusquamperfecto, oùx àv èTs(M*et, oùx àv àxsOavs, e. 11, 21. 32.: quanquam 1) spoetai yuv7), venti mulier] Vitae communis opportunitates externae Regni DEI progressibus subserviunt. V. g. 2) ■ [xaOrj-cai aùxou, discipuli ejus] Non jam tum temporis designati erant ot SwSsxa, quos tamen huic itineri credibile est interfuisse. Non duo tantum, sed omnes oppidum in- trarunt, cujus rei novitate excitati homines mulieri deinceps eo facilius aures praebuisse videntur. V. g. JOH. IV, 10 — 17. 327 in Ep. 1. cap. 2, 19. ipsum plusquamperfeclum ponit, [/.e^svvfcsiffav fcv. Ambi- gua ergo videri loca possint e. 14, 2. 28. et hìc e. 4, IO. sTtcov àv, dicerem, dixissem: è^àpriTS àv, gauderetis, g arisi essetis: Y]Vy)cas àv, sScoxsv àv, peteres, darei-, petisses, dedisset. Veruntamen, quia scribere poterat, nec tamen seri- bit, eXeyoy, s^ocipSTS, vta;, è&uìou- aoristum prò plusquamperfecto accipimus, quemadmodum etiam cap. 18, 30. extat, oùx, àv TOcp£p, patre nostro Jacob) Sic sibi persuaserant Sa- maritani: falso. Matth. 10, 5. s. — tootàp, Jacob) qui fuit pastoritiae et aqua- riae rei peritissimus , et in re familiari felicissimus. — tqjjlTV, nobis) in Josepho. v. 5. Sic loquitur ex falsa illa hypothesi de Jacobo patre suo. — exris, bibita Aqua potius usi patriarchae, quam vino. Hoc dicit mulier : Patriarcha ipse hac aqua contentus erat, nec meliorem aquam requirebat. — xaì Ta OpsjmaTa, et pecora) boves et oves. Biberunt utique etiam servi et ancillae, qui fere pe- cora pascunt. Fuerat igitur puteus abundans et longaevus. v. 14. où pi St^viay) ziq lòv aìcovee, non sitiet in aeternum) Ergone is, qui aquam, quam dat Christus, semel bibit, a siti omni liber est? Sane aqua illa, quantum in se est, perennem habet virtutem; et ubi sitis recurrit, homi- nis, non aquae, defectus est: at aquae elementaris potio sitim subinde ad ali— quot tantummodo horas sedare valet. — àXkx, sed) Conf. e. 6, 27. — ysvifas- toci) Ex aqua fiet fons, ut e surculo arbor. Fons non sitit. — rariy/j, fons) An- titheton ,£t(óaco, perfi,- ciam) Nondum erat in medio actionis tempore Jesus, et tamen jam cogitat finem. tam serio egit. Idem verbum, e. 5, 36. De re conf. e. 6, 38. 39. fin. — tò è'pyov, opus) unum, magnum, quod Israélitas, Samaritas et Gentes omnes complectitur. v. 35. T£Tpà|v//]vo;, quatuor menses) Oppido pauci libri, T£Tpà;r/ivov. Ts- Tpà(Avivo; dicitur genere communi, uti fWvjvo;, sitavo?, s!;cal) et jam. Tempus N. T. est messis. — ó Ospf(o)v, is qui metit) Albedinem regionum sequitur, perbrevi intervallo, ipsa messis. — pjOóv, mer- cedem) ipsam frugem: magnum operae pretium, magnum lucrum. Matth. 18,15. — Xa^àvsi, accipit) jam, in praesenti. — xap7uòv, fructum) multas animas. — ó <77U£tpwv, seminani) Sementis in Israel traxit post se messem in Judaea, in Sa- maria et in toto orbe. — ó(/.oG, una) in eadem vita aeterna, non alter sine altero. Hebr. 11,40. v. 37. ó ^óyo?, dictum) Subjectum, Dictum rerum. Praedicatum, sorìv, extat. Proverbium etiam apud Graecos obvium. — àXXo?, alius) Sapientissime instituta successio est in oeconomia divina, prius quidque sementis est respectu messis secuturae. Unus saepe est sator et messori sed ob spatium interpositum idem quodammodo fìt alter a se ipso. Certe quilibet est sator, respectu succes- sorum; et messor, respectu antecessorum: sed haec differentia maxime spectatur inter ministros V. et N. T. — uXkoq, alius') Noli quaerere, cur non citius venerit Messias. In promtu est responsio. Sementis longo intervallo praecedit: messis cito colligit. Oeconomia divina justas habet moras. conf. Rom. 5, 6. not. v. 38. èyw, ego) Dominus messis totius. — à7ré<7TsiXa, misi) mittere insti- tui (y. 2.) ad Judaeos, missurus in totum orbem. — ctXkoi, olii) prophetae. — 0|/.sTs) Non dicit, nos, sed, vos. Christus est Dominus. — xóttov, laborem) rem labore partam. Neh. 5, 13. v. 39. £7u<7T£uGav, -crediderunt) Mira facilitas. Nondum viderant Jesum. coli. v. 40. Magna virtute [apud sitientes animas istas, talia prius non exper- tas. V. g.] testimonium a muliere datum fuerit oportet. v. 40. |/.etvoci, manere) semper, vel certe diu. — e[/.swsv, mansit) Samari- tae non leguntur tum baptizati. Neque tum ecclesia solenniter extra Judaeam costituenda erat. Credibile est, multos horum baptizatos esse postea. Act. 8, 16. — Suo TÓ(/ipas, biduum) Semel igitur perno ctavit ibi. Uno aquae viventis haustu instructi sunt ad vitam aeternam. v. 14. Sic quoque Aethiops. Act. 8. v. 41. auTou) Ipsius. v.42. où/c Iti, non jam) Verus fide! progressus. — ocùtoI, ipsi) Praeclare Au- gustinus ad h. 1. commentatur : Primo per famarn, postea per praesentiam. Sic agitur hodie cum eis, qui foris sunt, et nondum sunt Christiani. Christus min- ciatur per Christianos amicos, tanquam illa muliere, hoc est, ecclesia annun- ciante. Ad Christum veniunt, credutiti per istam famam: manet apud eos bi- duo, h. e. dat illis duo praecepta charitatis: et multo plures et firmius in eum credunt, quoniam vere ipse est Salvator mundi. Patet hinc, quomodo accipi de- beat decantatum illud: Ego vero evangelio non creder em, nisi me catholicae ec- clesiae commoneret (al. commover et) auctoritas. contra ep. fundamenti, cap. 5. 1) Cujus porro succinctas vindicias qui desideraverit , eum allegare liceat ad meine Be- leuchtung der Ernestischen Erinnerungen etc. §. 29. p. 111. sqq. et praecipue p. 116. s. ubi ex Harm. ev. Ed. II. ea recentior h. Auctoris conjectura^rocZwc^wr, qua illam messem potius, quae mensem Nisan, quam illam quae Thammuz sibi vindicavit, sermone JSalvatoris innui credi- dit. Quo pacto hic est verborum sensus: Vos discipuli cum reliquis homìnibus, semente peractà t dicere soletis: adhuc quatuor menses sunt, et messis venit; enimvero spiritualem sementem jamjamque messis spiritualis etiam, utut longius protracta, excipit. E. B. JOH, IV, 42 — 54. 331 Hoc quippe loco non docet Augustinus, sed Manichaeus adversum tenet. — tou xóajjLou, mundi) non soluin Judaeorum. Fides liberat a studio partium: cre- dunt in Jesum, quatenus est mundi Salvator, dimissa gloriatione de patribus. *) v. 12, v. 43. èE-rftQsv, exivit) Samaritis, ut erant mores eorum, quod ab Judaeis varie abhorrebant, utilis erat abitus Jesu. v. 44. TwtTptòi, patria) Praesupponit Johannes, ut rem ex cap. 1, 46. 19, 19. et ex ceteris evangelistis notam, Nazaret fuisse Jesu patriam: et hinc infert ex testimonio Jesu, cur in Galilaeam indefinite , non in patriam Nazaretam ierit. 2 ) v. 46. otuou, ubi) Ilio ipso miraculo fides in regio accensa. — oò ó uto;, cujus filius) unicus, ut articulus videtur inferre. v. 47. ex, r/fc ìouSaias, ex Judaea) Etiain regius sine dubio viderat vel au- dierat, quae Hierosolymis fecerat Jesus, v. 45. — jcarap^', descenderet) Cana altiore loco sita erat. v. 48. sàv [xyj, nisi) Innuit Jesus, se etiam absenti reguli filio posse vitam dare; et postulat, ut regulus id credat, neque profectionem Jesum postulet suscipiendam cum ipso sanationem apud lectuium visuro. — ufes, videritis) e. 20,29. — où pefi TworsócrtjTS, non credetis) i.e. Morbus filio tuo obtigit, ut locus esset opi miraculosae, qua non conspecta non creditis. conf. e. 11,4., ubi v. 40. locutio ad regium quodammodo inversa datur: si credis, videbis gloriam Dei. Sensus Judaici in miracula suspensi quidpiam fuerat in regio, qui Judaeus fuisse videtur. Id notatur in secunda plurali. Simul autem miraculum promittitur, fi- desque prius etiam desideratur, et dum desideratur, excitatur. conf. e. 10, 37. Responsum externa quadam repulsae specie et tacita opis promissione mixtum congruit sensui rogantis ex fide et imbecillitate mixto. v. 49. xocTapTiGi, descende) Duplex imbecillitas rogantis, quasi Dominus necesse haberet adesse, nec posset aeque resuscitare mortuum. Atqui etiam ante, quam descendit parens, vitae restitutus est filius ejus. v. 50. ffj, vivit) Antitheton: priusquam moriatur. v. 49. v. 51. v]ò7], jam) Festinabat ergo, ut, quae credebat, videret. tamen exer- citium fìdei duravit in diem posterum. Servis quoque credit, antequam videat. — ol boukoi, servi) qui et ipsi deinde crediderunt. — à.u[/.- ^YìOpa, piscina) Circa balnea frequens OsTov, aliquid divinae opis, est. — éPpotf- pejus quiduuam) gravius quiddam, quam infìrmitas vel XXXVIII annorum. — YsvvjTai, accidaf) nova, eaque majore, ira Dei. v. 15. àv/jYYstXs, renunciavit JMorem voluit gerere Judaeis, qui rogarant: v. 12. nec tamen mala mente ad illos retulit. nam quum versull. dixisset ó ttoi- Tjaa; pis ùyi% qui me sanum fecit, et el-sv, àpov, dixit, tolte, quorum illud favora- bile eral, hoc odiosum videri poterat; cumqueJudaei horum alterum arripuissent potius v. 12.: ipse illud potius reponit hoc versu. v. 16. sStowcov) conabantur pellere. — itaci è^touv ocùtov àftoaTSivas) Hoc recentiores ex versu 18. huc intulerunt *}• Persecutioni proprie dictae opponi- lur conatus occidendi. v. 17. ó 7raT*/ip (7.ou, Pater meus) Quo sensu Jesus dixerit, Pater meas, melius intellexerunt vel ipsi Judaei, v. 18. quam Photiniani. Ponitur lue summa sermonum Jesu, quos Johannes deinceps commemorati inprimisque observanda sunt eloquia illa, quae Jesus interdum ultro tanquam themata sermonum uberio- rum proposuit, v. gr. e. 6, 27. 7, 37. 8, 12. — £w; apri, hucusque) inde a crea- tone, sine intervallo sabbati. Nam sabbato non tenetur: perpetua quiete non ca- ret. Si non operaretur, ubi esset ipsum sabbatum? — spyo^STat, operatur) Ex- cellens oratio de divinis operibus. — itàyà, et ego) Pater non sine Filio: Fi- lius non sine Patre, v. 19. Haec Propositio est, quae explicatur a v. 19. ad 30. (unde versus 19. repetitur versu 30.) confirmatur et vindicatur v. 31. ss. v. 18. Sia touto, propter hoc) propter quod debuerant acquiescere. Apo- logiam ipsam in majus crimen vertunt. — pwtXXov, magis') Gradatio: modo per- sequebantur; nunc amplius quaerunt occidere. — sXus, solverei) facto, v. 8. et dicto v. 17. — ì'o\ov ìcrov, proprium: parein) Proprii Patria proprius Filius. Rom. 8, 32. Solus unigenitus potest dicere, Pater meus: de solo unigenito di- cit Pater, Filius meus. Non solimi Patris Filiique nomina saepissime repetiit Je- sus, sed etiam intimam Patris ac suam aequalitatem unitatemque commemoravit. et ego: v. 17. unum sumus etc. e. 10, 30. 38. Haec omnia conjunctim exagita- runt Judaei. — sÀsys, dicereQ Revera dixit Jesus, quod eum dixisse existima- bant 2 ) Judaei : sed id misere prò blasphemia habuerunt. 1) Itaque incisum istud et margo Ed. 2. firmius quam Ed. maj., sequestravi*, et piane omisìt Vers. germanica. E. B. 2) Quemadrnodum scil. duo homines, quorum alter alterius pater est, naturae sunt ae- qualis: ita Unus ille, cujus proprius Pater est summns DEUS, et qui summi DEI proprius est Filius, DEO aequalis est. V. g. 334 JOH. V, 19 — 25. v. 19. àfjw^v àjj^v, )iyw ùjxlv, amen amen, dico vobis) Haec affirmatio ter adhibita in hoc sermone, v. 24. 25. — à7fc) resurrectionem vitae, vitalem. x ~) 2 ) v. 30. TCOtsTv, facere) Subaudi, et judicare. — xaOcò; à^outo, sicut audio') a Patre. Conf. v. 19. videat. (e. 16, 13.). — xpivco, judico) Subaudi, et facìo. — àXkà tò GéX'/ju.a, sed voluntatem) justam. v. 31. sàv éycb) si ego solus. Conditio impossibilis, coli. cap. 8, 16. 13. s. — à"krfi'h<;) rerum testimonium: i. e. fìrmum, irrecusabile. v. 32. àXXo;, alius) de quo v. 37. Pluralitas personarum. conf. ille, huic, v. 38., et alium, de Spiritu S. cap. 14, 16. — jjtocpTupst, testatuf) in praesenti cap. 8, 18. v. 33. u|/.e%, vos) Ostendit, quomodo Judaei spem suam ubivis potius, quam in ipso Christo figere laborent. I. Vos, inquit, suspicati, Johannem esse Messiam, misistis ad illum, de ventate percontantes: et sane Johannes, occasione illa ipsi data, testatus est ventati, non se, sed me esse Messiam. sed etc. II. Vos iidem putatis, vos in Scripturis habere vitam aeternam, nec quidquam praeterea opus esse; ideo illas scrutari amatis: neque id immerito; nani sane illae sunt, quae testantur de me. sed etc. Hic et de Johanne et de Scripturis Dominus comprobanda comprobat, sed demonstrat admixtum Judaeorum errorem et abu- sum, majoremque suam suique Patris auctoritatem per se esse, Johannis autem et Scripturae testimonium de se, Christo, subsidiarium quiddam esse, prote- stato. Observanda eadem utriusque periochae figura: v. 39. s. vos: et ... quae testantur: v. 33. ss. vos : et testatus est: ego vero . . . sed: voluistis ad horam gloriam sed ... non vultis. nec dissonat periocha de Mose, v. 45—47.: Vos in Mosen habetis spem collo- catam: sed idem a me est contra vos. v. 34. 77apà àvftpwxou, ab homine) vel si Johannes sit. [Non ime res de- f erenda demum est. Ego quicquid sum, id sum citra humanae auctoritatis beneficium. V. g.] — tt ( v pàprUpCètv, testimonium) honorifìcum, (coli. v. 41.) de me, erga vos. — TocOra, haec) de Johanne. — Iva, ut) Voluntas seria de salute hominum. — óp.e?s, vos) qui Johannem magni fecistis. Antitheton: ego. vestra res agitur. v. 35. ó Xuyvo;, lychnus) Articulus amplificai, et innuit praedicta in V. T. 1) t« cpauXa, prava] Scire aves, vitaene an judicii in resurrectione partes tuae futurae sint? Praxin itaque tuam, bona sit an mala, percontare: at non ex tuo ingenio, sed ex rei ventate rationes exigere memento. V. g. 2) àvàaTaaiv -/.pissux; , resurrectionem judicii] Incommodum foret, resurrectionem mortié appellare: attamen vitae resurrectioni opponitur. Itaque resurgent quidem peccatores, sed ex morte ad mortem. Non regeneraUo erit eorum resurrectio, sed abortus. V. g. 336 JOH. V, 35 — 39. de Johanne. conf. Sir. 48, 1. >tal àvssTY) vikiais ó 7rpo^TYis w; 7cup, x.al ó Xóyo; ocùtou tó; >,a(X7rà; ézatSTO. Ceteroqui haec appellatio tenuis est, ad Christum ipsum. — 5tató{Asvo$, ardens) vehementer, (conf. Sir. 1. e. de Elia) et celeriter de- flagrai^. — jwrì oaivcov, et lucens) /.al et notat concomitantiam: dum arsit, luxit; non ultra. — àyaA)aa<>QY)vai, exsultare) sine luctu poenitentiali, sine accessu ad me ipsum. Verbuin exquisitum. Johanne utendum erat, non fruendum. Judaei habuere medium illud prò fine. Vehementer falsi sunt, qui in Dei verbo ac mini- stris, sensuuin duntaxat externorum aut internorum fructum, ac non Christum ipsum, quaerunt. [ — qui, quum donis ministrorum delectantur, religiosi sibi ac devoti videntur, nec tamen sequuntur istorum institutionem. V. g.] — ifi&k/f ctocts Trpò; wpav, voluistis ad fior airi) Voluntas vestra non fuit diuturna. — ©coti, lumine) Splendore, non ardore ejus, capti eratis. — kùtou, ejus) sine progressu ad me, Lucem, laetitiae fontem. e. 8, 56. v. 36. fASL^o) toO ttoàvvou) majus, eo testimonio, quod mihi Johannes dedit. Lychnus orto soli non foenerat lucem. — tsà£lcó<7cd, perficiam) faciam, usque ad TéXo; fìnem. — aÙTa Ta spya, ipsa opera) x \pta et emphatica iteratio. v. 37. ocùtò;) Ipse, ultra opera. — (AS{AapTÓpw, testafus est) Praeteritum. Testimonium illud memoratur e. 1, 33. — outs, neque) Versu 36. et 37. init. describitur testimonium de JesuChristo: versu 37. fin. et 38. describitur Judaeo- rum infìdelitas. — si&o; aÙTou, speciem ejus) Congruit hoc cum capite 1. Eze- chielis, ubi copiose describitur species similitudinis gloriae Domini, risa Eze- chiele qui mox etiam audivit vocem Dei. [v. 28.] Idque totum caput erat Haph- tara festi versu 1. notati. [?You ut prophet ae (t\ g. Ez. 1, 28.), ne dum ut Christus, unuuam viderant audierantve. Conf. Joh. 1, 17. 6,46. Not. crii et V. g.] v. 38. oti, quia) Itaque, qui credunt, audiendo Filium audiunt Patrem, e. 6, 45., et videndo Filium vident Patrem, e. 14, 9., quamvis antea non audie- rint neque viderint, e. 1, 18.; et Verbum Patris, idem quod Verbum Filii, habent in sese manens. v. 39. èpsuvars, scrutamini} Uafenrefferus in editione N. T. Graeco- La- tini: lnquiritis Scripturas. Cavit, ne quis scrutamini prò imperativo acciperet. Ex antiquis indicativum agnoscit etiam Athanasius in illud, Vrofecti in pagum. T. I. f. 989. et Nonnus. quare Cyrillus non debuit vereri, ne ipse solus ita ex- plicasset aut explicaturus esset. Brentius magni judicii interpretes esse ait, qui indicativum statuant: et hunc certe confirmat tota orationis structura, coli. v. 33. seqq. maximeque illud: quia vos existimatis. Approbat Jesus scrutinium scripturarum, quo non carebant, ilio ipso festo multa publice legentes; perinde uti legationem ad Johannem, v. 33., et existimationem de Mose, v. 45.: sed nil horum per se suftìcere, addit. Quare nihil damni habet haec explicatio : et aeque saltem diligentes scrutatores scripturarum esse solent, qui indicativum, Ca Zelt- nero et Walchio novissime agnitum,) ac qui imperativum statuunt. Hoc Scru- tamini et non vullis venire per synonyma reddidit Paulus 2 Cor. 3, 15. 16. Postulavit aliquis, ut proferrentur similia exempla secundae pluralis indicativi, periodum inchoantis. vide ergo e. 7, 28. 12, 19. Matth. 22, 29. 24, 6. 27, 65. 2 Cor. 8,9. Jac.4, 2. s. Vicissim imperativi^ cum ùpsTq vos, Matth. 28, 5. Marc. 13, 23. Extat imperativus, scrutamini, Jes. 34, 16. Poterant ilio tempore au- ditores Jesu Christi, (etiam Johannis, propheta majoris, non audito testimonio, scripturisque non lectis,) ex solo Jesu Christi sermone, fidem haurire. — toc; ypa gramerì) Commoditas discumbendi. — ol àvSps;, viri) Nu- merus ex his inibatur, sine mulieribus et liberis. — SisScoxs, distribuii) per manum discipulorum. — paov, quantum) Id ad panes et ad pisciculos spectat. — tìOsXov, volebant) Conf. Ps. 145, 16. v. 12. Iva pi ti à7uóXv)Tai, ut ne quid pereat) Facile condit Dominus: sed condita tamen non vult temere interire. v. 13. x.la<7[xàTcov) fragmentis. v. 14. $y)|/.siqv — ó 7rpo(p7ÌT7i?, signum — Propheta) e. 3, 2. 9, 17. v. 15. 2 )àp7uà'(£Lv, rapere) vi. — paciosa, regem) Regem eum facere, Patris erat, non populi: neque adhuc tempus erat. \ldque ipsum fortassis in caussa est, quod nusquam Jesus, dum in terris versaretur , Bethlehemum, Da- vidis patriam, intrasse legitur, utut proxime oppidum istud abfuerit Hieroso- lymis. Harm. p. 333.] Jesus, ut populum vitaret, ilio jam tempore loca saepe mutavit. — -rcd&iv, iterum) Conf. v. 3. — aÙTÓ? (jlóvo?, ipse solus) discipulis tra- jicere jussis. aÙTÓ;, TCapsXjtst eleganter. e. 12, 24. v. 19. vi, vel) Norat Spiritus sanctus et Johanni dicere poterat, quot prae- cise stadia fuissent: sed in scriptura imitatur popularem loquendi rationem. 3 ) v. 21. vjfk^ov Xa^stv, voluerunt aceipere) Locutio concisa: subaudien- dum, et acceperunt. — sùGsco;, statim) Novum miraculum. v. 22. ìàwv, videns) Hoc, post versum 23., (qui non ab ó'ti pendet, sed parenthesin facit,) verbis paululum mutatis repetitur versu 24., et nectitur cum verbo svsffricav, conscenderunt. 1) xb Traoda, Pascila] Passionem anni intervallo antecedens. V. g. 2) ep^eaSat, venire] Valde proclivis est a motu spirituali ad temporalia deflexio. V. g. 3) xat £^op7J0r]aav, et timuerunt] Atra nox, ventus vehemens, mare proeellosum, et phaaiasmatis, quam putabant, propinquità» metum ipsis incutielbant. V. g. JOH. VI, 23 — 31. 339 v. 23. èyyò; tou tÓ7uou) prope ad locum. v. 24. aùrol, ipsi) Antitheton ad Jesum, cujus iter directe; discipulorum, indirecte notavit populus. — 7u),o?a, naves) Easdem modo naviculas Klovxpiy. appellavit apostolus. Utraque appellatio vera. — jcaTrepvaoò}/., Capernaum) v. 17. v. 25. ttóts, quando) tara brevi tempore, tam longa via? Quaestio de tem- pore includit quaestionem de modo. v. 26. )iyto, dico) Populus ipse non ita se norat, ut eis Jesus ostendit. Adirne collegerat Jesus auditores: nunc, medio tempore, delectum instituit, per sermonem figuratum de passione sua, ejusque fructu per fìdem percipiendo. — oìty ótl £$sts (T/iasta, non quia vidistis signa) Signis nondum erant ad fìdem perducti: v. 29. s. alias fides, non cibi desiderium, eos impulisset ad quaeren- dum Jesum. — cr/ipxTa, signa) in aegrotis et in panibus. v. 2. 14. — è0at, Ap. 18, 17. Cibo perenni, inquit, operam date; sicut magno studio me quaeritis panis causa. Non respondet Jesus ad Judaeorum quando: et sic saepe in sermonibus ea, quae series rerum et status animarum requirit, potius spectat, quam interpellationes loquentium alienas. — [avi, non) Simillima opposita, e. 4, 10. — tyiv àxoXXu^ivTiv, pereuntem) v. 12. 1 Cor. 6, 13. Cibus corporis perit: ergo non confert immor- talitatem. — r)v) (Spéfoiv. Non debetis, inquit, postulare a me alimentimi corporis, sed animae. Proponitur primum cibus, v. 27., deinde panis, v. 32., tum proprie caro et sanguis Jesu Christì, v. 51. 53. — cuòca, dabit) v. 51. — yàp, enim) Aetiologia pertinet ad pivoucrav, qui permanet. — ó TOCT7)g o 0£Ò$, Pater Deus~) Ergo Jesus Christus est Dei Filius. — ssupp&pssv , signavit) Ostendit eum et di- stinxit, hoc ipso miraculo, v. 14., totoque testimonio suo, fide audientium (y. 29.) vicissim obsignando. e. 3, 33. Sigillo id, quod genuinum est, commendatur, et omne, quod non genuinum est, excluditur. v. 28. ti 7uoiw(asv) quid faciamm: quid nos operari jubes? v. 27. — xà Ipya tou 6sou, opera Dei) opera Deo probata, Deo nos conjungentia. v. 29. tò spyov tou 0sou, opus Dei) illud opus, quod probatur Deo. conf. e. 4, 34. Jesus singularem numerum opponit plurali Judaeorum, qui dixerant, opera Dei. v. 28. Vocabulum tamen illorum retinet. Alio sensu, tò è'pyov tou Gsou, opus Dei, Rom. 14, 20. — tuigtsucjyìts , credatis) Proprie exprimitur res, et deinceps metaphorico subinde proprioque sermone describitur. v. 30. dò, tu') Sic loquuntur in antitheto ad Mosen, qui ipsis dederit manna, et hoc signum habuerit: et a Jesu majus quiddam et magis codeste postulant; quod ab eo non putant dari posse, neque majorem Mose Jesum agnoscunt. — gy)[X£?ov, signum) Sigillum, quod versu 27. memoratur, non agnoscunt. — ì'Sw- j/xv, videamus) te a Deo missum esse. Atqui viderant, v. 14. 26. 36. — col, tibi) Jesus dixerat: in me. v. 29. Saepe tantundem est, Credo in te, et, credo tibi: sed hic imminuunt Judaei sententiam Domini. — ti épyà^Y), quid operaris) Reponunt Domino verbum operari. Tu jubes, inquiunt, nos operari: quid ipse operaris ? v. 31. sepayov, ederunt) Modestius loqui videntur, quam si dicerent: Moses dedit: ideo patres nostri ei crediderunt: tu da quoque; et credemus tibi. coli. v. seq. — àpTOv ix, tou oùpavou iSuntsv aÙTOt; .7)9ivóv, veruni) quem quisquis gustat, non jam aliud signum quaeret; nam in pane gustus ipse criterion est: et veritas patefìet olim piane, v. 39. Yeritas et vita saepe hìc memoratur. v. 33. ó xocTapodvtov, descendens) Repete, àpto? panis. coli. v. 41. 58. — tco xó(7^w, mando) non modo uni populo, uni aetati , ut manna cibavit unum populum, unius aetatis. v. 51. v. 34. xópis. Domine) Cum reverentia quadam loquuntur, uti v. 25. et poterat ex versu 35. ipsa fides exsistere: sed mox a fide resiliunt. v. 36. 42. Inprimis observandi sunt sermones, quibus auditis Judaei ad credendum inclina- bantur. e. 7, 40. 8, 30. — ttocvitots, semper) Huc refertur v. seq. fin. — tòv àpxov toutov, panem istum) Adirne putant, sermonem esse de alimento corporis: et hoc petunt. v. 26. v. 35. èyw zlysi, Ego sum) Petentibus, statim offert sese. — ttì; £ci>7fe, vitae) et vivus, v. 51., et vivifìcus. v. 54. — è èp^ójAsvo? xpó; (/.s, qui venit ad me) Sic v. 37. 44. 45. 65. Parallelum, mox: ó Tnrrz&ùtùv sì; è[/i, qui credit in me. [e. 7, 37. 38.] — où [jlyì TtStvàcY], non esuriet) Subaudi, xcottots, unquam, ex fine versus. — où pi &yv1 t:s[/.- òavTÓ; [/.e TTocxpò; — 40. tou -y/rpò; toO TréaóavTÓ; [jls, ejus, (/ni misit me, Pa- trizi Patris, (/ni misit me) Sic habet lectio antiquissima. Versu 39. mentio missionis , et v. 40. Patris nomen scite praemittitur. namque versu 39., coli. v. 38. cum vo Imitate Patris proprie congruit missio: at versu 40. nomen Patris et nomen Fila proprie inter se respiciunt. [Correlata sunt: versa 39. Missio (Patris) et Cura Christi; versu 40. Patris vohintas, et salus in Filio. Not. crit.] Varietates lectionum praecipuae in apparata notatae summam hujus an- notationis non mutant. *j — toxv, omne) Vid. not. ad v. 37. — SsScjìke t/.oi, dedit mihij Dantur Filio, quibus fides datur, coli. v. seq. — pi à-o)i<7o), non per* dam) Perditioni opponitur vita aeterna, v. 40. e. 3, 15. s. — è£ aÙTOu, ex eo) ex omni ilio, quod Pater mihi dedit. — àvasT/iaco, resuscitem) ad vitam. v. 33. Sic v. 40. 44. 54. Hic finis est, ultra quem periculum nullum. Citeriora omnia praestat Salvator. Dat signum, versu hoc et versu 62., sed in futurum, cum Judaei praesens flagitarent. v. 30. Resuscitatio , mortem praesupponens, saepe hic memoratur, quia ipse Dominus adhuc erat moriturus et resurrectu- ras. conf. eli, 25. not. Postea vero apostoli fidelibus potius adventum ejus gloriosum proposuerunt. v. 40. toOto yàp — TWCTpàs, haec enim — Patris) Vid. not. ad v. 37, 39. — ó Oswptov usa TKCTSUtóv, qui cernit et credit) Judaei videbant, non credebant. v. 36. li, qui Jesum spectabant, magnam habebant occasionem ad credendum: et qui eorum credebant, singularem habebant beatitudinis gradum. Matth. 13, 16. — ^w/iv aìcóviov, vitam aeternam) etiam ante diem novissimum, cujus mentio hic subsequitur , uti v. 54. Haec duo transponit humana ratio. — àva.f(ei; hoc vos offenditi) Enallage: id est, num hac re offendimini? Passio Christi, scandalum Judaeis. v. 62. èàv o'3v, si ergo) èàv, si, habet apodosin subaudiendam, quid erit? Id est, multo majora sunt, quae sequentur. si hoc non creditis, quomodo illa, si dicerem, crederetis? CSimilis locus, cap. 3, 12.) Et tamen, cum illud vide- bitis, agnoscetis, vera esse, quae dixi: et admirabimini non meam doctrinam, sed vestram tarditatem, cap. 8, 28. Matth. 26, 64. — àvapouvovTa. , ascenden- tem) Vid. ad cap. 3, 13. — tó TìpÓTspov, prius) antequam descenderet. v. 63. tò t:v£0[7.oc, spiritus) Non sola deitas Christi, nec solus Spiritus sanctus signifìcatur , sed universe Spiritus, cui contradistinguitur caro. Id, quod Spiritus est, rivificans est. — V) capi, caro) Non est sermo h. 1. de carne corrupta; de qua nemo dubitat, quin nihil prosit: neque tamen Jesus carni suae vim vivificandi adimit: alias totum sermonem, utique de carne sua, v. 51. et 53 — 56. habitum, et totum incarnationis mysterium, tolleret. sed sensus est: Caro mera nil prodest : qualem scil. Judaei putabant esse carnem illam, de qua loquebatur Jesus, conf. 2 Cor. 5, 16. Loquitur sub conditione, eaque impossi- bili, si sola caro esset: uti etiam loquitur versu 38. de sua voluntate. Conf. not. ad cap. 5, 31. 19. 22. Caro est vehiculum virtutis divinae omnis vivifi- cantis, in Christo et in credentibus: et Christus, carne mortificatus, spiritu vi- vificatus, virtutem suam maxime exseruit. 1 Petr. 3, 18. Joh. 12, 24. 16, 7. — où* w.£Xà>.7i>ca , locutus sum) 344 JOH. VI, 63 — 71. VII, 1. Non dicit, loi/uor , sed locutus sum. Jam enim aversi erant. v. 60. 61. — TrveufAoc, spiritus) tametsi de carne loquiintur. — xal, et) adeoque. v. 64. àXV siclv, sed sunf) Penes vos culpa est. — tivs$, aliqui) qui etiam alios turbant. — où tuwtsuoiktiv , rcora credunt) adeoque spiritualiter dieta torquent carnaliter. — sE àp/jfc, e# initio) Notatur ipsum hujus sermonis tem- pus, quanquam Jesus etiam ante id tempus semper scierat. Sermo hic habitus est anno ante passionem: sed delectus XII apostolorum non toto anno praeces- sit hunc sermonem. Ergo tum erat inithim. — tivss, quinam) ex majore dis- cipulorum numero. — y.oà zie, et quis) ex XII discipulis. Judas igitur jam tum id monstri alebat, ex quo postea proditio extitit. Jam tum non credidit, et ex Jesu sermone cum multis aliis discipulis scandalum cepit. Mali, cito mali sunt: boni, cito boni. Gradus funestae malitiae in Iscariota diligenter notavit Johan- nes, e. 12, 4. s. 13, 2. 27. 14, 22., et singularem adversus illum antipathiam habuit. v. 65. às&oijivov, datum) per tractum gratiae. v. 66. KoXkoì, multi) Ita purgatus est selectior numerus. \eo ipso loco (Capernaum puta), in quo diutissime antehac commoratus fuerat. Harm. p. 337.] Multitudo promiscua non tanti est, quanti sinceritas. [Gravissima haec lust ratio fuit. V. g.] v. 67. to% àtóSsyjx, duodecima Horum nomina et ipsam appellationem apostolorum , praesupponit Johannes, ut ex ceteris evangelistis notam. — pi zocl ujAst?, num etiam vos) Parum aberat. In hoc articulo temporis stetisse, ju- vit. Judas potuisset ceteros secum auferre. — GsXsts; vultìs?) Jesus neminem cogit, atque hoc ipso arctius sibi suos jungit. v. 68. pr^aToc, verbo) Discipuli, etiamsi rationes speciales sermonum Jesu nondum comprehendunt, tamen fundamentum generale tenent. Nobilissi- mum fìdei implicitae in explicita exemplum. Tota locutio, verba vitae aeternae — credidimus — filius Dei. repetitur ex v. 63. 64. 65. Sic Martha e. 11, 27. fidem in J. C. tuetur, quanquam rationes resurrectionis nondum percepisset. v. 69. vip.s^, nos) quicquid alii statuant. — 7us7ri<7Tsuxa[/.sv jtal syvwxa- [jlsv, credidimus et cognovimus) ex verbis Jesu. Fidem sequitur cognitio. 2 Petr. 1, 5. Perversi sunt, qui cognitionem prius postulanti fidem ea et obe- dientiam sequitur. e. 7, 17. Cognovimus , id est, certuni et ratum habemus. v. 70. toù; Sw&s/.a) Articulus magnani vim habet. — é^eXe^àjxviv , elegi) Est igitur aliqua electio, ex qua aliquis potest excidere. — si; ujxwv, ex vobis) ex tam paucis. — si?, unus) Hoc indefìnitum indicium ceteros omnes excitavit, et veritatem confessionis eorum a Petro factam comprobavit, Judam vero, quam- vis confessioni non contradicentem, exclusit. Hìc debebat resipiscere Judas. [Offensus fuerat miser, v. 61. Quare istud: ad quem abibimus? in eum post- hac non quadravit. Abiit sane, ad sacerdotum principes. V. g.] — ^Kkfìokoq, diabolus) non solimi sibi malus, sed etiam aliis periculosus. v. 71. <7l^g)vo$, Simonis) Quod nomen gesserit proditoris pater, ceteri silent; Johannes supplet. Lectioni ìsxapitÓTYiv obstat articulus. Sic enim esset touòav gl(xwvo? tóv tazaptcoTTiv , non tov ìouSav arcavo; ìraaptamov. Articulus ponitur inter nomen et cognomen. Etymon Ludovici de Dieu ad Matth. 10, 4. retuli, non probavi. Iscariotae cognomen habuit et Judas et Pater ejus. CAPUT VII. v. 1. IIspie7wcTsi, ambulabat) per aliquot menses post pascha II. [e. 6, 4. memoratum]. — oi ìou&atoi, Judaei) non credentes. — àrcoy-TsTvoct , interfteere) 1) jrpb? Tiva, ad quem] Beatum, cujus animo, si vel januam apertam videat, nil quid^uam aliud illabitur. V. g. JOH. VII, 1 — 12. 345 [odio in Eum inde a Pentecoste superioris anni (e. 5, 18.) concento, quod hoc Scenopegias festo revixit , et exarsit subinde vehementius. Harm. p. 352.] v. 19. 30. 44. e. 8, 40. 59. v. 3. ol à&styol, fratres) consobrini. — ^stocJ^Oi, fransi) ad commo- randum. — svtsOOsv, hinc) ex hoc obscuro Galilaeae loco. — sì; tt,v ìou&awcv, in Judaeam) Ex Galilaea in Judaeam amandant Messiam: deinde ex Judaea in Galilaeam, v. 52. — xal oi [/.aGviTai gol», efirtm discìpuli fui) Eo ipso osten- dunt, se non esse discipulos. v. 5. Multi discipuli Jesu erant in Judaea, prae- sertim in festis. — Gscopvi<7a><7i, spectent) in festo, Hierosolyrnis. v. 4. jcal £y)Tsc, e? quaerit) Sermo affìrmans, ut patet ex verbo mani- festa, quod bine infertur. nemo involvit omnia et non: omnis pertinet ad utram- que sententiae partem; non, ad priorem: hoc sensu, Omnis, qui facit aliquid, id facit non in occulto, sed ita, ut quaerat ipse esse in propatulo. jtorì et prò sed, ut saepe. Diasyrmus. — ocùtò;) ?/>se. antitheton ad id, quod is ipse facit. sic <7sauTÒv, te ipsum. — sì, sj) Haec particula saepe plus, non minus, quam unum, valet. — tc-Otoc, istd) quae facis, miracula. — tco tòaptà, mundo) om- nibus. Majus, inquiunt, theatrum quaere, praesertim festi tempore. v. 5. où&è, ne quidem) tam pauci credebant! Non nisi divinis praesidiis fìdes in Jesum Nazarenum firmata est: domestici ipsi obstitere. v. 6. tcocvtots, semper) Non opus est, ut demum vernai tempus vestrum. v. 7. ó y.ócjxoc, mundus) de quo v. 4. — 6p.se?, vos) mundanos. — èjX% me) conf. v. 1. — prtG'stj orfiO Christianos quoque aut summo amore prose- quuntur homines aut summo odio. Qui omnibus semper placent, sibi merito suspecti esse debent. — jxapTupw , testar) Insigne opus Christi. Ita testatus erat e. 5, 33 — 47. — rcovvipà, mala) ex Malo. 1 Joh. 5, 19. [Mundi opera mala esse, ipsi mundani fatentur omnes: at se ipsum excipere nemo non co- natur. Accedi f, detestabile malum, hypocrisis: alienissimi scilicet ab odio in Jesum Christum videri volunt. V. g.] v. 8. òujc, non') non jam vobiscum, (v. 10.) liti vos suadetis, ut specter, in via et in urbe, ascendo, unde, mansit, v. 9. àvoepaeveo, ascendo, stricte in praesenti accipiendum: coli, oùx , non, Matth. 11, 11. ubi praeteritum item stricte accipi debet. Sic où non prò oottw nondum, Marc. 7, 18. coli. Matth. 15, 17. Qui primo die festi non intererat, non videbatur interesse. Ascendit deinde Dominus ad festum, sed quasi incognito, nec tam ad festum, quam in templum. v. 10. 14. Unus jam proprie ascensus, ad pascha passionis, Domino erat pro- positus: de hoc per aenigma loquitur. — ó xaipò;, tempus) Sapientia tempus observat. Sermo de tempore ascendendi ad festum est versu 6.: sed de tem- pore patiendi, ut videtur, hoc versu, coli. v. 30. Hoc iter ad scenopegiam erat iter penultimum Hierosolymitanum. v. 9. fasivev, mansit) Non voluit ascendere cum iis, qui non credebant: nec tamen festum ipsum fugit illorum causa. v. 10. <ó$, ut) Particula h. 1. non comparandi, sed declarandi. v. 11. sjestvo;, Me) Sane nullum Festum sine Christo festum est. v. 12. yoyyiK^ò? , murmur) Sermo non audens erumpere, in utramvis partem. conf. v. 13. Idem verbum, v. 32. — èv to% oyXoic, — tov oykov, in turba — turbas) Sic Latinus, permutato plurali et singulari numero. Mur- muri multo convenit pluralis: hinc inde erat numerus loquentium de Jesu. Sin- gularis congruit opinioni de seductione plebeculae. — oi, aliqui) ex Galilaea potissimum, ut patet ex subsequente antitheto Judaeorum. 1) où'tcw, nondum] Sciebat Jesus, ineunte festo odium Judaeorum gravius adhuc fore, quam interjectis diebus aliquot. V. g. 346 JOH. VII, 14 — 19. v. 14. (/.effowrcis , medio') Copiose describitur haec scenopegia. Initium v. 10. s. medium h. 1. et finis v. 37. Festa, aedificationi opportuna erant. — àvépn, ascendit) Primus dies festi fuerat d. 11. Oct. ut notavi in Harmon. evang. p. 85. (ed. II. p. 140.) adeoque feria III. nam anno ilio XXIX Dion. litera Do- minicalis erat B. Ergo sabbatum incidit in medium festum: et die sabbati fre- quens prae ceteris medii festi diebus erat auditorium, et opportunus de sabbato sermo. v. 22. — ùq tò tepòv, in templumj recta, ita, ut non alibi diverte- ret prius. v. 15. ypà[ji[A'.a);, summa potestate. v. 24. u;}\ y.pivsTS /.o/r' o<|/iv, àXkx T7,v àittoiav xpiTiv zpivaTS, nolite judi- tare ex aspectu, sed rerum judicium judicate) Eo sabbato, quod in sceno- pegiae dies incidebat, (inciderat autem sabbatum hoc anno in diem festi quin- tum) legebatur liber Koheleth, cujus magna portio est hoc ipsum de judicio superficiario vitando rectoque tenendo praeceptum. [Ex aspectu rei Qquod idam est) seaundum cameni (e. 8, 15.) judicatur etiam, quando litera sumitur cifra sensum. Christus ipse ex rero judicat. Jes. 11, 3. 4. V. g.] — tt.v) Ju- dicium verum, unum est. Haee vis artieuli. v. 25. fepoao^iuToW, Hierosolymitis) qui scirent, quid in urbe ageretur. v. 26. -rrocppr^ia, libere) Psalm 40, 10. — àlr t ù&c, vere) Dubitare poterat populus, an afflrmarent principes, Jesum esse Christum: ab hac dubitatone se 348 JOH. VII, 26 — 34. recipiens populus affirmare incipit de illa affirmatione. — syvoxjav, sciverunt) mente et ore. v. 27. alla, sed) Auctoritati humanae crediderimt in Christo repudiando: in Christo agnoscendo tamen non credunt auctoritati humanae. Observari hic possunt Judaica praejudicia. Ratiocinium Judaicum hoc est: Christus habet or- tum ignotnm; Jesus non habet ortum ignotitm; ergo Jesus non est Christus. Respondet Dominus versu 28. sq. — toutov oì'&xjxsv, hunc novimus) e. 6, 42. — oùSsl;, nemo) Id vere in hoc Messia vero accidit. v. seq. e. 9, 29. nam ne patriam quidem jam norant, v. 42., cum Jesus natus esset Bethlehemi. [Cogitaverit ali- quis, otiosam quaestionem esse , sciatur ortus Christi an nesciatur: at falsa opinio in re admodum exili plurimum sane obesse poterai fidei. Id sequenter observare licet de variis normis malesanis, quibus detìneri s&mnndus patitur. v. g-] v. 28. sxpacsv, clamavit) magno ardore, prò salute hominum; et ob audi- torum frequentiam. Minime saepe clamavit Christus, Matth. 12, 19. quare cla- mores, quos edidit, magnas habuere causas, vid. mox v. 37. e. 11, 43. 12, 44. Hebr. 5, 7. Matth. 27, 50. — xà[ji, et me) Sunt, qui ironiam hic statuant: sed ironia nunquam usum invenias Dominum. Judaeorum sermo duas habuerat par- tes, hunc et Christus: v. 27. quibus respondens sermo Domini duas item partes habet, et me: et a me ipso. Prior est concessiva, et notitiam de Jesu ejusque ortu extrinsecus spedato quodammodo sub loco relinquit; hanc enim ipse nun- quam allegare solet: conf. 2 Cor. 5, 16. sed justam notitiam, sui a Patre missi, eos habere negat. coli. v. 33. s. cap. 8, 14. — >cal àrc* sjaocutou) et tamen a me ipso non veni, ut vos putatis. — òCkriOwòq, verus) Haec veritas pluris est, quam illud vere, de quo quaerebant, v.26. — ov ujxst; oùx. oì&xts, quem vos non nostis) Subaudiendum, quod sequitur, quod ab eo sum, et ille me misit. Ipsum illud Ju- daeorum postulatum de Christo, versu 27. expressum, in Jesu extabat. v. 29. Tùap' aÙToO étjjt,l, ab eo sum) Hoc denotat generationem aeternam: ex qua consequitur missio. Duo momenta: prius refertur ad et me, alterum ad unde. Sum, versu hoc et praecedente, refertur ad est, quod bis extat versu 27. v. 30. ou7ro), nondum) e. 8, 20. v. 32. ot ait, e. 8, 21. 13, 33. Etiam in prosa sip adhibetur. LXX, Exod. 32, 26. , ì'tco rcpó; jas. Prov. 6, 6. , i'6i rcpò; tòv [xuppixa. fto^sv habet 1) [j.txpbv ^póvov, parvum tempus] Sane: vix enim anni pars dimidia effluxit ab hoc ser- mone aà passionem. Harm. p. 355. JOH. VII, 34 — 37. 349 Plato in Phaedro, in extremo, et Chrysost. wspl feptoff. 1. VI. e. 12. p. 348. ed. Stutg. Ex Thucydide et Xenophonte exenipla notat Camerarius in comm. utr. linguae, pag. 452. Adde Herodianurn. Hoc notandum erat, quia etjxt quasi poé- ticum a nonnullis repudiatur. Neque vero infructuosa est haec observatio. Quo cado, dixit Dominus, quum aliquanto longius abesset a discessu: ubi sum, dixit, in ipsa passionis hebdomade, in ipsis sennonibus ultimis. Omnia hanc locutionis diflferentiam loca modo indicata comprobant: neque obstat locus Joh. 13,33.36. nam versu 33. allegatur pristinus sermo ad Judaeos: et versu 36. respicitur Petri quaestio, Domine, quo vadis? v. 35. 770u, quo) Importunius postea clicunt: Num inferimet se ipsum? e. 8, 22. — SiowjTTOpàv) Sic LXX, Deut. 28, 25. 30, 4. etc. — twv éXXvjvcov, Grae- corurrì) sive Judaeorum extra Palaestinam. Putant, se eruturos eum esse per literas, ubicunque gentium inter Judaeos versetur. v. 36. oOto? ó Xóyo?, iste sermo) Sermonem rhythmo conceptum eo magis tenent. conf. e. 16, 17. v. 37. ss/octy], extremo) Septimus hic dies erat; non octavus, quippe qui proprium festum habebat. vid. F. B. Dachs ad cod. Succa. p. 373., coli. p. 357.405. Hic septimus maxime solennis in scenopegia dies erat. Lev. 23,34. Num. 29, 12. seqq. Nehem. 8, 18. 2Chron. 7,8. seqq. Atque ipse Jesus hunc diem fecit mag- nami neque alter dies tantae solennitatis frequentiaeque restabat ante passio- nem Domini. Ergo tempore usus est *)■ — sàv ti; £u|4, si quis sitit) 2 ) Appo- situs sermo, etiam propter ritum illum , quum extremo ilio festi die soliti sunt aquam e fonte Siloah haurire et super altare holocausti libare. Vide Surenhus. de alleg. V. T. p. 354. [Sitire, prima animae ad salutem adspirantis proprietas, et character certissimus. V. g.] — spyssOco, venito~) Ap. 22, 17. 3 ) v. 37. 38. èàv ti? ivbdi sp^scQco -pò; f/.s xal TTtvsTW. ó tcictsucov èiq è[/i, xaQoj; £ì-£v v\ ypacpr,, ttotocuoI sx tì\; y.où,ì%; qcùtou psódouctv u^aro; £oìvto;) Nova ac plausibilis est interpunctio, édev ti? St-J/ac , èp/scOco Tipo; [as- xal tcivstg) ó th- ctsuó>v zi; i]JÀ- xaOco; £i77£v xtX. sed yiy.G[xò; durior esset, sitiens veniat: bibat credens. Nunc indivulsus manet, ac sponte fluit hic sensus: Si quis sitit , venito ad me, et bibet: credens in me, ex mea abundantia explebitur. conf. cap. 6, 35. Post imperativum imperativus vim futuri habet, uti mox v. 52., èpeówipov xal 2§s, scrutare, et videbis. Neque perimitur subsequentium constructio verborum. Subjectum est, Qui credit in me: praedicatum, sicut dixit Scriptura, Piumino, ex ventre ejus ftuent aquae vuentis. tantummoclo suppleri debet copula est, vel potius erit, ita fere, uti e. 6, 39. 17, 2. Lue. 21, 6. Hoc autem loco sermo con- tinuatur per Allegatimi, et Credens comparatur cum ipso Domino credentium, de quo agit promissio. 1) Paschatis et Pentecostcs antitypi in sacrificio Christi et Spiritus Sti effusione Hiero- solymis ante plenam typorum abolitionem extitere. Ita et h. 1. Scenopegias antitypum obser- vare datur in hoc ipso testo, quod Salvator Hierosolymis tanto gloriae suae splendore illu- minavit, insignem istam promissionem Zach. 14. (v. 18. 17. Hierosolymas indigitantem) Hie- rosolymis repetens, ejusque largissimo complemento, proxime tum exspectando, fidelium ani- mos demulcens. Havm. p. 354. s. 2) De donis miraculosis eorum , qui doctrinam apostolicam vecepevunt, sermonem hoc loco esse; non desunt qui existiment hodie. (Vid. D. Ernesta Bibl. theol. noviss. T. I. p. 791.,) Nec sane quisquam, ista non spedavi, jure contenderti, coli. v. 39. sq. Nolim tamen universalem hanc et solennis s-imam promissionem ita restringi , ut ea Spiritus sancti dona, quae omnis anima vanitatis pertaesa sitit, exclusa putes. Nempe locus Zach. 14, 8., coli. e. 13, 1., haud obseuve docet, ea spiritus dona simul certe connotavi, quibus opus est omni ad veram quietem et melio- rem vitam pevducendo. E. B. 3) xa\ ^iv^tw > et bibat] Huc deducenda res est. Multi ad Jesum veniunt: sed ipsi sibì desunt, quo minus ipsà jucundissimà fruitione, accessum alioquin excipiente, potiantur. r. 9 . 350 JOH. VII, 38—52. v. 38. ó 7u<7tsug)v zìe, è;ji, credens in me) Credere parallelum est, non verbi sitire, sed venire, e. 6, 35. Huc ref. credentes , v. seq. — xa0à$ sotsv ^ Ypoc^p'/i, siettf [.asvoc) tempus, cum ipso judicem agat et in hanc ream, et in hos actores, et in omnes homines, injustos et justos, omnibus de rebus, non esse, sed olim fore: interim omnia in libros referri; olim terram non esse tecturam flagitia hypocritarum. conf. Jes. 26, 21. Job. 16, 18. Solet enim scriptio adhiberi memoriae in posterum causa. Ex. 17, 14. Ps. 102, 19. Piane haec actio Jesu Christi habet similitudmem quandam cum ceremonia illa, quae adhiberi solila erat in muliere adultera, Num. 5, 13. 17. 23. s. sed est etiam dissimilitudo. nani lex agit de muliere suspecta; hic locus de deprehensa: et in lege mulier literas per sacerdotem libello inscriptas et aqua elutas, cum aqua et cum pulvere soli bibit; sed literas, quas Jesus in terra ipsa scripsit, mu- lier non poterat cum aqua, nedum sine aqua bibere. Hinc facile appareat, in actione hac Jesu, quod -ad ream attinet, quiddam quasi abruptum inesse et in suspenso relictuin, ut significare videatur, esse se judicem quidem, sed judicium non nunc Cquare etiam accusatores saucios tantum dimittit in praesenti) sed olim confectum iri, et tum adulterar)) quoque istam vel poenae vel absolutionis participem fore. v. 7. co? Sé stcs^svov , cum autem perseverarent) Pro Sé est ergo in Lat. plerisque. Ex more Johannis: qui tamen in hac periocha saepius Sé adhibet, etiam alibi frequentarmi, v. gr. e. 9. — ó àvajAapTviTO? , qui peccato caret) àva- |xàpT7)T0?, si terminationem spectes, est, vel qui peccare non potest, vel qui non peccavit. LXX, Deut. 29, 19.: [/.vi Guva.7voXécY) ó àjxapTtoXó; tov àva(/.dcpTr,Tov. conf. 2 Macc. 8, 4. 12, 42. Testes in lapidando primi esse solebant. [Hinc tòv XiOov dicitur, cum articulo. V. g.] hi testes omnes aut in ipso ilio facto, aut in similibus flagitiis culpam contraxerant, Simplicio dignam. v. 9. amò twv TTp£<7[3'jTspa)v , a senioribus) Hi maxime perculsi erant. Magna vis verborum Jesu. [hominum penetralia recludendi. V. g.] — [aóvo;, so- lus) nemine eorum remanente, qui causam proposuerant. alii, etiam ex phari- saeis, remanebant v. 2. 12. v. 10. itoti piSévoc 0£a(7à[7.£vo<; -Xtiv tyi? Y^vatxó?) Glossarn antiquis ignotam prodit praepositio itliiv a Johanne nullo in omnibus scriptis loco adhibita; cujus vim passim aliter expressit x ). — èxetvoi, UIC) Jam procul aufugerant. v. 11. rcopsuou, vade) Non addit, in pace: neque dicit, remissa sunt tibi peccata tua: sed, postime noli peccare, e. 5, 14. 1) Itaque omissionem hujus incisi (quam Ed. ttiaj. minus probaverat) , cum Ed. 2. etiam Yers. germ. luculenter approbat. E. B. JOH. Vili, 12 — 20. 353 v. 12. 7udtXw, iterimi) uti cap. 7. Solet Jesus initia sermonum capere a doctrina salvifica: deinde, ubi homines contradicunt, elenchum adjungit. — tò ocjc, Lux) Sermo conveniens tempori matutino, et oppositus operibus tenebra- rum, quale est adulterium. — tou zóguiqu, mundi) totius. — ó àx.cAo'jOcov , qui sequitur) Hoc ipso ostendit, nullo modo probari sibi adulterium, quamvis adul- terarti non condemnarit. v. 13. ewuov, dixerunt) aperta importunitate. — wep* ceauroS, de te ipso) Reponunt Domino verba sua, coli. e. 5, 31. sed sensu corrupto. — àlrfrfc, vernili) Sermo concisus. Potest homo de se ipso verum dicere, sed id non so- let prò idoneo haberi testimonio. Judaei autem, quo vehementius contradicant, testiinonium Jesu ne verum quidem esse dictitant. v. 14. x.a.v, tametsi) Non loquitur conditionate, sed affirmat, se testari de se ipso. v. 18. Posteaquam multa docuit, postulat ab auditoribus, quod antea non ita postularat. — oida, scio) Ex scientia certa et firma profìciscitur testimo- nium verum. — ttóOsv, téóu- linde, quo) Ad haec duo capita potest referri doc- trina de Chrislo. De ilio agitur v. 16. seqq. de hoc, v. 21. seqq. — uu.si;, vos) Penes vos culpa est, cur veritatem testimonii mei non assequamini: vos egetis, ut vobis dicam, quod nemo mortalium vobis potest dicere. — £cyo;xai, veniam) Diff. ab y,aOov, venerhn. Verbo venerim significat Jesus, Se semper scisse: verbo veniam, Judaeos ne nunc quidem scire. v. 15. x.ocTà TTjv (jàox.a, secundum cameni) adeoque secundum adspectum. e. 7, 24. [Antitheton f superne, v. 23. V. g.] — où kó£vg>, non judico) Conf. v. 11. v. 16. t, jcptdic ti £[X7,, judicium meum) Eadem ratio judicii, quae testimo- nii. v. 14. 17. e. 5, 30. s. Testimonium, de Deo et Filio Dei; judiciurn, de ho- minibus. — 0&7)0tq$, verum) non secundum carnem. v. 15. — ^.óvo; oùx. ei[i.l, so- lus non sum) etiam in judicando. Conf. e. 5, 19. — ó ttsuÓgcc u.s, qui misit me) Hoc ipso significat, unde venerit. v. 17. jcàl) etiam. — èv tco vóatp tco uasTspw) in lege vestra, ad quam vos refertis. v. 5. — &uo àvQporrrcov, duorum homìnum) quanto magis Dei et fìlli Dei? Hi testes quum duo dicuntur, argumentum est ejusdem naturae. Vide de bis duobus, Zach. 6, 13. fin. — òìkrftìà, verum) irrefragabile. r ) v. 19. ttoO, ubi) Quaerunt, ubi, ut sciant, unde missus a Patre venerit Jesus. — q'jtò Éf/i, neque me) Non respondet Jesus statini directe ad interpel- lationem judaicam, ubi est Pater tnus? sed sermonem institutum prosequitur, simulque tamen viam ad respondendum parat. Ostendit enim perversitatem in- terrogationis, et docet, illos debere prius cognoscere fìlium, quem in carne vi- deant et audiant, si velint cognoscere Patrem. Nani Filio cognito, cognoscitur Pater, conf. v. 16. 18. ubi Filius ante Patrem nominatur. add. Matth. 11, 27. et infra, e. 14, 9. Pater ubi sit, dare docet v. 23. Atque hoc loco, de Patre ro- gatus, respondet de Se; inox vicissim de Se rogatus, respondet de Patre; v. 25. 27. quia Ipse et Pater unum sunt. — stai, etiam) Conf. e. 14, 7. 9. s. — '/iàstTS àv, nossetis) ita ut non opus esset vobis quaerere, ubi sit. Habet hic lo- cus testimonium clarissimum, de unitale Patris et Filii: quare v. 20. ut mirabile quiddam describitur, quod Jesum non comprehenderint. v. 20. èv tco ya£oou),y.xLco, in gazophylacio) eo loco, ubi aliquis facile po- tuisset capi: ubi maxima erat homìnum frequenta. — ò'^àcrx.cov, docens) Con- siderari hic potest Didactica Christi, ex Johanne speciatim. Christus, Doctor unus, verus, bonus. Unus, Matth. 23. summa dignitate, v. 8. potestate, v. 9. 1) r. 18. xa», et] Hic duo testante.*? memorantur expresse: aceedit tertii, Spiritus sancti testimonium. V. g. 23 354 JOH. Vili, 20 — 24. auctoritate, v. 10. Verus, Joh. 7. nam missus est a Deo, et vera docet. Bonus: didacticus. conf. 2 Tim. 2. Tria doctorum genera, Matth. 23. Prophetae, Sapi- entes, Scribae. Scribae titulum non gessit Ipse, sed discipulis reliquit, Matth. 13, 52. Non opus ei fuit discere, Joh. 7, 15.: non nisi semel legit, Lue. 4, 17. invenit locum: semel scripsit, Joh. 8, 6. Ideo suo nomine non scripsit libros, ut apostoli, neque usus est apparati! librorum: aliquas tamen epistolas dictavit, Ap. li Supersunt duo titilli Sapientiae et Prophetae. Matth. 12, 41. 42. Pro- phetae nomen alias majus, quam Sapienti*. In Christo sublimius quodammodo nomen est Sapientia, quam Propheta. Precatus est: Patris mandata secutus. Discipulos ad se traxit suaviter 1) apud Johannem, e. 1, 38. ss. coli. e. 8. 2) apud Lucani etc. Docuit eos ordine, primo de sua persona, de se ut Christo, 1) praesente populo. 2) praesentibus adversariis. 3) seorsum; tum , de sua passione et resurrectione: docuit primo, sermone aperto; deinde per parabolas, Matth. 13.: primo, in nuptiis; deinde, aliis occasionibus. Docuit aliter populum, aliter Pharisaeos, aliter discipulos Johannis, aliter suos. Docuit de jejunio dis- cipulorum Johannis, de baptismo Johannis, Matth. 21. de numismate etc. Docuit operibus potius, quam verbis, Matth. 11, 1. s. docuit etiam gestu et vultu. Lue. 20, 17. Fugit celebritatem, Matth. 12. Docuit interrogans; docuit interrogantes. Discrimen etiam discipulorum invicem tenuit. Docuit aliter ante resurrectionem, aliter post resurrectionem. Praedictio passionis fuit 1) aenigmatica, 2) aperta. Sequebatur valedictio, discessus denique ipse, 1) in passione: 2) in ascensione. Non desiit, donec dixit: Nunc creditis, Joh. 16, 31. Confìrmavit doctrinam e Scripturis, et per miracula. Discipulos jussit discere experiendo, Joh. 16, 22. 23. init. Occasiones sapienter sumsit. Joh. 4. Brevi colloquio Nathanaélem, Samaritanam docuit, quod discipuli aliquot annis didicere. Sublimibus auditori- bus sublimia proposuit, Joh. 3. Sensim aperuit rem. Joh. 16, 4. 12. 11, 13. Non omnia pianissime exposuit: sed justis aenigmatibus involvit. Perspicuitate promiscua multi peccant Scriptio nostra non migret consuetum doctrinae or- dinem. si alicubi diversa erit, non dilabetur ad philosophemata, sed se recipiet ad Scripturam S. Porro, Christus non mansit uno loco, nec semper apud eosdem. vid. Joh. 4, 44. Habuit virtutes boni doctoris, easque ostendit, suaviter et leni- ter. Matth. 11. Lue. 4. Discipulos misit XII, deinde LXX. sensim precari docuit. Lue. 11, 1. Joh. 16, 24. etc. — oùSel? iiziy.azv, nemo comprehendit^ etsi conabantur. v. 21. rcàXtv, iterum) Nani dixerat cap. 7, 33. s. quum insidiati essent, ut hoc loco. — «fy-apiria, peccato) Singularis. una tota perditio, ex infìdelitate, per quam omnia peccata vigent. v. 24. Hoc loco emphasis est in priore voca- bulo, peccato, deinde in priore verbo, moriemini. v. 24. — àxoGavefoGs, morie- mini) morte omnimoda. — uxàyto, vado) v. 22. e. 13, 33. 36. 14, 4. v. 22. [«{p àTCOjcTsvst sauTÓv , numquid interficiet se ipsum) Pessima co- gitalo, imo Judaei illuni erant occisuri. Volunt dicere, se eum ubique posse invenire. v. 23. u[jl£k, fos) Iterum interpellationem eorum praeterit Jesus; et pro- bat, quae dixit v. 21. coli. e. 3, 13. — ex, tojv /Coctw, ex iis uuae infra sunt) ex terra. — syto, ego~) Ostendit, unde sit et venerit, et quo sit iturus; ex mundo ad Patrem. — toutou, hoc) Hoc addito ostenditur, esse etiam alium inun- dum. e. 9, 39. v. 24. x ) àxoGavsfóGs, moriemini) Judaei ex v. 21. verba graviora neglex- erant. cetera assumserant v. 22.; nunc ergo graviora Illa repetuntur. 1) eàv yàp [jl^j 7rtoT£tJar]te, nisi enim credideritis] Credentes Christo adhaerescunt, perque Ipsum eo pertingunt, quo non possent alioquin pervenire. V. g. JOH. Vili, 25. 355 v. 25. s. g\j ti; si, tu quis es) Respiciunt illud: èyw sufii-, e#o smh. Inter- rogai^, animo tamen ita perverso, ut non habeant constitutum dicenti credere. — sirosv, dixit) Non dicitur, respondit. Interpellationi judaicae minus directe satisfacit Dominus; sed rei ipsi piane, atque ita, ut in suo sermone progrediatur. Similis quaestio et responsio, e. IO, 24. seq. — ttiv àpy^v, qti xal ^aXw ujjlbv, izoXkà zycù rospi ójxtov ly."kziv xal jtpivstv* d&V ó rosp]^ f/.s àV/]6*/i; siàyà a vijcouca roap' aÙTou, TaoTa Tiyw sì? tgv xóg[/.ov) Unam haec omnia periocham con- stituunt, cujus et protasis bimembris est et apodosis , ita, ut aptissime inter se respondeant, tali modo: Principio, quum etiam loquor vobis, multa habeo de vobis lo qui et judicare: Sed is, qui misit me, verus est; et ego, quae audivi ab ilio, haec dico in mundum. Quodvis verbum proprio suo signifìcatu sumi hoc loco et debet et potest. I. Tr.v àp^v, non valet hìc ok®$ omnino, sed proprie, principio. Ostendi id ad Chry- sost. de Sacerd. p. 425. seq. nec non ad 1 Cor. 5, 1. atque expendi merentur Raphelii Herodotea p. 293. seqq. Nonnus cum retinere potuisset (inquit Joach. Camerarius) ty,v àp^v, non obstantibus numeris versus, mutavit in 'E£ àpy;fc. otti rosp u^tv 'BE àpj^S òy.piCov. II. oti est quod, quum, quia, uti v. 45., Ego autem òri quod veritatem dico, non creditis mihi. Expendatur eadem particula, v. 22. 43. 2, 18. 11, 47. 56. etc. III. /.al, sub initium, non ipso initio, comma- tis, valet etiam: et hoc loco vim praesentis temporis et indicativi modi in verbo loikG> intendit; collato xaì etiam 1 Cor. 15, 29. Phil. 3, 8. IV. Ixlù, loquor: i. e. non modo loqui habeo, non modo locutus sum, sed etiamnum loquor. V. u^tv, vobis, est Dativus commodi. i. e. de me, quis sim, loquor , ut credatis et salve- mini Non facile distinctio ulla plus molestiae peperit exegetis, quam punctum post hoc u^tv. Comma defendunt codices mss. in apparatu citati, p. 589., et praeter Chrysostomum, Nonnum, Scaligerum, qui ibidem memorantur, Knatch- bullus, Raphelius , nec non Jac. Faber, Corn. Jansenius, Frane. Lucas. VI. izoXkà rospi ù[/.cov, multa de vobis, ob multam vestram incredulitatem. Haec erat summa quaerelae Jesu Christi de Judaeis, ubique, hìc praesertim, ubi de abitu suo mentionern facere incipit. VII. &y& ^aXstv xal zpivsLv, habeo loqui et judi- care. Huc pertingit ttjv àp^v, et sic valet plus quiddam, quam rop&Tov. Nunc primum longe maxima causa a Judaeis est Domino data loquendi et judicandi de ipsis, postquam tot testimonia audierant, nec tamen crediderant. Similiter vù'v nunc ponitur Lue. 11, 39., in elencho, cui magna erat ansa data. Conf. yjpEaTo, coepit, Matth. 11, 20. Hìc desinit protasis, qua tota idem dicitur, quod e. 6, 36., dixi vobis, vos et vidisse me , et non credere: et e. 10, 25. s. ubi ad eandem quaestionem eadem responsio, aliis tantum verbis, iteratur. Vili. Sequitur apo- dosis ab aùX incipiens, in qua, quis sii, satis aperte signifìcat. IX. ó %è$tyx.q p.s àV/)6r,; èoTt* i. e. quanquam usque adeo non creditis, ut incredulitas vestra ma- ximam causam praebeat, cur vos .indicare possem: tamen Is, qui misit me in mundum, verus est. Ipsius fidem infìdelitas vestra non tollit. X. xàyà), oc vjxouaa. roap' aÙTOii , tocutoc )iyw- i. e. haec dico, quae ille Verus mihi ad salvandos vos, non ad judicandos, mandavit; quorum summa est, me ab Ilio esse missum: haec dico unice, non alia, quae ad vos judicandos pertinerent. e. 3, 17. 5, 45. 12, 47. XI. zìq tÒv xÓGpv. Sermo concisus. i. e. haec mando ante ignota per- fidi in mundum, et loquor in mundo, ut didantur per testes meos in mundum totum, a fide alienum, at, sire vos credetis, sive minus, crediturum. Vestram contumaciam non moror. Ex quatuor membris hujus periochae, ineunte hac annotatione designatis, primum et quartum, secundum et tertium, convenientis- simo y}%GtpiOYicav , responderunt) injustissima retorsione, per formulas timi usitatas. — où y.oCk(ù<; ^syo^sv %st?- non bene dicimus nos?) Cum aliqua ad- irne formidine horrendam contumeliam pronunciant. — ca^ocpsiTTi;, Samarìta) alienus a vero Deo veri Israélis. Respondet Jesus v. 54. fin. et seq. — cu) tu. inquiunt, non nos. — ^oc^óvtov, daemonium) Ita dixerunt, qui putarunt, sermones Jesu fluxisse ex vesana superbia et arrogantia. Sic patet ratio eorum, quae respondet Jesus, v. 49. ss. v. 49. tl[aw tòv 7tocTspa [/.ou, honoro patrem meum) manifestando nomen ejus. — y.cà òjXSiq) et vos tamen. — òltvjà^ztì [*£, ignominia afflcitis me) Id fece- runt v. 48. v. 50. où £/)Tà>, non quaero) uti vos putatis; ideoque me contumelia aflì- ciendum statuitis. — I'ctiv, esf) Non quaero gloriam meam; neque opus est, ut ego quaeram. nam Pater meus eam asserit. v. 51. èàv tl?, si quis) Probat Jesus ab effectu futuro, quo Pater ipsum sit honoraturus, se suumque verbum nil habere commune cum Diabolo superbo et homicida. — T/iptfcv), servarit) uti ego Patris mei verbum servo, v. 55. Ser- vare debemus doctrinam Jesu, credendo: promissa, sperando: facienda, obe- diendo. — GàvaTov, mortem) Docet Jesus, se non esse Samaritani. Samaritae erant Sadducaei, hostes immortalitatis, teste Epiphanio. Certe Judaei hic lo- JOH. Vili, 51 — 58. 359 quentes id videntur in Samaritas contulisse. Minorem tamen eorum partem eo errore laborasse, assentiar. — où [j:r\ fogjpliólp, non videbit) Eflìcacissiinum argu- nientum contra psychopannychitas. v. 52. vuv £yvtóy.a(j.sv , mine cognovimus~) Antea cuna dubitatione aliqua locuti erant: v. 48. nunc asseveralioni Jesu, v. 51., opponunt affirmationem liane. v. 53. [XY) crù ^(((ov, nxim tu major) tu, inquiunt, qui servanti verbum tuum promittas immortalitatem, quae Abrahamo et prophetis non obtigit, tantis hoini- nibus. — zarì, et) Resolve: et major quam prophetae, qui mortili sunt? Sane major Christus Abrahamo et prophetis. v. 54. àTusxptO'/i, respondit) Refutat illa verba: te ipsum tu. — ov u|Jiéi<; XéysTS, oTt Bzoq vi[/.c5v èori) Simillima constructio e. 10, 36. 6v ó 7ÙaTY,p ftyiùufc — àps% Xsy£T£, "Oti ftkxtiprip&Bi. Item Gal. 1, 23. Jac. 1, 13., et Jos. 22, 34. in Hebr. Nam LXX aÙTcov prò yJ|j.wv, uti h. 1. prò yj^wv aliqui scripserunt ujxwv. — Xey&TS, dicitis) falso. v. 55. oiXx) Modo dixit, oùx, £yvtoxaT£- nunc, non, s'yveoxa, sed oì&a. è'yvwza dicit initium quoddam: at Filii notitia dePatre est aeterna; novit Patrem et #fo- ri«m, quam ipsi Pater tribuit. — ^sóttt];, mendax) Mendax est, qui vel aflìrmat neganda, vel negat aflìrmanda. — ol^a ocótòv, /-al tòv Xóyov aÙTOu T/ipto, fiori ewm, ef sermonem ejus servo) Primum ait, ?ioré: inde, servo, est enim Filius. At fìdeles, ilio instituente, servant verbum: et sic acquirunt notitiam. e. 7, 17.not. v. 56. ó 7rannp Op.cav, pater vester) v. 37. 39. — vr^j^cXXidéoBgro} iva, exsul- tavit, ut) Gestivit cum desiderio. Similis sermo Rom. 10, 1. Verba desiderandi sequitur iva, ut. Haec àyzXkiy.Gu; exsultatio praecessit visionem; et visionem comitabatur iterum yapà gaudium. — Tr,v YÌ^ipav ttiv è;xyiv, diem meum) Diem Majestatis Christi: Phil. 1, 10. [ICor. 1, 8.] qui dies omnia Christi tempora, etiam in oculis Abrahae, praesupponit. Alii sunt dies carnis Christi (ut aliis se impendit) alius dies Christi ipsius et gloriae ejus. Ilic dies respectu hujus ser- monis erat futurus. Ergo gaudium Abrahae diem illuni praecessit. — jtaì slSe, et vidit) Vidit, jam tum in revelatione gloriae meae divinae v. seqq. Hebr. 11, 13. Vidit diem Christi, qui in semine, quod stellarmi! instar futurum erat, sidus maximum est et fulgidissimum. Et quia hunc diem piane vitalem vidit, niortem non vidit. v. 51. ss. Sic Judaeorum instantia retunditur. Non tamen vidit, ut Apostoli. Matth. 13, 17. — xal èyàpv), et gavisus est) compos voti factus. v. 57. 77£VT7>.ovTa, quinqu agi) ita) Contentionis causa amplificant numerum. Dicerent autem: triginta et non multo plures annos; nisi piane obliti fuissent nativitatis Bethlehemiticae. Nunc hoc clicunt: Nondum attigisti semiseculum, sive annum superannuationis, Num. 4. ut Lightfootus observat: unde locutio est adagio non dissimilis. Non est credibile, Jesum propter angores praematuram senectutis speciem contraxisse. Hebr. 1, 9. Matth. 9, 15. 11, 19. — àjipaàp., Abraham) Is 1850 annis ante hoc colloquium obierat. — écópa/.a?, vidisti) Lo- quuntur, C^t recte hoc quidem, coli. e. 16, 16. 22.) vi correlatorum: Si Abraham tuum diem vidit; tu Abrahamum vidisti. v. 58. 7rpìv à(3paà[/. ysvscrOai, èyw zì\d' antequam Abraham fieret , ego sum) Refutantur Judaei, qui negabant, Abrahamum jam tum potuisse videre diem illum. Eram, inquit Jesus, jam tum: itaque Abrahamum vidi, et Abraham vidit diem meum. non modo non postea demum esse coepi, sed eram, antequam lite fieret. Notanda differentia verborum, fio et sum. Marc. 4, 22. Act. 26, 29. 1 Cor. 3, 18. Est autem sermo concisus, hoc sensu: Antequam Abraham fieret, ego eram: et hodie, tanto post obitum Abrahae spatio, ego sum. Etenim saepe ita loquitur Johannes , ut protasis et apodosis se mutuo expleant. v. 28. 38. e. 5, 21. 30. 11, 8. 14, 10. 15, 27. Ap. 14, 10. nott. Sic eleganter cohaeret particula ante et praesens sum. Conf. etiam Col. 1, 17.: Ipse est ante omnia. 360 JOH. Vili, 58. 59. IX, 1 — 4. Et tamen Artemonius in Diss. IV. p. 618. hunc sermonem, audaci Enjedini exeniplo, Barbarismum vocat. atqui praesens saepe ita ponitur, ut praeteritum includatur. Lue. 15, 29.: tot annos (servivi et adirne) Servio libi. Ibid. v. 31.: seinper mecum Cfuisti et) es, ut Gothus interpretatur. LXX Ps. 90, 2., 7upò tou opv) ysvTiG^vai aù zi- ubi distinctionem nullo conatu mutare potest Artemonius. Prov. 8, 25., 77pó ?:àvTwv pouvwv ysvva! p.s- ubi si modo recte ait Artemonius esse mendum, nil propius est Cpro "TibbirQ quam yèvvùipxi, quod idem praesens est. Velim videre, quid exeogitaret contra Jer. 1, 5.: Twpò tou p.s xaTa-^àaai ere èv zoiXia, E7utqra[JLaL tre- Artemonius, cum Socino, sic explicat: Ante quam Abraham fiat pater multarum gentiwn; ego sum, scil. Christus. et ego sum accipit, uti v. 24. 28. e. 13, 19. Marc. 13, 6. Resp. 1) Judaei objecerant Abrahamum ante annos quinquaginta et longe plures defunctum: non spectabatur ab eis Abra- hamus Novi Test, futurus. 2) Haec sententia non tulisset gravissimam assevera- tionem, Amen amen dico vobis. Sic enim etiam Judaei, qui tum vivebant, ante Abrahamum fuissent. 3) Verbum sum in hoc colloquio de aetate ac tempore ponitur in antitheto ad inchoativum fieri: oppositorum autem est eadem ratio, et utrumque verbum absolute debet accipi, uti erat e. 1, 1. etc. Absoluta tamen haec significatio alteram illam per consequentiam includiti Antequam Abraham fieret; Hic, qui loquitur, erat; idemque erat is, quem se esse Judaeis affirma- bat. — 7:plv àfìpaà|/. ysvscGx'.) rsvi~zY.$fàr h respondit) Jesus discipulis apertius respondere solet, quam infidelibus Judaeis. — Tjjjwtp'rcv, peccavit) Repete, ut coecus nasceretur. [A sin- gulari casu ad singularem culpam concludere amat fiumana ratio. Lue. 13, 2. 4. Act. 28, 4. V. g.] — óùl\ sed) Conf. e. 11, 4. — iva, uf) Potestas Dei. — Tà spya, opera) Plurale. Uno opere cognito, cognoscuntur omnia. Ex operibus elucet Potentia et Gloria et Gratia Dei. v. 4. vuE, nox) Christus est lux: ea abeunte, nox venit, non lucem impe- diens, sed terram obscurans. — oùSsl?, nemo) Non dicit: non ego; sed, nemo. Ipse semper operari potuit: sed tamen opportunitatem observavit: Johannes JOH. IX, 4—24. 361 saepe describit Christum de rebus ei obvenientibus ita loquentem indefinite, uti convenit in quemvis pium in talibus rebus, e. 11, 9. 12, 24. 25. Nempe Jesus tentatus est per omnia, sine peccato. v. 5. «ptos, lux) Allegoria ab objecto visus, quem coeco daturus erat. conf. ut manifesta fierent, v. 3. vjaspoc, dies , v. 4. v. 6. £Ì7:ò)v, dlcens) audiente coeco. Oravit etiam Jesus, v. 31. — tt/iXóv, lutum) Saliva munda, pulvere mundo mixta, munda medicina erat. Homo crea- tus ex terra: nunc creatio visus indidem. — Ozi toù; òcpGaAaoù;, super oculos) Poèticum est, quod Nonnus ne vestigium quiclem oculorum in facie coeci hujus fuisse statuit. v. 10. v. 7. vfcjwct, lava te) facie. — tou cdwàa, Siloam) Nomen huic loco indi- tum pridem, quia Jesus Christus eo missurus erat coecum. Et ab hoc tempore nomen loci erat monumentum miraculi facti. Etymon est in abi, lavare. — 8 £p[A7,vsósTou òensGTaikpÀvos, quod exponitur Missus) Hoc addit evangelista, conf. v. 11. — 7.7.1 '^Os, et venit) ante quam ad parentes iret. v. 9. Sf/.oto?, similis) Quidvis prius fìngit et putat humana ratio, quam miraculum factum credat. v. 18. Act. 2, 13. Sed eo magis confirmatur veritas. v. 11. àvOpcoTTo; XevDpagyo? ltìgous, homo qui dicitur Jesus) Non additur articulus, sed participium. conf. eli, 54. Nescierat coecus celebritatem Jesu. — àvépXs^a, visum recepì) Antea non habuerat videndi facultatem: sed ea tamen homini naturalis est. ideo dicit: recepì visum. v. 13. Tupò; toùc et viargo utriiisque Ed. prò lecitone miìucs firma declarat, et Vers. germ. piane omittit. E. B. 364 JOH. X, 8-16. miae, paulo ante passionem dictae, apud Judaeos docendi munus erant aggressi, antecessorum similes. — y^éVrai, fures) honorum, lucro suo, clam. — XtjgtocI, latrones) vitae, ovium damno, aperte. — ctXk" oùx) sed, quamvis isti se offer- rent, non audiverunt. e. 7, 46. Matth. 7, 29. 9, 36. v. 9. ST è{Jt.ou, per me) per Christum cognitum et vocantem, qui sum ostium. conf. post te. Jer. 17, 16. — ri?, uuispiam) tanquam ovis. [et pastor, V. g.] — (jwOTiasTaL, servabitur) securus a lupo. $«ft«s et pascuum junguntur, uti mox vita et abundantia. v. 10. — slèreXeócerai xat èEsXsóssTai, ingredietur et egredietur~) Hac phrasi Hebraica denotatur assidua consuetudo cum pastore et magistro. conf. Act. 1, 21. LXX, Num. 27, 17. 21. — supTfe, invenief) sive intret, sive exeat: quum ceteris pascuum sit ignotum. conf. Ex. 16, 25. s. v. 10. Iva £Xécal, et. 1) xt aÙToS àxou'sTe, quid eum etuditis?] Piena pericnli res, uhi vel auditui renun- Ciatui 4 . FI g. 366 JOH. X, 25 — 35. prò sed. coli. v. 26. allò. sed. — Ta è'pya, opera) quae vel eos convincere pot- erant, qui verbis non credunt. — Appi sjjlou, de me) me esse Christum. v. 26. ujjlsTc, vos) Vestra est culpa. — où yàp, non enim) Oves enim cre- dunt. v. 3. 14. 16. 27. Hic sermo in encaeniis habitus respicit sermones ante encaenia habitos. v. 27. 28. tua 7rpó[3aTa — ex tfffè X £L P^ ( xou ' oves — ex manu niea) Tria sententiarum paria, quorum singula et ovium fìdem et pastoris bonitatem ex- primunt, per correlata. v. 28. xàyto, et ego) Sequela et vita arcte connectuntur. e. 8, 12. — où pi àTCÓXwvTat, non peribunt) Medium: (sic, àxoXscGat, e. 17, 12. Lue. 15, 24. Jud. v. 11.) i. e. non perdent sese, intrinsecus. conf. 1 Joh. 5, 18. et Joh. 17, 12. not. — xat où^, et non) nec per ullum hostem externum eas e manu mea rapi sinam. — àp7uà<>£L, rapiet) Futuro includitur verbum auxiliare SùvaTca, potest. coli. v. seq. v. 29. SsSwxs, dedit) Subaudi, eas oves. — [/.ef(cov raxvTcov, major omni- bus) major hostibus: major ovibus: et (alio sensu,) major etiam me. e. 14, 28. — àp7ià£siv, rapere) eas, oves. v. 30. èyà) xcal tì 'Coìti, resurrectio et vita) Alterum nomen huic tempori et instituto proprie convenit, alterum est frequens. alterum explicatur mox hoc versu, alterum versu 26. Ego sum Resurrectio morientium, et Vita viventium. Prius agit de credentibus, ante mortem Christi obeuntibus, v. gr. de Lazaro. 1) v. 17. T&ffotpocs V £ P a ^ quatuor dies] Ipso igitur mortis die sepultus erat Laza- vus, coli. v. 39. V. g. 24 370 nam Christo praesente, mors millanti praedam non debuit reddere, filiam Jairi, juvenem in Nain. Et credibile est, omnes, qui tum Jesum Christum viderunt cum fide et ante mortem ejus mortui sunt, fuisse in resurgentibus illis, de qui- bus Matth. 27, 52. 53. agitur. Alterum agit de credentibus post mortem Christi obdormientibus. Mors Christi, mortem enervavit. Ante mortem Christi, mors credentium erat mors: post mortem Christi mors credentium non est mors. e. 5, 24. 8, 51. — £vi<7£Tai, vivet) etiam corpore. v. 26. Tra.;, omnis) Hoc, versu 25. non adhibitum, ad majora sermonem profert. — £tov, vivens) vitam hancce corporis. Antitheton, etiamsi ìnoriatur. v. 25. Praecipue agitur de iis, qui tum vivebant et Filium videbant. e. 6, 40. — où [j:ì\ àTuoGàvvi, non morieturj immunis erit a morte, in aeternum. Anti- theton, £yi<7STai, viret, r edivi vus. v. 25. Magna differentia inter mortem cre- dentium ante mortem J. C. et inter obitum credentium post mortem Jesu Christi. Hi piane sunt immunes ab judicio. — tuctsusis touto; credis hoc?) Applicatio in secunda persona, ad omnes et ad singulos, frequens, et hic, per improvi- sam interrogationem, valde pungens. Sic Martha piane capitur ad fidem. v. 27. èyw TwSTùicTsuxa , ego credidi) Praesenti animo respondet Martha: ego hanc fidem suscepi. — co, tu) es Filius Dei, qui in mundum venis. Hoc, de Jesu Christo cognitum, cetera omnia includit. [Sermoni Jesu (idem se ha- bere testatur , utut non piene intellecto. Analoga haec est Vetri fidei e. 6, 68. 69. — Multo serenior, ac si dicasi Credo, quicquid Ecclesia credit. V. g.] — èp^ó(jt.£vo?) praesens. Matth. 11, 3. Nam adhuc innotescebat. v. 28. TauTa snroOoa, haec locuta) Fides et confessio alacritatem ei at- tulit. — làGpa, clam) Judaeis. v. 31. — ó SiSàraa^o? , Magisteri Ita solebant inter se loqui de Jesu. — vst ere, vocat te) Aut Jesus expresse jussit Mariani vocari; aut Martha, Eo permittente, Mariam vocavit: atque ita dixit, quo ce- lerius Mariam excitaret. Mariae non obfuit indoles sedata: tamen vocata est, ut interesset miraculo. . v. 30. oumo, nonduirì) Jesus omnia fecit cum justa mora. — Se) yàp, Copt. Lat. Angustili. Cant. Lectio media, codicis Lat. Reutlingensis, qui neque autem, neque enim habet. v. 31. iva zAauc-/], ut ploret) Egregius mos erat, ut lugentes interposito apparatibus funebribus spatio darent sese et indulgerent pietati lacrymarum. v. 32. e^eirev aÙToQ zìe, toù; TróSa;, cecidit ad ejus pedes) Hoc Martha non fecerat. Compensai Maria tarditatem occursus sui. [Penitissimae reveren- tiae, ex fide oriundae, specimen. V. g.] v. 33. toùs cuve^Góvxa;, qui simul veneranf) v. 31. — ève|3pi|/.7ÌW.vT£;, audientes) Quo minus opinatus fuerat adventus Jesu, eo magis jam erat exoptatus. v. 13. iXapov, acceperunf) non curato interdicto ilio, de quo e. il, 57. — .oii[/.ev oùSsv) Vid. App. Crit. Ed. II. ad h. 1. [Bene est, ubi eo res devenit. V. g.] — ó $ógj/.&s; mundus) Hyperbole indig- nabunda. Si totus mundus, inquiunt, noster esset, ad illum descisceret. Latet quiddam prophetiae simile, conf. e. 11, 50., et 19, 19. seqq. — éir&fàìi, abiit) a nobis. Quomodo mundum retinebimus? v. 20. eXXtivs?, Graeci) Praeludium regni Dei a Judaeis (v. 37.) ad gen- tes transituri. Circumcisos hos fuisse, non liquet: unum certe colebant Deum Israélis. — ik tcov àvaftatvóvTwv) ex iis qui ascendere solebant. — év t?j éopr/i, in fé sto) ilio, de quo eli, 55. v. 21. (Ì7)0ffai&à, Bethsaida) Ibi fortasse Graeci illi soliti erant divertere in itinere Hierosolymitano. Vel sciebant, Galilaeos prae Judaeis sibi in ea re inservituros. [Vel, cum imprudentes Hierosolymis in adversarios Christi inci- dissent, per hos, ne Ipsum adirent , moniti fuerant. Harm. p. 450.] — jtupte, domine) Sic appellant, ut paene ignotum; conf. e. 20, 15., sed non sine aliqua 1) xfj ercaupiov, sequenti die] Unius diei, amplissime certe, gesta sunt, quae referuntur ab hoc versu usque ad v. 50. Harm. p. 450. JOH. XII, 21 — 27. 375 veneratione. Noti, plcrumque appellabantur nomine. — OsXo^sv, volumus) Ef- fectus et specimen earum rerum, de quibus v. 31. s. [Praestitit hoc desiderium desiderio Herodis Lue. 23, 8. V. g.] — tdv) Articulus habet vini demonstrandi. — tòtfV, ridere) Modeste. Non erat adhuc tempus , ut Jesus cum eis loqueretur multa. Vel viderant Jesum antea quoque Hierosolymis, vel de eo audierant. Je- sus versabatur in interiore templi parte, quo Graecis non patebat introitus. v. 22. xaDiyst, et dicit) Philippus verebatur Graecos solus adducere: cum sodali, audet. [Rem judicavit pensitatione dignam. V. g.] v. 23. vi copy., fiora) Hujus horae multa deinceps mentio est, v. 27. 13, 1. 16, 32. 17, 1. — %W ìì(£ry^f n ut glori ficetur) apud Patrem, Job. 17, 5. et in conspectu omnis creaturae. Christi glorifìcatio et gentium conversio in unum tempus incidit. v. 24. 77£stov) (juum ceciderit. — acuto; tjAvoc, ipsum soluin) Christus, etiamsi prò nobis mortuus non esset, tamen esse potuisset per se, qui est. — àxoGdcvT) — xap-òv, mortuum fuerit — fructiun) Utriusque rei praevium spe- cimen liic habet locus. v. 27. 32. Multum fructum describunt et exhibent tot secula. [Atque inter eos etiam, qui nostro tempore vivunt , non sunt nulla ejus generis granula. Beatimi, qui annumerare se istis jure potest, V. g.] v. 25. T-/)v t|«*5(ir)v ocOtoO, animam suam) id est, se ipsum. — KntìEféoci, per- dete in aeterniim. — : - ó pUcóìv, qui odit) Hoc odium assequitur anima, sensu ver- borum Christi, quae v. 24. occurrunt, imbuta. — sv tw x.6afoi>;, pharisaeos) Hi erant acerbissimi: ipsisque principibus formidabiles. [Plurimum videlicet potest atis, perverso Zelo agitati, affectabant; UH praesertim, qui publico aliquo miniere fungebantur. V. g.] — oùy cófxoXóyouv, non confitebantur) quamvis animus per iìdem convictus ad confessionem urgebat. non confiteri, et negare, differunt. 1) s ; j Xsyc'.?, tu dicis] Habemus igitur confessos, quod Jesus Christina se cognoscen- dum ipsis praebuerit. V. g. 37S JOH. XII, 43 — 50. XIII, 1. v. 43. Y)Yà7nr]<7av, amarmi!) Evangelium postulai et operatur abnegationem rerum humanarum. — tyiv Só^av twv dcvGpcÓTrwv, gloriam hominum) qualis est communio synagogae. [quae quid valef , si cum jure civitatis Sanctorum et DEI domesticorum comparetur? V. g.] Qui ignominiam fugit, jam gloriam ho- minum amat. — ttiv Só£av toQ GsoO, gloriam Dei) Gloria ex Deo, obtingit cre- dentibus et loquentibus. v. 26. e. 1, 12. v. 44. ìY)<7ous, Jesus) Epilogus, apud Johannem, sermonum Christi publi- corum, et recapitulatio. Ideo dicit: loculus sum, ut de re praeterita. v.48.49. — IV-paEs, clamavit) cupidus salutis humanae. [Verba v. 44 — 50., Qui credit in me etc. in ipso abitu effatus est, quum notabili jam intervallo remotus ab homi- nibus esset; quare clamasse dicitur, ut scilicet UH ipsi, quibuscum locutus erat, audirent, non exelnsis reliquis, in tempio tum constitutis. Occultationem prius memoravit Johannes, v. 36., utpote verba, adhuc pusillum etc. respicientem, v. 35. 36. Harm. pag. 452.] — où w$m&£% zie, sui, non credit in me) Fides ejus non tendit in me solum. 1 Petr. 1, 21. Christus omnia refert et delegai ad Pa- trem. — àXV sic, sed in) Fides in Filium est eadem etiam fìdes in Patrem, quia Pater misit Filium, et quia Filius et Pater unum sunt, coli. v. seq. e. 14, 9. s. v. 45. Gscopwv, videns) ea visione, quam fides comitatur. e. 6, 40. — sui) me, Lucem. v. 46. — 0so>peT, videt) Spectatione mei attingit Patrem. e. 14, 9. Hic non additur, non videt me, sed. nani diversa est ratio credendi et videndi, quamvis conjuncta. Accedit tò audire, v. 47. — tòv népfyowzó. (/.s, eum qui misit me) Hic locus iis commendandus est, qui haesitant, quomodo Deum in invoca- tone sibi debeant proponere. add. cap. 14, 9. v. 46. epeo;, lux) Continuato senno ex v. 36. — [no u,s£vy), non maneat) Eramus igitur in tenebris. v. 47. èyw où y.p£vw, ego non judicó) Hoc limitatur tripliciter: Ego, solus; et, in praesenti, nonjudico; et, causaliter, non judico ego, sed qui non credit, ipse in judicium incurrit', verbo non credens. — iva. xptvco, iva ewato, ut judicem, ut salvem) Ejusdem temporis verba. Vide: non credens est portio mundi, cujus salvandi causa Christus venit. piane hoc patet ex verborum nexu. v. 48. èfis, tòl pvi^aTdc pu, me, verba mea) Quia Christum ipsum repudia- bant Judaei , ideo verba ejus non acceperunt. e. 8, 43. — zyzi) habet jam. — èasTvo?, ille) Hoc pronomen prospicit in longinquum. — sv tti iayó.zri viuipa, in novissimo die) e. 6, 39. Uno die erit et resurrectio et judicium. Magnam vim et ad fideles et ad infideles habet novissimi diei mentio. v. 49. oti, quia) Ratio, cur verbum judicet infidelem : est enim verbum Patris. e. 14, 24. — ocùtós) ipse. — ti sfoca xocl zi XaMao) lc&& dicitur de ser- mone copioso et (/.ovoTC^eupo) • stcw, de brevi, et mutuo, e. 16, 17. s. Diff. ut ^3*1 et "ìttN apud Hebraeos. v. 50. ^coy) aitóvto?, vita aeterna) Quare qui verba Christi spernit, vitam aeternam spernit. Vita enim aeterna sita est in agnitione Patris et Filii. e. 17, 3. CAPUT XIII. v. 1. Opó, ante) proxime ante, pridie. [feria quarta. V. g.] In tres par- tes hic liber dividitur, quarum summa est: Veni a Patre: fui in mundo : vado ad Patrem. x ) 2 ) 3 ) — àyocTCviaa?, amore complexus. [Exordium quasi generale versiculus hic ad ea continet, quae et hoc deinceps capite et sequentibus nar- 1) eìSax;, sciens) Sic et v. 3. V. g. 2) rj wpa, hora] de qua dixerat jam e. 12, 27. Harm. p. 489. 3) h — 7upb<; , ex — ad] ex pravo hoc mundo ad aeterna sua gaudia. V. JOH. XIII, 1 — 9. 379 rantur. Harm. p. 489.] — toò? ìSiou?, suos) v. 18. Antitheton ad alienos, de quibus e. 12. — l ~) 7iyà7U7i(yev , amavit) diun puritatem perfectam iis contulit, et humilitatem animae, adeoque capacitatem ad legationem m mundo post abituili Jesu obeundam. v. 10. 14. 20. v. 2. àsfovou, coena) indefinite. Ea erat pridie coenae paschalis. — ysvo- pivou, cum fieret) Ergo pedilavium sub initium coenae. Confer surgit ex, v. 4., et acciimbens iterum, v. 12. Conspirat etiam communis Judaeorum -consue- tudo. — v$7i, jam) Particulam omittunt Chrysost. Aeth, Arab. Lat. in ms. qui- busdam, Pers. Syr. sed retinenda est. Respondet ei tote, fune, v. 27. — (ÌcfiXr r kÓto?, ciwn misisset) Magna vis. Conjugata, Xwcfìó>.oi>, psfftr^ÓToc. — jcapSwcv, cor) Occultimi adhuc erat propositum Judae. — ìou&x, Judae) Ne iinpuritas Judae ceterorum corda corriperet, pedilavio cautum est. conf. v. 11. — ì, lscariotae) Non Simonis, sed Judae cognomen. e. 6, 71. 14, 22. v. 3. sìàws, qui sciret) Conscientia gloriae, et officium servile pedilavii, mire concurrunt. Praefatio gloriae est instar protestationis, ne quid indignum fecisse existimetur Dominus pedes suorum lavans. — Tràvxa, omnia) Quo pro- pius Jesus Christus venit ad passionem, v. 2., eo magis ipse cogitat, eoque cla- rius scriptura loquitur, de ejus gloria. Sic quoque v. 30. et 31. Pater Filio hoc quasi dixit: Omnia quae a me defecerunt, tibi do: vince quod vis; vindica tibi, quod vis. e. 17, 2. 3. v. 4. èysipsTat, surgit) Jesus semper cum recordatione gloriae suae in- trandae conjunxit specimina humilitatis. — rtù. t\iAiàò^ vestes) eas, quae lotionem impediremo. v. 5. eira, deinde) Non dubium est, quin valde exspectarint discipuli, quid pararet. — tòv) Adesse solebat, ubi coenabatur, peìluvium, ex metallo, an ex ligno, ut hodie malluvium. Haec vis articuli. — vipcaTo, coepit) novo et admira- bili instituto. Rarum Johanni verbum. — vferpii, lavare) Magna dernissio et tamen decora. Non sic angelus Petro fecit. Act. 12, 8. v. 6. ep^sTai, venit) Non piane ante omnes, sed tamen in primis ad Petrum venisse videtur: in quo ceteri discipuli didicere, non esse obnitendum. Pulera virtus, aTCSpispyia, simplicitas obediens fidelium. — »wpjg, Domine') Ter hic loqui- tur Petrus, prima et tertia vice appellat Dominum: secunda allocutio est quasi continualo primae. — cu llou, tu meos) Indigno fert, quasi rem indignarli. v. 7. 6, quod) Axioma patentissimum. — où/. — àpTi — ììk perà TaOra) Similis sermo, v. 36. — ^s^àrócQTa, post haec) Vid. v. 12. (quo pacto verba yvwaTi, yivcócxsTS, coguosces, cognoscitis? strictissime cohaerent,) et v. 17., vel etiam Lue. 12, 37. Eventus non modo posttwe. sed statini celerius incipit, quam promissio sonat. v. 8. >iysi, dicit) Non erat addenda protestatio altera. — sì; tòv odtova, in aeternum) Opponit hoc Petrus tw [/.STà Toàhra , posi haec. Formula vehemens. 1 Cor. 8, 13. — èàv, si) Voluntati Domini debemus cedere. — ai) te, inquit, non, pedes tuos. brevitate praecisa. Qui non lotus est pedes, totus censetur illotus. — oùx. zyzu;, non habes) Necessitas illius virtutis eis per pedilavium ostensa. Non dubium est, quin admiranda Domini humilitas, discipulorum animas valde muta- verit et liquefecerit. Petrus inprimis egebat. — pieral è[/.o0, mecum) Manet ergo Dominus, Jesus. v. 9. pi, non) Si lotio me participem tecum servat, totum me lavandum permitto. — X.s?pa?, as^a^v, manus, caput) Gradatio. Ex maj estate Domini us- 1) d<; TeXos, adfinem usqiie] usque ad ipsum abituro suum. Absolutis ad multitudinem sermonibus tanto jam penitiori Jesus erga discipulos familiaritate utitur. V. g. 3S0 JOH. XIII, 9 — 23. que adeo demissa, Petro sensus impuritatis propriae obortus haec verba dicta- vit. conf. Lue. 5, 8. v. 10. ó Xs^oupivo?) Xouw, (mide XouTpòv,) dicitur de loto corpore, v£t:tg) de parte. — où, non) Jesus Petri sensum in ordinem redigit. — nóììxq, pedes) qui ultimi sunt in lavando, et primi in inquinando. — oXo;, totas) ubi pedes loti sunt. — x.aOapol, mundi) e. 15, 3. v. 11. tóv TTxpa^SóvTa, prodentem) qui pedilavium acceperat. v. 12. ots, quum) Ab hoc adverbio duo verba pendent, uti cap. 12,41. — aÙTwv, eorum) discipulorum; recenti aqua in singulos sumta. — àva7;s<7tov , ac- cumbens) ut Dominus. Lue. 22, 27. — zi) quid, et quare. v. 13. ó ^%ay.y.lo(;) Nominativus prò vocativo, extante Lue. 6, 46. — jcal, et) Interdum appellabant Magistrum, interdum Dominum: eoque se fatebantur discipulos et servos. — ó Jtópiog, Dominus) v. 6. 9. 25. 36. 37. 14, 5. 8. 22. v. 14. /.al ùjxstc, etiam vos) Pedilavium, quod Dominus discipulis adhibuit, pertinebat et ad beneficium conferendae puritatis totalis, et ad paedian docendae dilectionis humiiis. v. 34. coli. v. 1. Inde pedilavium discipulorum inter se eo pertinet, ut alter alterum quoquo modo adjuvet ad consequendam puritatem ani- mae; et ut alter alteri pedes lavet, rei proprie, 1 Tim. 5, 10., idque serio, si scil. accidat, ut opus sit : est enim praeceptum afflrmativum , obligans semper, sed non ad semper; quale etiam illud 1 Joh. 3, 16. vel synecdochice, per omne genus officiorum, quae alter alteri etiam servilia et sordida, modo opportuna, praestare potest. Dominus igitur per ipsum pedilavium purificavit discipulos; quare etiam Petrum amanter coégit: sed discipulis pedilavium mutuum non hoc nomine praecepit. neque adeo tanta est pedilavii literatenus imitandi necessitas, quantam nonnulli statuerunt; quum Johannes v. gr. Thomae pedes nusquam la- verit: et tamen major pedilavii Dominici et fraterni similitudo, quam plerique agnoscunt. Hodie pontifices et principes pedilavium ad literam imitantur: magis autem admirandus foret v. gr. pontifex, unius regis, quam duodecim pauperum pedes, seria humilitate lavans. Jam, bis observatis, fac legas Ittigii diss. de Pe- dilavio. — òozilzzz, debetis) mei exempli causa, coli, yàp$ enim. v. 15. v. 16. à;j/r,v àirr.v, amen amen) Vis hujus affirmationis pertingit ad v. 17. — jAet^cov, major) Neque debet recusare, quo minus eadem faciat, eadem sustineat. v. 17. TaOTa) haec, quae ego feci. v. 18. Xsyw, dico) quum beatos dico. — pyà] ego Dominus: tametsi vos nescitis, praesertim quisque de ceteris. — èró ? èftè, super me) Tantum abest, ut fratrum pedes lavet. — tt.v Tr-rspvav, calcaneum) Congruit hic sermo inprimis ad lotionem pedum; et ad morem veterem discumbentium ad panem edendum. conf. np* Gen. 3, 15. v. 19. à7ù' àpTt) ab hoc tempore, nam inox iterum dicit, et expressius, v. 21. — Tzpò tou ysvssOaL, prius quam fiat) e. 14, 29. — iva, ut) Idem scopus e. 14, 29. 16, 4. — 77iaT£'jcrr,Ts , credatis) Magnum criterium veritatis, prae- dictorum eventus. v. 20. àar,v àpìv, amen amen) Jesus discipulos v. 1. seqq. suo sensu ac sua puntate ad sanctificationem imbutos, nunc etiam sua auctoritate cohonestat. Qui habet pedes wpaiou; spedo sos } v. 5. Rom. 10, 15., et sese humiliat, v. 14. Matth. 18, 4. 5., is potest legatum Christi agere. v. 16. v. 21. é^apTupTids, t estatus est) graviter, ut de re occulta. — si; ic, ù^wv, unus ex vobis) Hoc omnibus salutare fuit, quod Jesus primum indefinite lo- cutus est. v. 23. ov r.yàTTa, quem amabat) ISic et e. 19, 26. 21, 7. 20. V. g.] Magna cura vitat Johannes expressam sui appellationem. Optabilius est, amari ab Jesu, quam nomine proprio celebrari. Est tamen hoc loco notatio ipsius nominis JOH. XIII, 23 — 31. 3SI proprii: (ut Lue. 2, 11. not. Ap. 1, 4., ubi periphrasis est Tetragrammati: adde, si placet, quae notavimus in Gregorii Thaum. Paneg. p. 181.) nani Johannes dicitur, qui apud Dominimi gratta valet. Ideo haec appellatio ponitur etiam, ubi materia substrata eam non valde postulabat: v. gr. e. 20, 2., cum Petro, cujus nomen ponitur. Atque Ine, instante passione, prima eximia amoris significatio data est Johanni, per revelationem arcani: antea is videtur nescisse, se tam carum esse. v. 24. ysóet, innuit) a tergo Jesu. Medius locus erat honoris: eum tenebat Jesus: supra, Petrus; infra Johannes accubuisse videtur. Magna familiaritas Petri et Johannis. e. 20, 2. 21, 7. 20. Xutus, prae sermone, hìc decebat. — TvuOsaOat, ut suscitar ietim) Sic ferebat opportunitas loci, quo gaudebat Johannes. v. 25. ì~i7zzr>tùv , rejiciens se') Nova libertas, qua neque hic neque alius discipulus alias usus est. e. 21, 20. Johannes erat in sinu Domini: inde recli- nabat se quam familiariter ad pectus Jesu, eo ipso tegens animum interrogandi: deinde clam interrogavit. conf. v. 28. — èxetvo;) outw; addidere pridem multi. Glossa bona: coli, outw;, c. 4, 6. not. x ) v. 26. à7Toxp(v£TaL, respondet) Johanni in aurem. — tò ^gìj/ìov, offulam) Hanc inter loquendum Jesus sumsit in manum. — òìàwaLv, dat) Dedit Jesus cum summa longanimitate; et ceteri discipuli sine dubio putarunt, Judam prae aliis esse felicem. Sed cum Judas ne sic quidem resipisceret, factus est Satanae Organon singulare, Christo adversissimum. [Quam prope h. I. Judas a Jesu ab- fuitl at brevi post, quanto intervallo Jesum gloria, pernicies Judam se- junxit. V. g.] v. 27. »ASTà tè d;co;jiov, post offulam) non cum offula. — tots, tum) Accu- rate notatur tempus, conferendum ad Lue. 22, 3. 7. — sì 3S'2 JOH. XIII, 31 — 36. poris praecise notatus in praesenti. conf. e. 12, 27. 31. not. Hoc mine deter- minai se ipsum: mine, inquit, scil. dum haec loquor, quanquam ipsum sermonis teinpus ab evangelista non exprimitur, sed ex contextu colligendum datur. Sic, cras, Exod. 8, 10. 20. 29. 9, 5. Unde respondetur D. Haubero, Harm. Anm. p. 207. Exitus Judae per se nullum cum hac particula nexum habet. [(pian- ijiiam eo ipso momento Judam id, quod Jesus v. 27. maturare jusserat, fecisse, et sacerdotum prìncipes ad comprehendendum eum omnia disposuisse , facile sit opinatu. Harm. p. 497.] — èSoEstè®^ glorificai us est) Jesus passionern ut breve iter spectat, et metani potius prospicit. — èv aureo, in eo) In corde Do- mini versabatur tum quiddam solidissìmum,nec solum spectabat proxime futura, sed penitissimam eorum repraesentationem et gustum habebat, dum se totum ad patiendum conferebat. Quod ineunte die pronunciavit Christus, prius quiddam est, quam id, quod postea vesperi petiit a Patre. Joh. 17, 1. 2. Consideretur empliasis tou mine, et ditìerentia vocum in, in, Joh. 13, 31. 32., et super, apud, e. 17, 4. 5. v. 32. ì)oiy.azi, glorificabif) per exaltationem. Connexio tou si cum tw etiam est insignis. conf. Col. 3, 3. 4. — év sscutcJ, in semetipso~) Relatum év aureo, in eo. v. 33. TSìcvia, fìUoli) Hoc loco, praeceptum amoris proferens, primo sic eos appellai conf. e. 21,5. — toT; ìouXaioi;, Jndaeis) Hoc uno loco, cum disci- pulis loquens, Judaeos appellat, praeterea nunquam, nisi ad Samaritidem, ad Caipham, ad Pilatum, semel, e. 4, 22. 18, 20. 36. Et capp. 14 — 17. nunquam appellat Judaeos aut Israélem. — £y)t-vì JOH. XIII, 36 — 38. XIV, 1. 2. 3S3 inferre videntur, Petrum et Johannem parato agno paschali non rediisse. Nec tamen Johannes sermones eo capite contentos describere minus potuti , quam Lucas e. 1. etc. Ecquis rei centies audito s lectosve sermones istos describere facile audeat? Divinitus datum est sanctis viris. — Sin vero prius opineris habitum fuisse sermonem e. 14., obvium, quam Petrus et Johannes in urbem abiissent: reliquarum certe narrationum series eo non turbatur; dirimendus tamen hoc pacto erti a clausula, Surgite etc. sermo reliquus. Harm. p. 506. seq.] — 77o0, quo) v. 33. Interrogabat Petrus, ut qui putaret, se posse sequi. Adhae- serat ad Jesum cor Petri. cap. 6, 68. 21, 7. — àx£x.piOvi, respondit) Quaestioni quorsum respondet ex intervallo, e. 14, 2. s. 12. 28. 16, 5. — où Sóvasai, non potes) Nec res ferebat, nec Petri imbecillitas. hanc autem solam Petrus sua ex- ceptione spectat. Sequebatur Petrus e. 18, 15., sed procul, nec sine detrimento. Matth. 26, 58. — òl-aqIo^t^ic , sequeris) Cap. 21, 19. 22. v. 37. uTìèp Gou, prò te) Imo Jesus prò Petro. v. 38. à-apvvicT] , abnegaris) ex timore. Tantum abest, ut mori paratus sis. Ter praedicta abnegatio triplex: primum, h. 1., deinde apud Lucani; post- remo apud Matthaeum et Marcimi. Mira cum hac praedictione connexio est versus primi capitis sequentis. Nam antegressae quaestioni, quorsum prò fiàs- ca tur, suavissime respondet, quanquam Petrus et cum eo ceteri tantopere tum vacillabant. CAPUT XIV. v. 1. MvO Praeinittitur alicubi, /.ai sTtts io?? (7.aG-/iTaT; aÙToO* idque cel. D. Hauberus tuetur, praecipue in den harmonischen Anmerkungen, p. 206. Primus sic edidit Erasmus: atque hunc in modum vel ex Erasmo, vel ex Vul- gata pariter interpolata, vertit Lutherus. Universa antiquitas hoc additamentum refutat, ut ostenderam in Apparatu, p. 595. [Ed. II. 263.] Principio rationis suf- ficientis, quo D. Hauberus utitur, in hanc partem utar, ut cum Erasmo ipso, Luca Brugensi, Millio dicam, librarium unum alterumque, Pericopa sive Lectione ecclesiastica ineunte, hanc formulam, ut saepissime fecerunt, appinxisse. — jjnfi TapaaasGGw, ne turbetur) propter abitum meum. e. 13, 33. 16, 6. Perturba- tionem cordis adimit discipulis, antequam causas perturbationis indicat. Eas apud discipulos norat Dominus, e. 13, 33., et in sequentibus apertius evolvit. Repetitur hoc et intenditur versu 27. [Neque tantum e. 13., sed ulterius etiam e. 14., respondetur ad quaestionem Petri e. 13, 36. propositam. V. g.] — r.i- (ttsusts — tckttsusts, ci edite — credit e) Imperativus, perinde ut in parallelo, p.7) TapaaGsaOa) , ne turbator. Summa homiliae hujus, Credit e: et hoc, credile, versu 11. et deinceps urgetur, donec Indicativus creditis efficitur, e. 16, 31. 30. quo effecto, Salvator orat et abit. [Hinc arctissimus capp. 14. 15. 16. Inter se nexus patet. Harm. p. 506.] Ita distingui posset, tugtsusts- tic, tov Osòv /.al zie. i[jÀ 77igt£u£T£- ubi poneretur primo verbum per se, instar summarii, uti e. 16, 31., deinde idem cum declaratione. coli. e. 13, 34. not. Sed praeplacet recepta di- stinctio, ita quidem, ut in priore inciso accentus inter pronunciandum maxime cadat super verbum credile; in altero, super in me: ut fides antiqua in Deum, novo quasi colore tingatur, in Jesum Christian credendo. — zlq èjji, in me) a Deo profectum. e. 16, 27. v. 2. obua, domo) [Oslendit jam, quo vadat. V. g.] Rara appellatio coe- lestis habitationis : domicilium, quo admittuntur liberi, ubi habitat Pater. Jesus per passiones transpicit ad metam. conf. Hebr. 12, 2. 2 Tim. 4, 7. — tou 7ra- Tpó; [aou, Patris mei) Ineunte hac homilia pronomen saepius addit Jesus Patris mentioni: in progressu autem et exitu, postquam su a e prae credenti bus emiri en- tiae cavit, et discipulos ad fidem excitavit, magis quasi communiter loquitur, 3S4 JOH. XIV, 2 — 9. Pater, scil. meus, idemque vester. — [/.ovai, mansiones) Id ad locum, non ad tempus, pertinet: diciturque in plurali, propter multitudinem eorum, quos capit locus ille communis. — KoXkxì) multae, quae et angelos et vestros in fide ante- cessores, et vos et quam plurimos capiant. Ipso plurali numero videtur etiam varietas mansionum innui. nam non dicit mansio magna, sed mansiones multae. Conf. Ap. 21, 16. not. — sìslv, sunt) jam mine, et ab initio. — sì às u.'fr, sin minus) nisi jam essent. — situov àv) dicerem, vel potius, dixissem. De plus- quamperfecto conf. e. 4, 10. not. Quid dixisset? hoc ipsum, quod sequitnr: 7:opsuoaai, proficiscor. Sententiam illustrat parodia simillimi loci, e. 16, 26.: non dixi vobis, me locum vobis esse paraturum: et enim jam SU NT mansiones, eae- que multae. — xops'jo^ai, proficiscor) in do mura Patris mei. — STotaàsoa, pa- rare) Non piane negat, se parare locum, coli. v. seq. ubi Ipse id affìrmat: sed utrumque inter se temperat. Sed vide, quid situm sit in ordine verborum: versu 2. dicitur tó-ov Ouiv locum vobis: versu 3. 0[/.Tv tottov, vobis locum, priore utrobique vocabulo emphasin habente, uti 1 Cor. 7, 22. not. Locus ipse paratus est: vobis parabitur. paratio alia absoluta, alia respectiva. Initium ver- sus tertii, mk sàv, et si, non pendet ab sl-ov, dixissem, sed stat per se. v. 3. sàv, si) Lenis particula prò orav, (/uum. — spumai, verno) Praesens, de adventu celeri, v. 18. Singulare sermonis idioma est, quod Dominus non, veniam, sed venio solet dicere, etiam alio verbo futuri temporis adjecto. conf. tamen etiam Matth. 17, 11. de prodromo, et LXX 2 Sam. 5, 3. — itoci, et) Finis abitus mei hoc ipsum infert, ut iterum veniam. — rcpòs s[/.aufòv, ad me ipsum) Majestatis piena locutio. Patris domus, Filii domus. e. 16, 15. v. 4. ottou syo> u-àyto, quo ego proficiscor) Summa eorum, quae antece- dimi — tt ( v óSòv, vicini) Propositio eorum, quae sequuntur. v. 5. Gcojxac, Thomas) Alius post alium interrogat, pie et suaviter. v.8. 22., et antea e. 13, 36. — fcsfi ttwc, et quomodo) Statuit Thomas, acuta utens ratione, ignorata meta, multo mmus sciri viam. [Ad utrumque, sed inverso ordine, re- spondet Jesus. Via est Jesus: per Eum quo contendere datur? adPatrem. V. g.] v. 6. t, Ó&Ò;, /.al Vi àV/,0*ia, fcorì r, (wr, , via et veritas et vita) Vera via vitae appellatur in soliloquiis apud Augustinum, e. 4. Sed majorem vira habet textus, summam complectens doctrinae de Jesu Christo. Etenim quaestioni de Via respondet hoc, Ego sum Via: quaestioni de Scientia respondet hoc, Ego sum veritas: quaestioni Quorsum, respondet illud, Ego sum Vita. [Metaphorico sermoni, Ego sum via, explicationis caussci subjungitur magis proprius: Ego et veritas sum et vita. Hac via qui incedit, is clemum vere recto tramite utitur: et hanc viam qui constanter tenet , is vitam habet in aeternum. V. g.] Simul- que tria proponuntur, (conf. tria, e. 16, 8.) quorum primum, de via, tractatur raox hoc versu: de ventate, v. 7. seqq. 17. de vita, v. 18. 19. s. — irpò? tòv r:aT£ooc, ad Patrem) Hoc iterum respondet quaestioni, quorsum? — sì pj, nisi) Hoc iterum respondet quaestioni de scientia. Via unica, via certa. — oY èjxoO, per me) Hoc iterum respondet quaestioni de via. v. 7. sì, si) Hoc si non piane negat, sed ad progressum trahit animas. v. 28. [Sic Lue. 17, 6.] — swpàx.aTs, vidistis) Praeteritum: videre coepistis, et videtis. v. 8. àpxsr, sufficit) ut porro nec interrogare velimus, nec animo turbe- raur. Hanc aÙTy.oxsiy.v, acquiescentiam, assequuntur capite 16, 30. Confer Ps. 17, 15. 22, 23. 27. 69, 31. 33. v. 9. XsysL, dicit) Responsio ad ostende habetur versu 9 — 11. ad sufficit, habetur versu 12. ss. — oOfc syvto*à; jas, non cognovisti me) Hoc dicitur per 1) o'tèaTS, nostìs] Plura fìdelibus tribnuntur, quam ipsi de se existimant, coli. V. 5. V.g. «TOH. XIV, 9 — 15. 385 consequentiam. Si negas, Patrem tibi esse cognitum, negas, me tibi esse cogni- tum. Atqui me nosti, ergo eo ipso Patrem; propter summam nostri unitatem. — ó swpaxtb; è[/i, ét&poxs tòv xy/rspa, qui vidit me, vidit Patrem) Sicut anima, quae per se non cernitur, cernitur ex eo, quod illa per corpus agit: sic Patrem is videt, qui Christum videt. In omni cogitatione de Deo debemus Christum nobis proponere. Vid. Col. 1, 15. not. Illud, T|s 7\x)ft Angelus faciei ejus interpre- tatur Bechai T 1 » NlrittS ^xbli Angelus, qui Facies ejus est. Conf. Ps. 139, 7. Chrysostomus: qui creaturam videt, non etiam Dei videt (tyìv oùswcv) essentiam. Si quis me videt, Patrem, inquit , meum videt. si vero alterius esset essentiae, non hoc dixisset. — nemo, qui aurum ignorai, in argento essentiam auri vi- dere potest. — acocl tuc3;) xal videtur repetitum ex v. 5. kal v. 9. non habent A r . 1. Fratini codd. plerique omnes, Iren. Angustili. v. 10. òrt) quod. — év tco 7rdctpl — év spiol, in Patre — in me) Hoc sum- mam unitatem significat. e. 17, 21. — scm, esf ) Hoc emphasin habet: nam hujus Esse consequens est loqui et facere, et hoc Esse cognoscitur ex verbis et factis. Synonymon mox, manens. Elucet hinc unitate in operando prior unitas essen- tiae. — protra, verba) et opera. — a.ÙTÓg) Ipse. — TuotsT tk spya, facit opera) et loquitur verba. [Quae respectu eorum , qui Domino Jesn non familiarius utebantur, signa et miracula dicuntur, ea in sermone ad discipulos simpliciter opera dicit. lpsi videlicet Christo vulgaria quasi et communio, erant ejusmodi opera. V. g.J v. 11. TttffTSusTS ptoi) Non creditìs habet Lat. ex alliteratione ad versum praecedentem, qui item habebat, Non credis quia. Inde mihi *) omisit etiam in fine versiculi. Credile, credile, epanalepsis. — ÒTt) quia: coli, mox, Sta, propter. Credite mihi propter meam ipsam affirmationem , credentibus per se firmam. Hoc primum est motivum fidei; quod solus Christus potuit proponere: secundum praebent miracula, propter quae etiam apostolis de Christo credi potuit. — spya., opera) quae adhuc vidistis, et visuri estis, v. 12, s. [Haec enim nonnisi divinae or'tginis esse poi erant. Ps. 72, 18. 136, 4. Alia piane falsorum mira- culorum conditio est. 2 Thess. 2, 9. V. g.] — TrifirsusTS jxot, credite mihi) et; è[)J, in me, versu seq. Qui Christo de se loquenti credit, in Christum credit: qui Petro de Christo loquenti credit, non in Petrum, sed in Christum credit. v. 12. à|/.7|V, àpiv, amen, amen) Sequuntur promissiones et adhortationes suavissime inter se mixtae: atque ita, ut inter loquendum subinde ea attingat, quae in progressu sermonis efficiunt ipsas Propositiones, v. gr. v. 15., de amore; coli. v. 21.: nonnulla etiam per recapitulationem repetat. Imitatur hoc quoque evangelista et apostolus, 1 Joh. 2, 20. not. — oc, ea quae) i. e. aeque magna. {Conf. e. 5, 20. 25.] — ^'(ova, major a) v. gr. Act. 5, 15. 19, 12. Marc. 16, 17. fin. — xotTjCst, faciei) per fidem in me. v. 13. ÒTt àv) Diff. éàv ti v. 14. nam oti àv et touto ad se mutuo referun- tur. — octTiì7)xa, sTxov, dixi. Alia dixit discipulis tempore suae mansionis cum eis: alia, tempore discessus. e. 16, 4. v. 26. sieeivos, ille) Sic e. 15, 26. 16, 8. 13. 14. - SiSà^st xavra, doce- bit omnia) Non additur hìc, quae dixi vobis. nam Paracletus ille etiam cetera docuit. e. 16, 12. 13. Neque tamen etiam deinceps universa dogmata apostolis confertim sunt infusa; sed quoties opus eis fuit et occasio tulit, instruxit eos Paracletus ad omnes muneris apostolici partes. — uxopviasi, commonefacief) Exemplum praebet haec ipsa homilia, ab Johanne multo post tempore tam ac- curate perscripta. Add. Act. 11, 16. 25* 3SS JOH. XIV, 27 — 30. v. 27. £ìp*/iv7iv) Blatta pacem in genere : pacem reconciliationis. [quali fruì potuistìs ut Israèlitae. V. g.] — à^ir f [/.i, relini/uo) discedens. Idem verbum, v. 18. Matth. 22, 25. — sìpvivviv Tr ( v épjv, pacem meam) in specie: pacem fìlia- lem. Sic T/)v /jxpàv tt,v è^r.v, gaudium meum, e. 17, 13. Omnia in Christo nova: etiam praeceptum amoris, e. 13, 34., et ipsa quodammodo fides. v. 1. not. — &&toLu, do) jam mine. e. 16, 33. Gradationi in nomine, pacem, pacem meam, respondet gradatio in verbo, relinquo, do. — ó -/.óg^o;, mundus) in sa- lutationibus inanibus, vel beneficiis duntaxat externis, cor non attingentibus, et cum praesentia, conspectu ac vita mortali desinentibus. Mundus ita dat, ut inox eripiat: non relinquit. — u:r, TapaccéaOw, ne turbetur) intrinsecus. — [jltiSs (SzikiótTiù , neque formidef) extrinsecus. v. 28. TittoucaTS , audistis) Alias solet dicere: sl-ov, dixi, sed hoc, quod de abitu dixit, discipuli valde attenderant, idque cum tristitia. — u-àya>, xal è'p^ouoct, 7upò<; ùca, dici) de meo abitu et reditu. Verbum, semen: fides, [cum pace et gaudio, V. g.] fructus. — Iva, ut) Scopus hujus sermonis. sic e. 15, 11.17. 16, 1.4.33. v. 30. oO* £Tt, jam non) Quare haec, quae dico, diligentius tenere de- betis. — èp^sToa, venit) jam mine: ejectus, e. 12, 31., in me incurrit. Sic postea in mulierem illam, Ap. 12, 9. 13. — yàp, enim) Hostis jam ingruens vel ob brevitatem temporis non sivit loqui; vel non debuit audire; vel discipu- lis, si plura eis dieta fuissent, eripere potuit. — zócraou, mundi) Etiam tum agitavit mundum princeps mundi, quum mundus Christum crucifìxit, principi suo obsecutus. — jtal., ef) et non potest impedire, quo minus ex mundo recta eam ad Patrem. — èv èaol, in ine) quamvis mortem, cujus potestatem cetero- qui diabolus habebat, nunc adibat Jesus. — oò&èv, nil) nullam partem juris aut potestatis. Perfecta Christi justitia: decora protestalo. Hìc principem mundi amolitur Jesus; altera colloquii hujus parte finiente, mundum. e. 16, 33. JOH. XIV, 31. XV, 1 — 7. 3S9 v. 31. àXk % iva, sed ut) Hoc indicat, versu praecedente jcat significare et ifiiidem. — yvépsiv) munus offerre. Hodienum Judaei, ut Hein- sius annotat, caedem Christiani appellant php munii s , in quo nulla expiatione opus sit. v. 4. [LV7)|jfcOvsÓ7jTS, recor demini) cum fide. e. 13, 19. — oùx, sl-ov) non dm; quamlibet sciens. Sapientissima methodus Christi. Dixerat de odio mundi, sed minus aperte, et parcius, etiam paulo ante. [Jam, eentra odium istud per promissionem Spiritus Sancti munitis apertius ea de re loquitur. V. g.] Matth. 10, 17. 21. 25. 24, 9. v. 5. J ) où&sic, Nemo) me jam interrogare pergit, cum deberetis maxime. Interrogarant saepe, multis de rebus: et de hac ipsa re e. 13, 36. sed magis cogitantes de discessu, quam de loco, quo iret Dominus. Postea quaerere de- stiterunt. Itaque Dominus eos etiam interrogationem docet, quae ei, si sponte fecissent, valde placuisset. v. 6. ii l\)~n) tristitia ista, quae jam erat, invaluit, et interrogationem impedivit. — xap&av, cor) v. 22. v. 7. èycL», ego) a vobis non rogatus, mentiri nescius. — àXviGstav, veri- tatem) tametsi veritatem hujus rei non capitis. Omnis veritas sanctis bona est. — sujxcpspsi, conducit) vobis, respectu Paracleti, v. 7. s. et Mei, v. 16. s. et Patris, v. 23. s. — yàp, enim) Paracleti duplex munus, erga mundum, h. 1., et erga fideles v. 12. s. — àrceMo), ?:op£i>9w, abiero, profectus ero) Differunt verba: illud terminum a quo, hoc terminum ad quem magis spectat. — oùx, 1) vuv 0£, nunc vero] Nunc opportune, inquit, res vobis declaratur. V. g. 392 JOH. XVI, 7 — 12. non) Non erat conveniens, Jesum in infìrmitate, et Spiritum S. in virtute eodem tempore adesse, e. 7, 39. Act. 2, 33. et Jesu erat, mittere illum, non arcessere. — 7rpò? 0(/.ócs, ad vos) non ad mundum: quanquam mundus elenchum ejus sentiet. v. 8. èxetvo? è^éyEst, z/fe arguet) per vestrum praeconium et per opera conversionum et sanationum, cui elencho mundus partim se submittet, partim repugnabit, sed adversus stimulum calces. Commode post verbum ^apTypaicst, testabitur , e. 15, 26., ponitur verbum sTiyEst, arguet. Ammonius: [/.àpTu? iiz" àyaOoo >.a(/.pàvsTai, zkz-yyoq Sì iid v. 22. Mollissime de passione sua loquitur. — où Oscopsrrs • q^ssQs^ non spectatis: videbitis) Praesens, et futurum. Osopsiv, òWssGaL, differunt. nam hoc magis est cum affectu. v. 22. -- ÒTt, quia) Haec est, et non spectandi, et videndi, causa, coli. v. 10. v. 17. ìk) Subaudi Ttvs<;. — xal ori, et quod) Discipuli duas orationes con- junctas, sibi non intellectas, disjungunt. v. 18. èlsyov, dicebant) singuli. Quum Inter se dicentes haererent, v. 17., seorsum ambigebant. — toCìto, hoc) Valde demonstrat pronomen h. 1. hoc tan- dem, quasi dicerent: nil jam pridem intelleximus minus, quam hoc. Sane nos, post eventum, facile intelligimus: illi tum non item. — oùx. o$a[xsv, nescimus) Deponunt spem conatumque interpretandi. v. 19. ÒTt viOs^ov, eos vette) voluntate laudabili, ipsam interrogationem praevenit bonus Salvator. — fujtpóv , paullum) Non sine causa hoc toties re- petitur. v. 20. sì;, in) Tristitia non modo pariet gaudium, sed ipsa in gaudium vertetur, ut aqua in vinum. Ea ipsa res, quae vobis nunc tristis videtur, laeta agnoscetur. v. 21. otocv TbcTT), cum parit) Hìc nondum additur, prolem, quia mulier tum magis angustiis ipsis tenetur. — àvGpcaTro?, homo) filius aut filia. — zìe, tov xó<7[/.ov, in mundum) Quando majus gaudium vestrum, Jesurn videre, vobis re- divivum. v. 22. o^o(jt.ai, ridebo) v. 16. vìdebitis. Correlata. — ^apy,<7STai ùjxwv r\ xapSia) Jes. 66, 14. %a, manifestavi) novo modo. e. 1, 18 — ovo[/.a) nomen tuum, paternum. v. 11. — o referretur ad òvófjLaTt. Pariter versu 24. 6, non ou?, habent Cant. Copt. Goth. et v. 12. w, non o'j;, nonnulli, quibus additur Copt. nisi id quoque prò o irrepsit. — sv) unum, in- ter se et nobiscum, a mundo divisum. — x.aOw;, sicuf) Non rogat Jesus , ut ipse unum sit cum Patre: rogat, ut credentes unum sint. Illa unitas est ex natura; haec ex gratia. igitur illi haec similis est, non aequalis. conf. *aOto<;, sicut, v. 16. 18. et de eadem re, v. 21. — %£?gj nos) Sic etiam v. 21. 22. loquitur. Patri Filius ó|/.oou habens) Vel habere gladium, periculosum fuit. — dbrsxo^sv, abscidit) ictu periculoso. — [LÓCk/o;, Malchus) Credibile est, longo post tempore notum mansisse inter Ju- daeos et Christianos hunc hominem. Servi nomen ponitur in historia sacra, ut ancillae, Act. 12, 13. v. 11. tó TTOTviptov, poculum) Respicit Jesus ea, quae dixerat Matth. 20, 22. 26, 39. Itaque Johannes praesupponit ea, quae ceteri evangelistae scripserunt: neque enim ea scribit, quae 11. ce. Matthaeus scripsit. — où pi tuco; non bibam?) Huc tendebat pugna Petri. 1) v. 7. oi SI sì7:ov, UH miteni dicebant] Insani impetus vehementia tanti ominis consi- derationera surripuit. V. g. JOII. XVIII, 13 — 23. 399 v. 13. TrpwTov, primum) solum honoris causa, conf. Act. 4, 6. Salvatorelli mox ad Caipham inde ductum esse, eo significat Johannes, quod ait, Caipham fuisse sacerdotem magnimi, etPetrum cum Jesu intrasse aulam Caiphae. v. 15. fin. v. 14. o Gutj.Qou'kzùfjxq , qui consilium dederat) eoque cupidus interi- mendi Jesu. v. 15. càio;) sine articulo, alius, indefinite, in prima hac mentione. nam mox o relativam vini habet. Vid. E. Schmid, ad h. 1. — tw àp^ispet, pontifici) eoque nomine intromittebatur. v. 16. elico, foris) Discipulus, quamlibet notus, (non addidit Johannes, h. 1. occultus, ut e. 19, 38.) aperte ingrediens, tutior est, quam Petrus timide agens ignotus. Generale religionis odium saepe admittit exceptionem apud familiares, ut iis conniveatur. — sTtus, dixit) rogans, ut sibi liceret Petrum introducere. v. 17. y.cd ai») tu quoque, ut multi, et ut comes tuus. Si ancilla nescisset, discipulum illum alium esse discipulum, non dubium est, quin eum quoque fuerit interrogatura. Ergo non nocendi causa quaesierat ancilla, sed, ne ipsa in discri- men veniret. x ) nec majore periculo erat Petrus, quam alter discipulus. v. 18. 77£Tpo;, Petrus) In monte oliveti frigus contraxerat. v. 19. &oaj£%, doctrina) Interrogat pontifex, quasi doctrina Jesu serpsis- set in occulto. Sic saepe ex ventate vult mundus rem anguli facere. De doc- trina respondet Jesus; de discipulis non opus erat. v. 20. tco v.6àp(ù, mundo) Sermo valde amplus. Aperte significat modum: semper, tempus; in syuagoga et in tempio, locum. — èv cuvaywY?) Editi habent, èv Tri auvaywy/i- ut mox dicitur èv toì fepoi. sed non temere praetermisit evan- gelista T?) articulum. Joh. Harduinus duas tantummodo Hierosolymis synagogas fuisse statuit, alteram indigenarum, alteram Libertinorum, Act. 6, 9. et unam in— digenarum synagogam ex hocce Johanneo loco inferre conatur. Op. sei. p. 904. Loquitur autem Dominus de synagogis totius regionis, non urbis modo, adeoque ex hoc loco unitas synagogae in urbe neque refutatur neque infertur. Nomen singularis numeri, èv auvaywprì, ex absentia articuli vim distributivam nancisci- tur: et inde articulus tco, tempio adjectus, epitasin facit. — èv jtpuTrrw, in oc- culto) nil, quod attinet ad doctrinam apud populum. Nam etiam seorsum docuit multa discipulos; quorum tamen summum fastigium mine etiam coram synedrio confessus est. Matth. 26, 64. v. 21. ti j/.e) quid me, cui non credis? [Neque tempori conveniebat neque loco, singularia fidei dogmata proponere. V. g.] — ti) Hoc alterum, quid, pen- det ab interroga. — outoi, hi) Indigitat multitudinem praesentem : tei hi sciunt. v. 22. pà-i<7(xx, plagam) virga, sive baculo. conf. e. 19, 3. not. et Matth. 26, 67. not. — outco;, sic) tali modo. Non poterat veritatem ipsam impugnare: in modo peccasse Jesum, vult indicare; ut innocentissimus quisque saepe insi- mulatur ab iniquis. Sed modum quoque defendit Jesus; non male, sed bene se locutum declarans. v. 23. ocÙTto) Omittunt hoc Hirs. Goth. Lat. in ms. Bodl. vet. Luther. — ■ [y.apTÓpv](7ov , testare) Si male locutus sum, tum demum, ceteris paribus, te- 1) Prius discipulo anonymo, ut Petrum introduceret, concesserat; tum demum verità, ne tempore non opportuno hominem peregrinimi intromisisset, ad lucem accessit, et Petrum, qui post brevem accnbitiim mox iterum surrexerat, repertum compellavit, inter ceteros etiam ministros percunctationes ulteriores ea re concitans. Ancillae et ministris negando Petrus respondit. Haec prima fuit abnegatio. Eadem ancilla ejus quoque sciscitationis initium fecit, quae Petrum, in aula focillando tantisper occupatimi, deinde in atrium egressum, ad secun- dam abnegationem impulit. Ministrorum, ut fit, aliqui sedebant, aliqui stabant; Petrus, utrumque per vices. Prima sedentis abnegatio fuit, secunda stantis. Ea dum fiebant, quae e. 18, 19 — 23. memorantur, ad ignem substitit: quare bis Johannes mentionem stationis in- feri, (v. 18. 25.) Harm. p. 535. 400 JOB. XVIII, 23 — 35. stare etc. testari conatus erat minister per ipsam plagam, sed perperam. — sì Ss, sin (Mtern) Hoc habet vim aflìrmandi. v. 24. àfctótòév', misit) Unus alterque ouv supplet, vel Sé, vel té. Nil opus est. Jesum ab Anna ad Caipham fuisse ductum, indicarat Johannes v. 15. in verbo cuvsicrftOs, et ipsa totius repetita pontificia appellatione: nunc vero id ipsum reassumit, et expressius memorat cum mentione vinculorum, in quibus [et veritatem ingenue confessus est (Harm. p. 536.) et] alapam indignissimain accepit Salvator. Interdum in narratone ponitur aliquid extra seriem temporis, et connectitur cum iis, quae lucem inde accipiunt. e. 5, 9. 9, 14. 11, 30. Act. 4, 22. Jer. 29, 29. cum praecedd. et seqq. Una in aula Pontificis, quanquam in diversis illius locis, ter negavit Jesum Petrus. — SsSsj/ivov, mnctuni) v. 12. v. 25. xal dò) tu quoque, qui adsis, alienus nobis. v. 26. ou à7ué/-o^ò, cujus abscidit) Hominem feriit Petrus: ab ejus propin- quo infestatur. Tristis talio. v. 27. scpoW,asv, cecinit) De poenitentia Petri praesupponit Johannes ea, quae ceteri scribunt evangelistae. add. e. 20, 2. s. v. 28. aÙTOi) ipsi. — iva [/ivi (/.lavOatoiv, ne inquinar entur') domo Pilati a fermento non purgata. Deut. 16, 4. — (pdcytodi to rcào^a, ederent pascha) Sic 2 Chron. 30, 22. "làfftStì na ibàis 1 "*! et comederunt festum. x ) Tò rìikéfa non potest esse accusativus temporis, das Fest iiber. Immundi tamen edebant com- munes cibos. v. 30. sì pLTj'j si non") Immanis calumnia est, caussam innocentem prò cri- mine notorio tractare. Pilato volunt laborern quaerendi adimere, ne de lege ipsorum sit solicitus; sed tantum ut poenarn infligat. — outo;, hic) Resp. contro, hominem hunc. v. 29. v. 31. ùawv , vestram~) Hoc non sine contemtu Pilatus videtur dixisse; conf. v. 35. neque causam delatam prò capitali habuisse, ut Judaei habebant. — qùk s5s/p*À, soror) Nullus Mariae frater memoratur. Ipsa erat heres patris sui, et jus regni Davidici in Jesum trans- mittebat. v. 26. tòv p.a9"/]TYiv, discipulum) Probabile est, eminus etiam stetisse Tho- mam, e. 20, 25. et ceteros. — Xsysi, dìcif) Non utitur longa valedictione, mox eos iterum visurus. — ó ulóc, croi», filius tuus) Ita Jesus nomine suo quasi im- pertito Johannem honoravit. filius, inquit, tuus, cui te committas. Jesus etiam praebuit exemplum amoris erga superstites: sed eo amore perfunctus, matrem amandavit, et cum solo Patre ad postremum egit. v. 27. vi pWvip aou, mater tua) et naturali et spirituali necessitudinis aetatisque gradii; cujus curam mei vice geras. Hoc consequens, amor ex brevi sermone Jesu facile deduxit. Satis jam penetrarat gladius animam Mariae: nunc cavetur, ne audiat et videat severissima, tenebras, derelictionem, mortem. — e^apsv , accepit) Fortasse non ausus erat , nisi jussus. -~ zìq tk ì&y, in sua} 1) Aàyto[j.sv, sorte eoeperieraur] Rarus eventus, neqne tamen non praedictus. Y. g. 26 404 JOH. XIX, 27 — 31. domum. Magna fìdes Mariae, cruci Filii adstare; magnum obsequium, ante mortem ejus abire. [Ittico certe discipulus indicia dedit , morem se praebitu- rum esse voluntati Jesu, ac deinceps matrem ejus in sua recepii; sive eà ipsa id ìiorà ante mortem Domini et lateris percussionem ((/ito pacto Johannem ad criicem rediisse oportet, v. 35.) sive postea demum factum sit. Hierosolymis igitur domicilium Johanni fuit, in quo temporibus insequentibus commorata est Mater Jesu. V. g.] v. 28. (ASTà touto, post hoc) post hoc unum proxime praecedens. [post partitionem vestium, qua scriptura proxime a Johanne citata complementum nacta fuit. V. g.] 1 ) touto diff. a TaOra e. 11, 11. Illud nunquam sumitur ad- verbialiter. — st&w;, sciens) Etiam fideles agonizantes sentire possunt exitum propinquum. — TwcvTa, omnia) v. gr. quae v. 24. extant, de rebus etiam mi- noribus. — TSTeXecToci, iva ts^sicoGy)) Verbum tsXsw convenit rebus: ts)v£iów Scripturae sacrae. Verbum <^w sitio et verbum TSTsXscTat, consummatum est, arcte connexa sunt. Sitis fuerat in corpore Jesu, quod derelictio in anima. In itinere pedestri habuerat lassitudinem, in navigatione, somnum; in deserto pri- dem, famem; nunc postremo in cruce sitim summam et torrentissimam, post sudorem, itiones, sermones, flagella, clavos. Inter illa omnia non dixerat, do- ìet: nani dolores, in Scriptura praedictos, res ipsa loquebatur: sitim, in quam omnia confluunt, ac desinunt, loquitur, potum petens. nam et sitim et potum Scriptura praedixerat. Solet et maxime sentiri sitis et demum restingui, cum labor exantlatus est. iva ut potest necti cum Xsysi, dicit. v. 29. OcrccÓTCw) Hyssopus in illis climatibus nostrate major apte tenebat ramusculis suis spongiam aceti plenam. — 7rspi0svTS?, circumponentes) scil. spongiam. v. 30. TSTÉXscTat, consummatum est) Hoc verbum in corde Jesu erat versu 28. nunc ore profertur. [ — et profertur quidem ante mortem, quae tamen ipsa eorum, quae consummanda erant , praecipuum sane caput fuit. Scilicet labor erat peractus: vaticinia, ne polii quidem excluso, erant com- pleta, atqne eo nunc res omnes tendebat , ut per mortem spiritum suum in manus Patris traderet. Verissime igitur praet evita cum cevtissime et pvoxime futuris uno laeto verbo complexus est. Harm. p. 574.] — xXtva?, inclinans~) praesenti animo. — ra>cp£ckox.£ , tradidit) Quod traditur, permanet. v. 31. èv to) ffappdcTw, in sabbato) Ratio haec specialis includit genera- lem illam, de qua Deut. 21, 23. — yàp, enim) Causa, cur parasceve juberet maturare. — [/.syàXyi, magna') concurrente sabbato etfesto: adde, quod acce- debat Quies Domini in sepulcro. — exsévou) Hoc commodius est, quam èmv/]. 2 ) Nam praecedit vocabulum (japj^aTw, et ad id refertur. — zaTsaycoatv , frange- 1) Alia paullulum conjectura est, quam Ms fere verbis exhibet Harm. p. 569.: Videtm* plirasis {jletÒc touto universum, potius crucifixicmis actum, quam alloquium ad matrem et dis- cipulum v. 26. 27. memoratimi, ut immediate praecedens , respicere. Johannes enim Maria in domicilium suum deductà, ad erucem rediit, v. 35. unde colligere licet, eam non solum ante tenebras ex dio domui illatam esse, sed post jprimum etiam Jesu crucifixi verbum, ad Patrem directum, secundum illieo matrem spectasse, sub cruce observatam. Ponderet aequus Lector, quibus rationìbus ea, quae Gnomon de horum eventuum ordine habuit, cum iis, quae tum ex Harm. ev. tum ex. Vers. gemi, nunc apposuimus, conciliari optime queant. E. B. 2) Attamen ixz'yq praefert margo Ed. 2.; Versione gemi, judicium Gnomonis sequente. — Vicissim, Harm. ev. p. 579. s. primas dat lectioni Ixsi'vr], haec porro subjungens: „Johan- „nes universe tales lectores in animo habet, qui non sunt Judaei, sed instructione de rebus „judaicis egent, e. 2, 13. 4, 9. 5, 1. 6, 4. 7, 2. 11, 55. 19, 40. 42. Hac de causa generatim „hìc Sabbati, quaevis reliqua festa (Deut. 23, 3.) superantis, magnitudinem notat: quanquam „ille Sabbati dies nonniliil singulare habuit, quod et azymorum dies ingrederetur, et septem „Sabbatorum, Pascha et Pentecosten dirimentium, primus esset, et ob manipulum postridie „ofFerendum studio plus quam vulgari observaretur." E. B. JOH XIX, 31 — 38, 405 rentur) Augmento locum hìc esse negat Thomas Magister , et legit xaTsàyojatv, instar tbtu^ù)(«v, ex xarsaya. In verbo xa^a^va^. Atqui etiam àvsco^Q'/ivac. dicitur Lue. 3, 21., s extra indicativum manente etiam in aoristo. Crurifragium clava olim peractum, ut hodie rota. — àpOfìcnv, tollerentur) corporei. v. 32. tou TupwTou xal tou aXXou, /?rj?m e£ alterimi) Etiam conversis saepe restant dolores, et par cum impiis miseria corporis externa. àXXo; fiffw* dici- tur, non secundus: ex quo colligi posse videtur, primum, qui celerius a do- loribus sit liberatus, conversimi illuni dici. v. 33. tòv ìtigouv, Jesum) cui destinatum crurifragium distulerant, diu- turnioris doloris causa. — éq eiSov, ut viderunt) improviso. Itaque hi milites, rebus suis occupati, non observarant mortem Jesu. v. 34. Xóy^Y), lancea) quae non tangeret ossa. Vulnus tamen fuit patu- lum, non modo digiti, sed manus capax, e. 20, 27., ac piane letale, si viventi cuipiam infligeretur. — ■ rc'Xsupàv, latas) sinistrum fortasse, coli. Ps. 91, 7. — eùGsw; s£t)X0sv aI{Aa xal ù^top, continuo exire sanguis et aqua) Quod sanguis exiit, mirum: quod eftam aqua, magis mirum: quod utrumque statini, uno tem- pore, et tamen distincte, maxime mirum. Ex -qua corporis regione, ex thorace an ex corde etc. exierit, quis defmiet? Aqua erat pura et vera, perinde ut sanguis purus et verus: et post sanguinem aqua fluxisse dicitur, ut Salvator se totum effudisse agnosceretur. Ps. 22, 15. Verbum s^ffXOsv verti potest exivit, vel, exierunt. Et veritatem et magnitudinem miraculi et mysterii ostendit asse- veralo Spectatoris ejusdemque Testis. Conf. 1 Joh. 5, 6. 8. not. v. 35. ó swpaxà?, (/ui vidif) Johannes, ut apostolus. — £jLS-[/.apTupY)X£, te- status est) Johannes, ut evangelista. Yidit, dum factum est. itaque, postquam matrem Jesu celeriter in sua receperat, Johannes ad crucem redierat, fructum insignis hujus spectaculi reportans. — xal, et) adeoque. — cCky$wr\-> verum) irrefragabile apud omnes. — xàxeivos, et Me) Is qui vidit, scit se vera dicere. — oT(kv, scit) certus, in spiritu quoque, non modo in sensu. — Xsysi, dicit) ore, literis. e. 21, 24. — iva, ut) Finis afiìrmationis magnae. Iva, ut. pendei a testatus est. — ùicsTat. Cum Mose congruit Johannes, quod ògtouv singulari numero ponit: cum Psalmo, quod xal particulam praetermittit, non praetermissurus, si Mosaicum t?£3n respiceret, coli. e. 6, 45. xal ecovrai, et quod où cuvTpt^csTat dicit. Itaque Psalmus Mosen, Johannes Psalmum, nec non Mosen respicit. Pascha erat typus, 1 Cor. 5, 7., et typus passione Christi est impletus. Ossa Jesu Christi non sunt perpessa comminutionem; nec caro corruptionem. Dirissimum suppliciorum, crux: et tamen quodvis aliud corpori inox resuscitando minus aptum fuisset. v. 37. ctyovTai, zlq ov lIsx'syTYlG'av , videbunt in illum, quem pupugerunt) sì; construitur cum o^ovTat. Zach. 12, 10. LXX, xal smjfts^ovTai 7up4? ps, àv9' cbv xaTtopyvidavTo. np*) prò "ip^r legerunt, quanquam id negat Lampius. Punctio facta est in cruce: visus, vel cum luctu poenitentiali , vel cum terrore con- junctus, aliis temporibus fiet. Punctionis ergo causa hoc allegai Johannes. v. 38. y.£Ta Sé TaìiTa, post haec autem) Nil tumultuarie factum. — xs- 40(3 JOH. XIX, 38 — 41. XX, 1-15. xpu(Aftivog, occultus) Sic LXX, Ez. 12, 6. 7. 12. xsxpu^svo?. Non mansit occul- tus aut Joseph aut Nicodemus. v. 39. J ) y. 41. èv to) tótcoj, m /oco) Crux ipsa non fuit in horto. CAPUT XX. v. 1. Ek tò [Ay7)|Astov) «d sepulcrum. — tov )a6ov, lapidem) ex more ad- volutum. eli, 38. v. 2. itoci 7upò?, e£ ad) Ex praepositione repetita colligi potest, non una fuisse utrumque discipulum. Una tamen exierunt, postquam alterum alter in- vestigaverat. Non dicitur etiam matri Jesu nunciasse Maria Magdalena. Domi illa se tenuit. — scp&si, diligebatj Ceteris locis, YiydcTOx, amabat. conf. not. ad e. 21, 15. — tòv JtójpLóy, Dominum) Retinet illa magnam existimationem de Jesu v. 13. — où/t ot§oc[/.sv, non novimus) Loquitur etiam ceterarum mulierum, vel discipulorum nomine, quos sciebat, eadem de re laborare. [Suspicabaltir f or- san Josephum corpus Jesu nonnisi ad tempus in sepulcro suo reposuisse, dum alium lo cum exquireret. V. g.] v. 3. sl^Xfey, exiìf) ex urbe. v. 4. xpos5pa|/.s, praecurrit) Suaviter liic animadverti possunt fìdei in Petro et amoris in Johanne characteres spirituales. — toc^lov, celeriusj Johan- nem natii minorem decebat major celeritas; Petrum, natu majorem, major gra- vitas. Neuter alterius, uterque ipsius rei rationem habet. v. 5. où (jÌvtol slcttiXGsv , non tamen introivit) Ideoque non vidit sudari- ■uni etc. Videtur timore fuisse retentus. v. 6. tòl óGóvioc >t£t[A£vòc, lintea jacentia) Rs^sva, jacentia, praeponitur v. 5. tà óOóvwc, l'allea, praeponitur h. 1. in antitheto ad sudarium. Idem parti- cipium, ter positum, significat, non fuisse ea tumultuarie et festinanter pro- jecta. Angeli sine dubio ministrarunt resurgenti, eorumque alter lintea, alter sudarium composuit. conf. v. 12. Credibile est enim, angelos jam adfuisse, quamvis Petrus et Johannes non viderint. conf. Matth. 28, 2. v. 8. zì()z xocl £7ugt£ik7sv, vidit et efedidit) Vidit, non adesse corpus Jesu, et credidil, id fuisse translatum, ut dixerat Maria Magdalena. v. 2. Conf. v. seq. v. 10. oVrcYiXGov) abierunt: quasi nil jam superesset in hac re agendum. — izòCkw, iterum) ut antea. conf. cap. 16, 32. Matth. 26, 56. — rcpò<; sauToò;, ad se ipsosj domum. v. 2. conf. Wolfìi Curas ad h. 1. — ol [/.oc07)Tal, discipuli) Petrus et Johannes, ceteris nuncium allaturi. v. 11. £LCT7]x,£i, steterat) majore perseverantia. — rcpòs tw) Dativus. v. 12. — l'Eco, foris) Id denotat profundum pietatis affectum. nam alias flentes soli- tudine, cum possunt, utuntur. v. 12. xocOe^ojjìvouc, sedentes) quasi opera quapiam perfunctos, et ex- spectantes aliquem, quem docerent. v. 13. yóvoci, mulier) Quasi ignotam honorifice alloquuntur. sic v. 15., yóvat, mulier; xupcs, Domine: coli. v. 16., [/.apia, Maria. — zi xXatstg; , voluntas mittentis, praescindendo a voluntate missi. — 7cs{j!.7cco , mitto) Et hoc, et antecedenza et consequentia, parallela sunt cum Jes. 61, 1. v. 22. xocì) et confestim. — évs^ucvics , afftavif) novo vitae vigore. Re- motius hoc erat, quam osculum, et tamen valde efficax. Post resurrectionem non tetigit mortales, quamvis contrectandum se permisit suis. Sic Ez. 37, 9., èXOè tò tcvsu[/.oc, y.7.1 s[Aiysi, é£ «fieif) Sicut ex ore meo, inquit, accipitis afflatum, sic ex mea pleni- tudine accipite Spiritum. [(/aem antehac habuerant quidem: sed posteci lar glori mensura acceperunt. Afflatus li. L medius est inter istas exhibitiones. V. g.] — ftvsujjwc ayiov, Spiritum sanctum) quo duce legationem vestram geratis. Act. 13, 9. Arrha Pentecostes. v. 23. àv tivwv) si quorundam. — àcpviTS- xpaTYjTS, remittatis: retine- atis) Vid. not. ad Matth. 16, 19. — àcptsvTou — %sxpàT7)VTat , remittuntur — retenta sunt) Illud, praesens; hoc, praeteritum. Mundus EST sub peccato conf. e. 3, 18. 36. 15, 6. Tarn latam potestatem nemo unquam propheta in V. T. accepit, quam apostoli hoc loco. [Hi scilicet ob profundam animorum explorationem atipie eximiam virtutis mensuram, accedentibus praeterea ma- nifestis iisi/ue sensus ferientibus miraculis, modo piane singulari vel remittere poterant vel retinere. Neque tamen ejusmodi potestas non omnibus competit, qui Spiritu sancto instructi sunt, sive publico verbi ministerio fungantur sire minus. Imo vero, Evangelii verbum iis, qui Spiritui sancto locum concedunt, in remissionem peccatorum cedere potest, etiamsi non fiat mediantibus mini- stris. Parallela sunt huic loco Marc. 16, 16. Lue. 24, 47. V. g.] v. 24. ó Xsyó[Asvos, dictus^) Formula interpretandi, par illi, o ^sysTat, quod dicitur. v. 16. Inter Graecos magis innotuit Thomas nomine Graeco. — oùx. 7)v [/.et' aÙTwv, non fuerat cum eis) quia fortasse remotius habuerat domi- cilium, et sero de resurrectione audierat. Postea tamen particeps factus est doni, quod v. 21—23. memoratur. Nani Spiritum nec tempus excludit, nec locus. Num. 11, 26. v. 25. eXsyov, dicebanf) Paullo post venisse videtur. — swpàxa^sv, vidi- mus) Sine dubio locuti sunt etiam de manibus et latere. — sàv pi, si non) Pro- fessa incredulitas. Et videre postulat et tangere; utroque sensuum genere. [Reliijuis certe discipulis (coli. v. 20.) recusat esse inferior. V. g.] neque dicit: si videro, credam; sed solummodo: nisi videro, non credam. Neque existimat, se visurum esse; etiamsi ceteri se vidisse dicant. Sine dubio visus est sibi valde judiciose sentire et loqui; sed incredulitas, dum aliis judicii defectum tribuit, ipsa saepe duritiem et in ea tarditatem alit ac prodit. Marc. 16, 14. Lue. 24, 25. — sv Tat? x £ P aiv <*ùtou, *« manibus ejus) Utitur verbis discipu- lorum. v. 20. v. 26. p6' TÌpipa; òxtw, post dies odo) iterum feria prima. Interjectis ergo diebus nulla fuerat apparitio. [Tu vero quot octidua, ne octennia dicam, incredulitatem fovisti? V. g.] — twv Gupwv xa&surfiiévcdv-, januis clausis) Non- dum piane desierant timer e. — sìpvivr,, pax) tertium. v. 19. 21. v. 27. Tto 0(j)[/4, T/iomae) Antea crediderat: ideo ne nunc quidem abji- citur. — , ei. Thomas antea non expresse denegarat fidem Deo Patri, sed Christo: ergo nunc non patri, sed Christo iterum credit expresse. [Approbatur haec confessio versu seq. V. g.] v. 29. swpafcoc?, violisti) et tetigisti. — fteftforsùjtaSj credidistì) fidem ad- hibes. — [/.axàpioi, beati) Non negatur beatitudo Thomae, sed rara et lauta praedicatur sors eorum, qui citra visum credunt. nam etiam ceteri apostoli, cum vidissent, demum credidere. \\ix dubium est, (/uhi Apostoli multitudinem fìdelium, qui Jesum non viderant, majoris fecerint quam seipsos. V. g.] v. 30. tcoXXx, multa) e. 2, 23. 3, 2. 6, 2. 7, 31. — è-o^ssv, fecit) ante passionem, et post resurrectionem. nam additur, coram discipulis suis. Disci- puli viderunt signa praeter alios, ante passionem; {ita tamen, ut discipulorum quilibet omnium fere signorum spectator, adeoque testis legitimus fuerit. V. g.] soli, post resurrectionem. de utrisque agitur in hoc libro; sed proxima prae- cipue spectat hoc symperasma, quod commode, sub mentionem fidei Thomae, fidem omnibus tanquam scopimi libri commendat. — toutw, hoc) Johannis. adde, etiam ceterorum evangelistarum. v. 31. iva, ut) Scopus evangelii. Haec sane, quae scripta sunt, adjunctis etiam iis, quae Matthaeus, Marcus, Lucas scripsere, gloriam Christi copiose demonstrant. Videatur Synopsis miraculorum omniscientiae et omnipotentiae Jesu Christi, in Harmonia evangelica p. 381. 383. (ed. II. p. 605. 609.) l ) 1) Duplicem liane Synopsin, prò more hactenus a nobis observato, in gratiam lectorum quorundam li. I. subjicere animus est. Omniscientiae argumenta reservamus ad e. 21, 17. Omnipotentiae documenta edidit, quum aquam in vinum convertit Joh. 2, 6. ss.: | tem- plum purgavit, e. 2, 13. ss. Marc. 11, 15. ss.: | febrim depulit, e. 4, 47. coli. 52. Matth. 8, 14. s. : | leprosmn (Matth. 8, 2. s.) quin decem simul leprosos mundavit, Lue. 17, 12. ss. : | paralyticos sanavit, Matth. 8, 5. ss. 9, 2. ss. : | daemonia refrenavit et ejecit, Marc. 1, 23. s. Matth. 8, 28. s. 9, 32. s. 12, 22. 15, 22. ss. Marc. 9, 17. ss. Lue. 11, 14.: | mar- bis diuturnis annoruni 12, 18, 38. medelam attulit. Matth. 9, 20. ss. Lue. 13, 11. ss. Joh. 5, 5. ss.: | coecos (Matth. 9, 27. s. Marc. 8, 22. s. Matth. 20, 30. s.), quin et natum coecum (Joh. 9, 1. ss.) visti donavit: | manum aridam restituit, Matth. 12, 10. s. : | vento et mari (Matth. 8, 26. Marc. 6, 51.), nec non piscihus imperavit, Lue. 5, 4. s. Matth. 17, 27. Joh. 21, 6.: | virorum modo quinquies modo quater millia pauculis panibus saturavit, Matth. 14, 18 — 21. 15, 34 — 38.: | mortuos suscitavit, Matth. 9, 18. ss. Lue. 7, 11. ss. Joh. 11, 1. ss. | discipulis etiam potestatem dedit miracula edendi, Matth. 10, 1. 14, 28. s. Lue. 10, 9. 17. 19. Marc. 16,20. His accedit fiefìs exsecratio, Matth. 21, 18.: | efficacia verbi, Ego sum, missos hos facite, Joh. 18, 4. ss.: | sanatio Malchi, Lue. 22, 51.: | convivium miraculosum , Joh. 21, 9. Saepius aegrotorum turbae sanatae sunt, Matth. 4, 23. Lue. 5, 17. Matth. 9, 35. 12, 15. Marc. 6, 5. Matth. 14, 14. Marc. 6, 54. ss. Matth. 15, 30. 19, 2. 21, 14.; daemoniaci praecipue, Matth. 4, 24. s. 8, 16. Marc. 1, 39. Lue. 7, 21. 8, 2. Generatim etiam statim sub initium signa mxdta memorantur, Joh. 2, 23. In Ipso Salvatore prorsus mirabilia sunt: jejunium, Matth. 4, 2. ; | evasio ex hostinm manibus, Lue. 4, 29. 30. Joh. 8, 59.: | ambulatio in mari, Matth. 14,25.: | trans- formatio in monte, Matth. 17, 1. ss.: | mors, resurrectio, apparitiones, ascensio, Matth. 27. Marc. 15. Lue. 23. Joh. 19. cum seqq. Jesus est Ghristus, DEI Filius. Harm. I. e. 410 JOI-I. XXI, 1 — 11. CAPUT XXL v. 1. Msrà TauTa, post haec) plus octo diebus, ut videtur, interjectis. nani non jam exspectarant mani f est ationem. v. 4. Exemplo probat Johannes, plura signa in promtu esse. e. 20, 30. [Appendix (piasi libri est hoc caput. V. g.] — écpav£pw(7£v sauTÒv, manifestami se ipsum) Id grandius sonat, quam siyei, dicit) Vita quieta citius observat res divinas, quam activa: et haec tamen occasionem praebet, nec fructu excidit apud sanctos. — èrcsv- Suttiv) Suidas, s7usvSuty)?, tò £<7cotoctov lu.xTiov. Sed LXX b^i2 vertunt S7USvSuT7)V. — Sis^wdaTO, accinxit se) Reveritus est Petrus praesentiam Domini, cum con- discipulis familiarius versatus antea. — yupòc) Éxuerat tòv £7usv§ury)v. — è'pa- >sv éauTÓv £l; ttìv OàXaTcav, jedf se IM mare) citius nando, quam navi, perven- turus ad Dominimi, conf. Matth. 14, 28. Per ignes et undas trahit amor Jesu. v. 8. yàp, enim) Celeriter hi quoque venire poterant. — tò Slxtoov, rete) a Petro relictum. v. 9. (ftsTTOustv, vident) de improviso. Miraculum. — ó^àpiov, piscicu- lum) unum. — àpTov, panem) unum. v. 13. Jesus discipulos convivio excepit: et cibo, quem unus edere conviva posset, satiavit omnes. v. 10. èv£yxocT£, ferie) Ita cernebant discipuli, piscem illum tam venuri esse piscem, quam ceteros. — arcò, de) Reliquam copiarn licuit asservare. — £7aà<7ocT£, cepistis) Domino dante ceperant: et tamen illos cepisse, comiter di- cit. — vOv, mine') Demonstrativum, ut attenderent. Antitheton v. 3. fin. v. 11. ìjpuiùv (AeyàXcùv, piscium magnorum) quos pisciculos modo appel- larat magnus Dominus v. 10. Ita habebant victum, usque ad iter in Judaeam. — sxoctóv 7T£VT7ixovTa TpLcov, Chili) Mirabile est, sic prae Lue. 5, 6. hoc loco ex- primi numerum ipsum (cujus ratio turn discipulos magis afficere potuit) quamvis tara propinquus esset numerus valde rotundus CL. cui co? quasi etiam addi po- tuisset, uti v. 8. Numerus CLIII est memorabilis. Hieronymus in Ezech. 47. Ajunt , qui de animantium scripsere naturis et proprietate, qui àXisuTixà tam latino, quam graeco didicere sermone, de quibus Oppianus Cilix est poèta doctissimus, centum quinquaginta tria esse genera piscium, quae omnia capta sunt ab apostolis, et nihil remansit incaptum, dum et nobiles et ignobiles, di- vites et pauperes, et omne genus hominum de mari hujus senili extrahitur ad salutem. conf. Matth. 13, 47., ex omni genere. — oùx iaji^ri^ non est scis- sum) Nova circurastantia miraculosa. JOII. XXI, 12 — 10, 411 v. 12. àsuTs, venite) Dominus discipulos convivio accipit. In v. 9. est praeparatio ad prandium. — dtpiOTiiàaTSJ prandete) vos. Jesus non necessum habebat edere. Ex mentione prandii, coli. v. 4., mane, patet, manifestationem durasse multas horas. — oùSelg, nemo) Magna gravitas liujus convivii. — sl&óts?, scientes) Syllepsis. v. 14. Tpbov, tertium) Sermo est de apparitionibus solennioribus, hic commemoratis, quae discipulis obtigere conjunctim. [Videlicet jam e. 20, 14. 19. 26. tres Salvatoris apparitiones commemoraverat Johannes, si ea, quae Mariae Magdalenae obtigit, in computum veniat. Hoc vero e. 21. unum aliqua de Vetro et Johanne appendici s loco subjungere consultum ducer et ; unam quoque apparitionem addit, ut earum, quae apostolorum compluribus contigere, tres omnino in hoc libro extarent. Harm. p. 609.] Thomas quoque bis interfuit. v. 15. ot£, curri) Inter comedendum plus fuerat silentii. Silentium, ineunte convivio, non solum civilitatis est, sed etiam modestiae et temperantiae conve- nit. — ó ìfiwtm) Omittit hoc Byz. et Lat. olim, ut ex Angustino patet. Neque habebat cod. Reullingensis manu prima. — àificnSfe y$, amas me) Ter interro- gai Dominus, Amas me plus his? amas me? , diligis me? Ter respondet Petrus, diligo te. àyaTtav, amare, est necessitudinis et affectus: (ptXsiv, diligere, judicii. Alii hoc faciunt discrimen, ut àyarcav, sit simpliciter amare, cpiXeiv ita, ut aliquem osculari gestiamus: et fìrmat hoc discrimen Eustathius; sed Petrus ad quaestionem Domini àyoL-jty.c, jas non videtur ÈppaTixcoTspov responsurus fuisse fCkt& Ubi non expressa differentia, alterum altero connotatur. Jesus, consti- tuta fide, de amore nunc interrogat: et hic Pastoris character est. Ab hac amo- ris conditione pendent, quae v. 15. seqq. et v. 18. s. memorantur. — t&sTov tou- twv) magis , quam hi, condiscipuli tui. Sic outoc hic, v. 21. Antea Petrus se plus his praestiturum dixerat, Matth. 26, 33. nunc autem simpliciter dicit, amo te; non addit, plus his. Prae ceteris tamen se modo ostenderat Domini cupidis- simum, versu 7. — cu ol^oc?, tu scis) Contrarium documentum ediderat Petrus per nuperam abnegationem: nunc argumenti loco adhibet provocationem ad scientiam et omniscientiam Jesu. — (3qgks, pasce) Illud plus his indicio est, Pe- truin hic restituì in locum suum, quem amiserat per abnegationem; simulque quiddam ei prae condiscipulis tribui, sed nihil, a quo ceteri excludantur. nam sane etiam hi amabant Jesum. e. 16, 27. Desinat tandem hoc ad se, et ad se unum, rapere, qui nec amat nec pascit, sed depascit, per successionis Petrinae simulationem. Non magis Roma, quam Hierosolyma aut Antiochia aut quivis alius locus, ubi apostolum Petrus egit, Petrum sibi vendicare potest: imo Roma minime, caput gentium. nam Petrus erat in apostolis circumeisionis. Unum Ro~ mae proprium est, quod apostolorum, etiam Petri sanguis, in ea reperietur. Ap. 18, 20. 24. — Tà àpvia {aou, agnos meos) Jesus est Dominus agnorum et ovium. Amat gregem suum, et amatori suo cominittit. v. 16. ::oL[xaivs, pasce) Hoc verbum iteravit Petrus Ep. 1. cap. 5, 2. — 7upópocTa, oves) Agnos habet Lat. iterum; quanquam res, ut inox videbimus, eo- demrecidit. Longe frequentissima apud veteres erat allegatio hujus dicti; Pasce oves meas. Itaque in Johannem formulam Veterum intulere recentiores, et se- cundo hoc loco àpvioc scripsisse videtur Johannes x ); recentioresque Graeci ar- ripuisse rcpópaTor ut tres sint versu 15. 16. 17. sententiae: pósx's tòl àpvwc [/.ou- 7uo((jlqplv£ Ta àpvta [aoit ftóy.[v..sv, et scimus~) Hoc colon ipse po- tuit Johannes praescribere ecclesiae, quae non invita id publice legeret, et cum fideli asscnsu agnosceret. Sin ecclesia hoc acldidit, non plus derogat auctoritati operis, quam versiculus ille, quem epistolae ad Romanos intexuit Tertius: aut (si hoc addere licet) Sleidani Commentariis adjecta de ejus obitu clausula, ab ipso fortasse inchoata, et ab amico perfecta. v. 25. coiti, sunfy Praesens. praesentia erant menti Johannis: nec dubium est, quin multa in sermonibus narrare solitus fuerit. — iuà àAAx, etiam alia^ Nullum detrimentum inde patitur res Christiana, quod quaedam, quae apostoli scripsere, hodie non extant; nam ne hoc quidem obest, quod multa eorum, quae Jesus fecit et dixit, ne perscripta quidem sunt. — xxG' bv, singulatim) quod ad facta, eorumque singulas circumstantias attinet. — oi[/.ai, opinor) Hoc verbo mitigatur amplifìcatio. Singularis numerus ostendit, Johannem scripsisse hunc versum. — tòv zóciwv, mundum) Augustissimam habuit Johannes existimatio- nem de multitudine miraculorum Christi. — /top-/ì>rat, capere^ Hoc non de capa- citate geometrica, sed morali accipiendum est. Fideles caperent; quibus tamen satis scriptum est. e. 20, 31. Mundus sese amplius distineret: huic ergo ipsa brevitate moderata consulitur. Ipsi libri tales, qualem Johannes scripsit hunc, aequarent bibliothecas multas: Ctiu^ nt0 autem minus caperet mundus libros de ceteris rebus, quas facit Jesus exaltatus?) et librorum exemplaria extitissent plurima; et critici commentatoresque multo sibi plus negotii datum arbitrati essent. Hujus epiphonematis addendi occasionem Johanni dedisse videtur jam tum sedulitas multorum in multiplicandis apographis, et pia fidelium admiratio, versu 24. expressa; ut dicat: Multo major esset vestra admiratio, si non modo haec, quae scripsi, sed etiam cetera nossetis. Non omnia dixi. ANNOTATIONES AD ACTA APOSTOLORUM. Liber hic, quo Lucas Acta Apostolorum P Petri maxime et Pauli refert, medius est inter evangelicos et epistolicos, eoque centralis. Continet non solum recapitulationem evangelicae historiae, sed etiam continuationem historiac Christi, eventum praedictionum ejus, et quodammodo supplementum per ea, quae discipulis antehac infìrmioribus, per Paracletum largius impertiit. vid. om- nino Joh. 16, 12. s. Continet etiam semina et stamina omnium rerum, quae in Epistolis exponuntur. Libri evangelici agunt de capite, Christo: Acta ostendunt, easdem res geri in corpore ejus, quod Spiritu ejus vegetatur, a mundo vexatur, 416 ANNOT. AD ACT. AP. I, 1. aDeo defenditur et exaltatur. Summa habetur Eph. 1, 20. 22. Christique disces- sus et Paracleti adventus faciunt, ut hic liber majorem cum Epistolis, quam curri evangelicis libris habeat similitudinem. Multis ignotum piane hunc librum Chry- sostomus sua aetate fuisse testatur ineunte prima in eum homilia. Utinam hodie tanta ei cura impenderetur, quantam impendi decet. Ostenditur hic doctrina Christiana, ejusque methodus erga Judaeos, Gentes, Fideles; id est, erga con- vertendos et conversos. Ejusdem obstacula apud singulos homines, genera ho- minum ordinesque et populos. Propagatio Evangelii, et magna illa inter Ju- daeos et Gentes revolutio. Victoria Evangelii, pervenientis ex uno conclavi in tempia, domos, plateas, fora, campos, hospitia, carceres, castra, aulas, currus, naves, pagos, urbes, insulas; ad Judaeos, gentes, praetores, duces, milites, eunu- chos, captivos, mancipia, foeminas, pueros, nautas; in Areopagum, Romani deni- que. Vindicta in hypocritas, malos imitatores, hostes et adversarios. Conservatio apostolorum et ecclesiae. Fructus incomparabiles in vita et morte. Nervi cha- racteresque quam plurimi et argumenta prò ventate et efficacia religionis Chri- stianae. Specimen disciplinae et oeconomia, ipsaque idea ecclesiae Christianae et muneris evangelici. Partes sunt VII. I. PENTECOSTE , cum antecedentibus. Gap. I. II. II. Acta in JERUSALEM et in ornili Judaea, et in Samaria, inter CIRCUMCISOS. Cap. III. — IX. XII. III. Acta in CAESAPvEA, et receptio GENTIUM. Cap. X. XI. IV. Cursus PRIMUS inter gentes, Barnabae et Sauli. Cap. XIII. XIV. V. Legatio et consilium HIEROSOLYMITANUM, de Judaeorum et Gentium EADEM conditione. Cap. XV. VI. Cursus ALTER Pauli. Cap. XVI. — XIX. VII. Cursus TERTIUS, ROMAM usque. Cap. XIX, 21. — XXVIII. Distinctius hae partes resolvuntur in Ordine temporum , cap. VI. Applicatio omnium partium ad nostra tempora quomodo institui debeat, pulcre ostendit Justns Jonas in Dedicatione Annotationum ad hunc librum Anno 1524 editarum: Res ipsae, inquit, quàe nunc nostro seculo geruntur, clariorem reddunt nobis non modo hunc librum, sed et reliquam etiam scripturam, cum piane hoc videamus pati nunc vere pios — . Fiunt miracula non minora quo- tidie, quam tunc facta sunt. quis enim tam celerem cursum verbi, quis liane subitam mutationem rerum non miraculum maximum esse ducati Quis Luthe- rum jam nostra aetate Evangelii praeconem hactenus a tot mundi sapientibus et potentibus pugnatum, fremente papa, invito Satana, invitis omnibus inferi portis, tamen superstitem, non Paulo contra XL virorum conjurationem et tot callidas insidias hostium servato, jure comparet? — Suaves homines sic pu- tant apostolos consuluisse poster itatis otio , et sic perpessos esse catenam Evangelii, ut nunc eo tranquillius monachi et sacerdotes molliter curent cuti- culam, quasi vero Satanas nunc sit nullus, aut mundo et carni nunc cum Evangelio conveniate AD CAPUTI. v. 1. Mèv, quidem) Apodosin, de libro hoc altero, res ipsa exhibet, par- ticulam àè vero absorbens. — Xóyov, sermonem) Xóyo^ Latinis liber, tantam solet habere longitudinem, ut lector cupidus una lectione absolvere possit. Prodest igitur, interdum unum librum, v. gr. Evangelium secundum Lucam, simul per- legere. Auctoritas libri alteriusutrius redundat in alterum Lucae. Maximus ad- irne in oeconomia Christi limes est hoc tempus a resurrectione usque ad ascen- sionem: in eo prior Lucae liber desinit, alter incipit, non tam apostolorum, quam Spiritus sancti Acta describens, sicut prior liber Acta Jesu Christi habet. — 7T£ol 777-vtwv, de omìùbìis) summatim videlicet. coli. Joh. 21, 25. -*- vip^aTo ttolsTv ÀCT. I, 1-?. 417 oiyoi) coepit facere — usque: id est, fecit ab iiiìtio, conf. incìpiens, v. 22. Initia et exitus pertexuit Lucas, i. e. omnia, considerate. — ttoislv, facere) per miracula et actiones sanctas. — SiXàocsiv, docere) per sermones. v. 2. svTStXàasvo;, praecipiens) Qui discedunt, solent praecìpere, man- dare, ut opus est, et quod satis est. Versu 3. generatim exprimit Lucas, quid Dominus dixerit apostolis per illos XL dies: sed versu 2. 4. seqq. declarat, quid dixerit ilio die ascensionis. coli. v. 5. fin. et v. 9. init. Ad eum enim ipsum diem perduxerat Lucas Evangelium suum: et ab eo Apostolorum Acta orditori — toT; à-ocTÓXot;, apostolis) Appellatio eonveniens totius libri argumento: disci- pulatus jam exibat. — àia, per) Constr. cum praecipiens. Is ipse, qui praeci- piebat, Spiritimi S. habebat, Lue. 4, 18., et cum mandatis eum dedit apostolis, Job. 20, 22., mox daturus uberrime. Sic ante ascensionem dedit arrham pente- coste^. — ziz\i\y^o) elegerat. Lue. 6, 13. Job. 6, 70. De Juda seorsum agìtur v. 10. seq. — àvsfafyG-y)) sursum receptus est. v. 3. ffiapéVrossy éaiiTÒv, stitit se ipsum) Grandis oratio. Suavis regressus: assumtus est, stitit, vivum, passionem. — TraOsTv, passione-in) ad mortem usque. — T£/.'j//ioioLc, argumentis) per visum, auditum, tactum etc. unde certo et liquido scirent, et Ipsum esse, et viceré. — òY r t y.zz$>v TeeyóxpdbtQVTa) per dies XL. non perpetuo, sed per intervalla. Contra, decem duntaxat, non quadraginta dies, ab ascensione ad pentecosten: triduum, mortis. — ò-T3Cvó[j!.svo£, apparens~) per ap- paritiones bene longas. Job. 21, 12. — -sol T/fc faiiliix;, de regno) Haec summa erat, etiam ante passionem, sermonum Cbristi. v. 4. Qjval^ójxsvo;, conventum agens) Hoc non dicitur de omnibus appa- ritionibus, v. 3., sed de ultima, eaque frequenti et maximi momenti. Lectionem ab aliis solicitatam et notionem verbi hujus probat Hesychius, £'.v óaoioyr^ac. Quae verbi Graeci proprietas, ubi de divinis promissionibus agitur, exquisite observanda est. — rpcoóffaTS, audistis) Dixerat boc ipsum Lue. 24, 49. Atque bic parallelismus ad arctissimum nexum pertinet utriusque libri Lucae. Stilus ex relativo recilativus, uti e. 23, 22., item post verbum praecìpere. v. 5. u[j.zX^ vos) mei. Mattb. 3, 11. Hoc late patet. Act. 11, 16. — faiz- TwOviassQs, baptizabimini) a me. Mattb. 1. e. — où u.zzx koIIxc, non post mul- tos) Numerus dierum non defmitus exercebat fidem discipulorum. v. 6. guvsXGóvtì;, convenientes) Facilius putabant conjunctim se impetra- turos esse responsum. — toótco, hoc) intervallo, post dies non multos veniente. — tt,v faailziy.v, regnum) cujus sedes Hierosolyma, v. 4., at latitudo, maxima, v. 8., et indoles divinior, quam interrogantes tum interpretabantur verba Do- mini, v. 3. fin. Lue. 22, 16. — tco tapa^, Israèli^ Dativus empbasin babet. Apostoli, re praesupposita, quaerebant de tempore: et pariter se habet subse- quens responsio. v. 7. oùy ujxcov ècTtv, non vestrum est) Non dicit, non est vestrum, sed, non vestrum est, ut empbasis sit in vestrum. conf. omnino, non vos, alii, Job. 4, 38.: et, non tibi, 2 Chron. 26, 18.: et, non vobis et nobis, Ezr. 4, 3. Repulsa comis est, et gravis descriptio Reservati divini: nec tamen ea ad reprehenden- dum, sed ad docendum spectat. Non dicit, non est juris et offìcii cestri, quae- rere: sed ait, Non vestrum est nosse: non vestrae potestatis hoc esse jussit Pa- ter, sed suae potestati reservavit, ut ipse sciat et faciat. conf. Mattb. 24, 36. Non vestrum est, inquit: unde non licet colligere, ne aliorum quidem posthac fore. Revelatio oeconomiae divinae habet suos gradus. 1 Petr. 1, 12. Matth. 11, 11. Ap, 1,1,— ^oóvou; ri Y.y.^0^ intervalla vel tempora) Interrogatio disci- 27 4IS ACT. X, 7 — 13. puloriini corrigitur, et vocabulum generale, xpóvw; intervallo, per alterimi ad- ditimi, /póvou; 7) y.capoù;, intervalla vel tempora, magis determinatur, ut alibi ostendimus. Generatim observetur hoc loco, longius quiddain esse xpóvov, quam y.aipóv. e. 7, 17. 20. Justus Jonas: Satis est, vos scire ex Scripturis, futurum, ut restituantur omnia; sed quando futurum sit, hoc DEI est. — ou;, quae) Tempora DEO reservata indagare, curiositatis est: revelata non curare, animi pusilli aut somnolenti. Dan. 9, 2. 1 Peti*. 1, 11. Ap. 13, 18. Quae apostolorum nondum erat nosse, per Apocalypsin postea sunt significata. Generalius enun- ciatum non derogat revelationi speciali subsecutae. Petro quoque hoc loco dici- tur, Tuum non est, piane uti Joh. 21, 22. 23., quid ad te? — ó 7raT'/ip, Pater) Matth. 20, 23. 24, 36. — s'Osto, posuit) Ergo res ipsa firma est: alias nullum ejus rei tempus esset. — év tyì iota èEouGLa, in sua potestaté) Tempore ulterioris revelationis, et ipsius maxime complementi, etiam ea, quae antehac in Patris potestaté fuerant sita, noscuntur. v. 8. à);Xà, sed) Antitheton inter id, quod discipulorum erat, vel non erat; timi inter id, quod ilio tempore futurum erat, et inter id, quod in ulteriora re- servatum erat. — [iàpTupss, testes) doctrina et sanguine: non reges mundi; quanquam regnum DEI per illud ipsum testimonium propagabitur. — tspoucaV^x — vffe* Jerusalem — terrae) Gradatio. vid. v. gr. e. 8, 1. 4. 5. 27. — ,i'.T0'jpY£tv, quod ipsum sonat magnificentius quiddam. Apostoli autem hu- militatem expeditam sediti sunt. — Ty.-jTr,;, hujus) nostri. v. 18. sx.T7s7.70, possedìt) emit. Judas quidem non solvit argentum, Matth. 27, 5., sed tamen aut emere constituerat, conf. 2Reg. 5, 26., aut initio eintionis facto occasionem dedit, utSacerdotes eam consummarent. Non credidit miser, causam Jesu durabilem fore: et in posterum, si ea labaret, sibi et suis CPs. 109, 9.) domicilium destinarat, quo se reciperent, et de vieta prospicere voluit. Alii exponunt: s/.tw/to , paravit, scil. non sibi, sed aliis revera. — 7:07,77: Ysvóasvoc, projectus in faciem) Species mortis, quam Judas sibi consci- verat, (Matth. 27, 5. not.) timi satis nota erat. Igitur ea praesupponitur h. 1. et adduntur, quae secuta sunt, nempe cadaveris contumeliose projecti situs pronus, qnum honeste defuncti componantur supini. Illustrari locus potest ex libro ele- ganter Graeco 3 Macc. 5, 41. (43.:) ubi Rex Judaeis infensissimus comminatur, tòv vaov TT-jpl 7wp7)vsa xa.7y.c77 ss tv se templum per ignem solo esse aequaturum. Trp7jV7 "zvzrìy.i non significai praecipitem se dare. — sXdbcTjdE uico;, crepuit medius) Hesychius, è'Xax.òv, zòóor^tv. Et [J-inoc, medius, orationem facit expres- siorem. Cohaeret verbum cum fipjVTfis, uti Sap. 4, 19., pij|s8 aù-roò; àocóvou; -yryzXz. — G~lysr/v% , viscera) Ipse prius deposuerat viscera misericordiae. Ps. 109, 16. v. 19. yvtocTÒv i^évz-o, innotuit) illud videlicet, quod v. 18. ineunte me- moratur. — (rifj ìàiy. ó\y.)ix7« ociHcSv, ipsorum lingua) Hoc, et interpretamentum subsequens, hoc est ager sanguinis, Lucas orationi Petri addidit prò Theophilo et lectore Hebraica non intelligente. v. 20. Y^v7 ( 07 t Tco jotX) Ps. 69, 26. LXX, y £V7 <^ tw i Swaufag aÙTcov */ip7,aw- 27* 420 ACT. I, 20 — 26. mctohcouvtss, qui liabitamus) vel qui habitabamus. Hoc participio adhibito commodior fìt appellatio gentium, quae sequuntur. — ìouSatav, Judaeam) cujus dialectus diffe- rebat a Galilaea. v. 7. Sic etiam indigenis dabatur miraculum. Armeniam legit Augustinus : eaque inter DIesopotamiam Cappadociamque jacet. sed vetustam sane Armeniorum linguam sub alia quadam gente hìc nominata innui, existimare licet. — tt,v àdav , Asiam) Asiani stricte dictam. Articulus facit epitasin , ut notetur regio quain remotissima ad occidentem. v. 10. aìyuTCTOv, Aegyptum) Haec inprimis regio Judaeis abundabat. — rà pipv), partes) plures. — xup-/iv7)v, Cyrenen) urbem Libyae ad occidentem, adeo- que remotioris etiam. — ol s7wiS7)[aouvts; posatoi, advenae Romani) Romae nati, sed nunc Hierosolymis domimi habentes. Hi videntur post ceteros antea enume- ratos Hicrosolyniam venisse. Soli ex Europaeis Romani jam memorantur. v. 11. ìouSaiot ts y.7.1 7upo<77ftin:oi, et Judaei et proselyti) Multos illis tem- poribus proselytos eRomanis eorumque libertinis et fuisse et pulsos fuisse, patet ex Tacito, 1. 2. Annal. cap. 85. Non tamen ex Romanis solum, sed etiam ex ceteris gentibus proselyti, Judaeis oppositi, hoc loco innuuntur. — xpfftsft Cre- tes) Creta insula insulas in hac enumeratione repraesentat. Multa prophetae praedixerant de d^N insulis convertendis: harumque plures, occidentem spec- tantes, in ipsis Actis occurrunt. — XaXouvTtóv , loquentes') psalmis Davidicis, eo tempore usitatis, vel etiam locutione recenti. — t* (AsyaXsia, magnolia) magnas virlules, magna opera. v. 12. 7iocvt£c, omnes) religiosi, v. 5. Conf. v. seq. v. 13. ^suoc^ovtes, irridentes) Mundus incipit a ludibrio: inde progreditili* ad quaestionem, e. 4, 7., ad minas, v. 17., ad carceres, cap. 5, 18., ad verbera, v. 40., ad caedem, e. 7, 58. — y^su^ou;) musto vel dulci vino, praeteriti aut praesentis anni, aliove potu valido. — |/.E|/.s<7Tco|/ivot, repleti) Homines naturales solent res supernaturales naturalibus causis imperite et impudenter tribuere. conf. e. 26, 24. v. 14. GTaOsU, stans~) Omnes gestus, omnia verba Petri, summam sobrie- tatem indicant. — às, autem~) occasione utens. Apostoli semper occasionem habuere, nunquam dimisere. INon loco, non tempori certo etc. adstricti erant. ACT. II, 14—19. 423 Liber rima utebantur, empie tanto efficaciore, proponendi rat ione. V. g.] — èarijpe, sustulit) cimi parrhesia. — àw^éySaTo) Scite ponitur hoc verbimi, prò stite, dixit : in hoc sermone solermissimo et ardentissimo, ac sobrio tamen. conf. Act.26,25. — òcy&pss, viri) In hac veteri appellationum simplicitate multo plus inest gravitatis, quam hodie, ubi in titulis tot epitheta Nobilitatis , Dignitatis etc. eu- mulantur. Habet autem haec oratio tres partes, quarum quaelibet ab hac appel- latione incipit, v. 22. 29. sed crescente familiaritate sermonis, v. 29. addit, fra- tres, facto jam interim conversionis initio. — touteoi , Judaei) in Judaea nati. — aTCavTE?, cuncti) Hebraico sermone loquebatur Petrus , quem unum omnes intelligebant. — tqOto, hoc) Tali exordio non uteretur ebrius. Decenter monet et rogat Petrus. v. 15. u7woXa(/.(3àvsTS, existimatis) Non dicit, Aliqui ex vobis illiidunt. Cle- menter loquitur. — outoi, hi) Loquitur in tertia persona, se ipso et ceteris apo- stolis non exclusis. ipsum defendebat etiam oratio sua, ceteros cum ipso apo- stolos, statio ipsa: et illi, quos docet, sic dixerant, oOtoi, hi, v. 7. — TjpiT/), ter- tia) Ebrius fere nescit horam: nec mane facile quisquam inebriatur, ibi praeser- tim, ubi domi est. 1 Thess. 5, 7. Erat dies pentecostes festus: et diebus festis Judaei abstinebant epulis usque ad meridiem. vid. Petiti var. lect. e. 15. [Tertia Judaeis hora fiat, i/nae nobis mine nona est ante meridiem. V. g.] v. 16. àXXà, sed) Hi non sunt poti, inquit, sed Spirita repleti. — touto, hoc) Sapienter haec dicuntur ante illa, quae v. 22. commemorantur. Mentio ad- ventus gloriosissimi ad judiciuin omnia, quae de Jesu Christo dicuntur, splendi- diora reddit et efficaciora. v. 17. s. xal 'Ìqthxi jctX.) Joéi 3, 1 — 5. LXX, /al estocì [J.z^à tòcutoc /al è/- yztù — /at, £7Ti tou? òo'jàou? p-0'j — /at. òcogougl TepaTa £v tco oupaveo, jcai em ttj; yrfé aijxa — Trplv iXOstv — «rcùQTicrE'cact. — £<7ya.TaL;, novissimis) Omnes dies N. T. sunt dies ultimi: atque hi ultimi jam longe processerunt. — 7:vò'j[xaToc, Spirita) Suave antitheton: de Spirita meo, saper omnem cameni. — 7ua<7Taupa>G3CTS, vos cruci fixistis) Aculeus in fine. v. 37. x.aTSvuyYiaocv, compuncti sunt) Gen. 34, 7. *n¥3>m /.aTSvuyy^av. — eZttov, dixeruntj Apostoli non soliti sunt finem dicendi prius facere, quam audi- tores, quomodo affecti essent, ostendissent. Si hodie auditores, quid in corde sentirent, illieo significarent, multo certior et uberior omnium foret aedificatio. — toù? Xotwou;, relù/uos) Agnovere, conjunctam apostolorum esse causam. — 3 ) àv&ps; àSsX,7)Tat. Joèl cap. cit. v. 5. — 7cpDG3ca&é"paia.v, Speciosam) Hebr. Porta Susan, eodem sensu. — toìj ocìtsiv , ut peteref) quainvis mendicos non habere debebat populus. v. 3. vipwTa. èXsv)j/.o<7'jvY)v ^apsTv, rogabat , ut eleemosynam acciperet) Si- millima locutio 1 Macc. 11, 66., r/cicoeav owtòv to.©oi, fratres) Appellalo, comitatis et misericordiae piena. — ol&a, scio) Loquitur Petrus ad cor illorum, benigne. Ideo potius dicit, scio, quam scimus. — x.a.Tà àyvoia.v, per ignorantiam) e. 13, 27. — àp^ovTS?, principes) Hi non erant praesentes, sed populus. Praejudicium auctoritatis tollit Petrus, idque rursum benigne. v. 18. Ss, vero) In re a nobis male gesta hoc quoque considerandum, quid boni sub ea re DEUS fecerit. — a wpctonr^fe&é, quae praenuntiacit) Hoc opponitur ignorantiae Judaeorum. — 7;a.vTtov, omnium) Hoc magnam vim ser- moni addit. — TraGsTv tov ^olgtov ocùtoO) Sic Graeci codices idonei eum Irenaeo et Syro. Id est, pati Unctnm ipsius. Idque piane congruit eum cap. 4, 26. Alii pronomen ocùtou ipsius scripserunt post illud, per os omnium prophetarum, uti extat Lue. 1, 70. — outw, sic) hac via. v. 19. ùtétotvoTfsaTS oùv y.cd s7u<7Tps^aTS, resipiscite igitnr et converti- mini) Hìc et cap. 26, 20. poenitentia ponitur ante conversionem : Jer. 31, 19. conversio ante poenitentiam. Prius ponitur conversio, quum significata recep- tus hominis a peccato et reditus ad cor suum; post poenitentiam ponitur, quum significatili* in resipiscente applicatio sui ad DEUM. — zie, tó si;aXsi? àv, Matth. 6, 5. Lue. 2, 35. et Cpro Hebraeo pizb) Act. 15, 17. Rom. 3, 4. àv, particula potentialis, si scil. poenitentiam agitis, non totum sermonem conditionalem facit, sed ad auditores prò sua parte acuendos pertinet. — IKfemj veniant) etiam vobis. Nam per se tempora illa futura erant, etiamsi auditores illi non auscultassent: (conf. Zach. 6, 15., ubi pariter est conditio particularis :) sed respectu auditorum pot- erant magis minusve promoveri. Ideo dicuntur >tatpol tempora sine articulo. — xaipol, tempora) Conf. v. 21. not. — àva^uEsws, refrigerationis) Alluditur ad anram N. T. plenam gratiae, cedente omni aestu. — òltzò rcposcoTrou , a facie) Omnis laetitia pura est a facie Domini, quum clementer nos aspicit. Ps. 44, 4. Num. 6, 25. v, 20. dwTO<7TsiXv), mittat) Misit, versu 26. nec tamen jam dicitur, remit- ACT. Ili, 20. 21. 431 taf, sed iterimi, mittat. conf. e. 1, 1. not. — Troo^ysifiGuivov) Vix uspiam re- periunda lectio, 77poxsx.7 ( p'jyusvov. Non praenuntiat hìc Petrus Christum, sed paratum declarat. Idem verbum cap. 22, 14. 26, 16. Ex. 4, 13. Jos. 3, 12. conf. Lue. 2, 31. Paratus est, ut a nobis accipiatur, ut a Deo mittatur. Hesy- chius, 7:pox.£y£Lpic7ijivov, TrpojisjiXr.j/ivov , Y-ow.acraivov. sic enim legendum, prò r,7taxcuivov. v. 21. ov tzX r/joy.vòv ulv àéEacOai, gtd oportet coelum quidem captai) Particula quidem apodosin, cui alias autem servit, repraesentatam habet in mittat, versu 20. OoeZo c^;?i, i. e. cohiberi, concludi, violenta est interpre- tatio, quasi coelum Christo majus sit; et inimica celsitudini Christi supra omnes coelos. Eph. 4, 10. Non tamen nullo sensu dici potuit: coelum suscipit Chri- stum. admittit scil. ut thronus Regem legitimum, quamvis Christus antea fuerit exinanitus, nec adhuc a mundo agnitus. Sed multo augustior et Scripturae ser- moni convenientior est haec sententia: Christus capii coelum. et sic oùpavov commodius etiam caret articulo. Idem est, quod Xa^sEv (àxciXGiav, accipere reg- num, Lue. 19, 12. et {àasttautiv, regnare, 1 Cor. 15, 25. Neque obstat vis verbi §£/oay.i, quasi coelum debeat esse continens, quo Christus contineatur. Rasi- lius Seleuciensis Or. 11., Se^stoh r)J.y.q xaTarptàytov apeprtac? IXsuQspoy. nec dis- simile illud Or. 14., -co; ó oùpavò; aaufi\vG&z, oporluit , quanquam ascensio non beri aut nudius tertius fuerat facta. Loquitur videlicet Petrus de re, quae ad adventum Christi de coelo gloriosum collata, erat adhuc quasi praesens, praesertim respectu auditorum jam jam ad fidem accedentium. — òc^pi yjióvwv à-o/.y.Ta.GTàasco;, donec erunt spatia resti- tutionis) id est, donec ea implebuntur. Sic y.ypic, vjaspwv ttsvts, ipsos quinque dies, e. 20. 6. à/pi jcaipou, ad tempus. e. 13, 11. Similes locutiones, Lue. 21,24. Gal. 4, 2. Hebr. 3, 13. Ap. 7, 3. 15, 8. 17, 17. 20, 3. Complectitur Petrus to- tum cursum temporum N. T. inter Ascensionem Domini et gloriosum ejus ad- ventum, in quibus eminet lauta illa aetas apostolica, v. 24., et respondens ei conditio ecclesiae, post apostasiam et calamitates diutinas, ex Judaeis simul et Gentibus constituendae. Justus Jonas : Christus , inquit, est ille Re.x, qui mine accepit coelum, regnans interim per evangelium in Spirifu, donec restituantur omnia, id est, reliquiae Judaeorum et gentes convertantur. Rom. 11. 'Atto- v.y.zy.a^y.Gi; est rerum ex turbis in priorem ordinem restitutio. Dices: Num ergo unquam omnia tali fuere in statu, cui restituenda sint? Resp. 1) Fuere, quod ad initia certe attinet: conf. Matth. 17, 11. quare apostoli etiam supra, cap. 1, 6., hoc verbo usi sunt. 2) Spectatur intentio divina et promissio: ut visum recipere dicitur coecus natus, quia Visus est naturale bonum. Expende verbum rrian àTroxaOicrr/^i, Jer. 16, 15. 24, 6. 50, 19. Ez. 16, 55. Omnium restitutio facta erit, quum omnes hostes scabellum erunt pedum Christi: 1 Cor. 15, 25. quod sensim fit mine, et celeriter aliquando confìet. — TràvTwv, omnium) Universitas coelo opponitur, ut parti. — cov) prò a, quae. — èXàXr^sv, locutus est) dÈW fatus est. — x ) -poor^cov, prophetarum) Mosis, v. 22. et ceterorum, v. 24. Huc refertur yàp, enim. v. 22. 1) tcov àyuov, sanctorum] Omnes prophetac saiicti fuerunt: omnes coelum sunt in- gressi, Lue. 13, 28. Qui ut malefici repelluntur , prophetae non fuerunt, utut vaticinati 432 ACT. Ili, 22 — 26. v. 22. TrpcxpviTYiv y.zl.) Deut. 18, 15. seqq. LXX, 7upo(p7ÌTViv h. tcov àS^cov cou co; èfts àvaaTvtesi coi Kupio? ó Gsó; gou, aOxou àx.ouc£aGs xaTà TuàvTa, — jcal "koCkr^zi aÙTOi; zaG' ori àv £VT£&co[j.ai aÙToi. >cal ó àvGpco^o; £X£ivo;, o; éàv (/.tq à/.oucT] tcov ^oycov aÙTOu, oca àv to&^crir) ó 7upo^p7ÌTY]s erri tw òvó|/.aTi [jlou, éycò sxShitìgg) è!; aÙTOu. — s% twv àSsX^wv u[acov , e.x* fratribus vestris) Non dicit Moses, e# fratribus nostris: narri loquitur DEI nomine. Nec Mosi unquam pro- missus est Chrislus; nani non ex ejus tribù aut posteritate venit. planeque Mo- ses et Christus inter se opponuntur. — é? èf/i, tanquam me) Israélitae non habuerunt ideam prophetae majoris, quam Mosen, qui singularis piane in V. T. propheta fui*. Num. 12, 8. Deut. 34, IO. Huic ergo unus similis Jesus. Moses instituit divinitus ecclesiam Israèliticam : Christus instituit divinitus ecclesiam suam. Cum Mosis prophetia mox conjunctus erat effectus, eductio ex Aegypto : cum Christi prophetia conjunctus est mox effectus, redemtio. Domini vocem non potuit sustinere populus; Mosen audire optavit: Christum audire multo est optabilius. Moses omnia et sola ea, quae Dominus mandavit, locutus est po- pulo, uberrime: Christus, multo magis. Atque ita respondet Mosi Christus, ut etiam major sit, ratione personae divinae, et muneris Evangelici. Hebr. 3, 2. s. coli. Num. cap. cit. v. 7. Similitudo non oflìcit excellentiae, Matth. 22, 39., et particula co; tanquam pertinet ad comparandum non solum par cum pari, sed etiam minus cum majori, Matth. 5, 48., et majus cum minori. Malach. 3, 4. — aÙTou, eum) prae me. — àjcoucrsaGs, audietis) audire debebitis et poteritis. v. 23. èVrai Ss, erit miteni) RWi formula modalis, attentionem excitans. — -fy-ri? éàv, quaecunque) Innuitur, multos lume Prophetam esse audituros; multos non audituros. — èE'oXoGpéuGTteETai 1 , ext erminabitur) Pro Hebraeo, ego requiram ab ilio, ponitur solenne illud de ma excidio. Ut peccati stipendiurn mors est: sic peccati atrocis, mors atrox, id est, excidium. v. 24. 7iàvT£;, omnes) Eandem in sententiam allegantur prophetae in Ap. 10, 7. — Sé, vero') Resp. }/iv, quidem. v. 22. — àizò cra|xou7jX, a Samuel) Inter Mosis et Samuelis tempora non fuit multa prophetia, donec Mosi uni firma esset constituta auctoritas, ad quem ceteri deinceps forent dijudicandi. Deinde, quum regnum introductum est, prophetia de regno Christi viguit: et per ipsam Samuelis matrem prima est Regia et Messiae mentio facta, ac deinde frequen- tata. 1 Sani. 2, 10. 35. etc. — Ttov) Repete, v.tzo tcov. — y.al TCpo*aT'/iyy£i^av) yci\ etiam. — TfcÓTa^ hos) Multa, quum tempus est, simul implentur. v. 25. Oasi;, vos) qui hodie vivitis. — tcov 7ìpo.a(3ó[/.svoi, noscentes) nunc, vel etiam antea. — àvGpwxot, homines) Hoc tenuius, quam viri. — àypà(JLp.arroi, illiterati) qui aegre legerent aut scriberent,- vix ultra progressi in literis etiam sacris. — barrai, idiotae) privati, piscatores videlicet; neque illis adeo artibus praediti, quibus politici et eloquentes homines nituntur. 'Aypà^aTo; est rudis, l&icóty)<; rudior. Vide, quae de hoc vocabulo notavimus ad Chrysost. de Sacerd. §. 413. Per hujuscemodi homines contemtos corani mundo SEMPER fecit Deus praedicari verbum suum. Justus Jonas. - — sTisyóvcosxóv ts, agnoscebantqué) nunc demum. nam paullo ante minus curarant. v. 14. còv aÙTotc, cura eis) Petro et Johanne. — sVrtDTa, stanlem) firmo talo. — où&sv el/ov, nil habebanf) quamvis vellent. v. 21. Ipsi ajunt, non pos- sumus. v. 16. v. 16. ti Tuor/iaofxsv ; quid faciemus?) Qui sic quaerunt, his paratum est responsum: Cr edite. — tol>) Casus sextus. ■ — (pocvspòv, manifestimi) scil. est. Et lune pendet 6ti yvwsTÒv xtX. v. 17. SiavsjjLTjé-ip) Totum prò gangraena habent. Ea enim sic describi- tur, 2 Tim. 2, 17. — ctfusfctoj, minis) Nil agitis, proceres. Habent hi homines, quo confugiant. v. 29. — toutco, isto) Non dignantur appellare nomen Jesu. e. 5, 28. v. 18. ©GsyyscGou, loqui) sermone familiari. — StSàsmv, docere) in concionibus. v. 19. à^o/.ptGsvT£c, respondentes) aperte et rotunde. Non utuntur arte, dum dimissi sint. — svwtuov tou Geou , in conspectu Dei) Multa mundus prò ju- stis habet, quae corani DEO non sunt justa: et vice versa. — àxoustv) audire, prò obedire. Qui non obtemperat, is vel audit invitus. — (/.ó&Xov, potius) Eorurn antistitum salva demum apud sanctos fortes est auctoritas, qui nil contrarium DEO statuunt aut jubent. — jtptvaTS, judicate) Communicatio. Non facile mun- dus tanta perversiate suas leges contra DEI causam tuetur, ut naturalis aequi- tas etiam in intellectu piane obruatur. v. 20. yi\lzX<;, nos) Jam faciunt, quod vixdum prohibuerant antistites, et jus suum defendunt. — où 8uvà[/.s6oc u^ iodsiv, non possumus non loqui) Amos 3, 8. [Incredibilem vera cordis plenitudo vim habet. V. g.] ACT. IV, 21 — 30. 435 v. 21. 7rpo(7a7uetX7)c>à{/.svoi) amplius minati. — toxvts?, omnes) Saepe po- pulus est sanior, quam qui praesunt. v. 22. tcXslóvwv, plus) Inveterata fuerat Claudi nati infìrmitas. — è óv */ipav (pcovriv, unanimiter sustulerunt vocem) Petrus etiam hìc verba videtur praeivisse: sed ceteri quoque voce sunt usi. [Tanto magis ea re animorum devotio infiammata fuit. V. g.~\ — ìHaizo^a.) Domine fa- miliae fidelium. — co, tu) Enunciatio, cujus subjectum: Tu DEUS, qui fecisti omnia; tum, subaudito es, sequitur praedicatum, qui dixisti. — 6 Tuonfaas, qui fecisti) Altum hoc exordium in solennioribus adhibitum orationibus. Jer. 32, 17. Nehem. 9, 6. Ideo in coelo, terra, mari fit voluntas DEI; neque in terra debet voluntas hominum opponi aut praeponi. frustra conantur homunciones. Creator etiam per miracula eos refutat. v. 25. ivaxt — aÙTou) Ps. 2, 1. 2. Sic piane LXX. — ècppóa^av) Verbum hoc proprie de equis dicitur, ferociter fremere. — aevà) Est hoc instar adver- bii. sic LXX, OTteptìoèfcXfiilfré xsvà. Job. 21, 34. Interrogationi in priore hemisti- chio, parallelum est hoc verbum in altero. v. 26. ol fìoLGikzTc, r/fe y/fc, reges terrae~) Omnia mundi regna Evangelium oppugnarunt aliquando. — ot ap^ovTs;, principes) Horum instar, Pilatus; ut regum, Herodes. Accurate respondent prophetia et eventus. Deinceps Hero- des, non Pilatus, etiam apostolos legitur afflixisse. v. 27. auvr,yP^ay.v , convenerunt) Id repetitur ex v. 26. — sV oùcrfièfat, vere) ut res ipsa demonstrat. — tzouSk ctou, Ministrimi tuum) cujus typus Da- vid, nam hic eodem nomine appellatur v. 25. — 6v sYpica;, quem unxisti) Hic est rex unctus Domini, v. 26. Psalm. 2, 2. 6. — vipcóòYi;, Herodes) Hic, cum Jesum in potestate sua haberet, tamen non dimisit, sed Pilato remisit, consen- tiens in ea, quae erat facturus Lue. 23, 7. ss. 13, 31. — loioiq, populis) Plu- ralis, repetitus ex Psalmo, poéticus. Unus alterque cod. Xocós, sed Xaot; respicit versum 25. conf. 1 Reg. 22, 28. ac piane Psalmo 2. respondet praesens oratio fidelium, ut collatio docet: reges , Herodes : principes, Pontius Pilatus: gentes, gentes: populi, populi Israel. Agit psalmus ille de regno Christi: quare in hostibus Herodes potius et Pilatus memorantur, quam Caiphas pontifex, qui versu 29. includitur. v. 28. 7roL7)GaL, facere) Plura facere, cum vellent, non potuere. Constr. cum convenerunt, non cum unxisti. Nam subjectum verbi facere sunt hostes congregati, de quibus praedictum erat. conf. e. 2, 23. 3, 18. — osa, quaecun- que) non pauciora, sed nec plura. — y) -/zip croi» /.od vj pouV/i eoo, manus tua et consilium tuum) Notabilis ordo verborum. Manus Dei citius sentitur, quam consilium. Potentia innuitur et sapientia. — rcpocopiGs) praefiniit. v. 29. dcfcsiiàs, comminatone s) Plurale, v. 17. 21. — wappncta?, liber- iate) quicquid illi minentur. — 'Xa'XeLv, loqui) Non petunt, ut sibi liceat non loqui, nedum ut alii mittantur; nam certi erant de sua vocatione. v. 30. sv tw, in) in extendendo, id est, dum extendis. Sermonem comi- tantur miracula, eique stimulum addunt. e. 14, 3. Marc. 16, 20. — sktsivsiv ere, extendas) Saepe in Y. T. laudatur brachium Domini extentum. — sì; t'astv, ad 28* 436 ACT. IV, 30 — 37. V, 1—3. sanationem) v. 22. — yivscGai) Repete èv tco, dum fiunt. Namque non possum construere zig yivstfGat, non interveniente articulo : itaque zig &cgiv construitur cum £>ct£iv£iv. Comma debet esse non ante eìg, sed post i'xiw, dum extendis — et dum signa fiunt. Sic planum est. — òvó[/,aTO?, nomeu) v. 17. v. 31. èw.lsóGT], motus est) Documentum, omnia per Evangelium com- motum iri. e. 16, 26. — iizlr^nGy^ , repleti stinti) denuo. — y&%à 7:app'naLag, cum lihertaté) Parrhesia illieo eis collata est, liti v. 29. orarant, eamque prima quaque occasione inter se et ad alios exseruerunt. v. 32. v\ xocp&a yuà 'fi ^u/vi [/.(a, cor et anima una) in credendis et agen- dis. Egregius character. — oùàè eie, ne unus quidem) in tanta multitudine. Summus gradus concordiae. — è^sysv, dicebat) Hoc ipso praesupponitur, prò- prietatem possessionis non piane fuisse deletam. — zotvà, communia) Sic fere- bat directio divina; fidelium numerus magnus ille quidem, sed non tantus, quan- tus postea; imminens mutatio status Judaici. Magistratus tum non interpella- runt, quo minus ecclesia et singuli Christiani facultates suas, prout ipsis pla- ceret, dispensarent. v. 34. s. 6, 1. s. 11, 30. 24, 17. 1 Cor. 16, 1. v. 33. àTCs^uìouv, reddebant) Certi certos faciebant alios. — ol à7có<7ToXoi, apostoli) Horum id proprie erat. nam viderant. Horum eximia fuit mensura. e. 5, 12. — ^àpi;, grafia) Gratia DEI et favor populi. v. 34. où&è yàp èvfV/i? Tt$, neque enim quisquam egens) Sic hodie esse debebat, etiam sine communione bonorum, quae non nisi summo fidei et amoris fiori convenit. — tìco'Xo>jvt£<; , vendentes) Praeclare collocarunt opes suas, ante- quam urbem Romani vastarent. Ut Israélitae ab Aegyptiis, sic Christiani ab Judaeis lucrifecere. v. 35. X.OÙ £tlGouv, et ponebant) uti militcs arma submittentes. Significa- bant, apostolos, divina gubernante sapienlia, arbitrium omne rerum habere. J ) v. 36. ó £77i/-7;7iO£L?, qui cognominatiti est) Novum specimen majestatis apostolicae, fidelibus cognomina dare, — viòq nxp&yikriGmq, filius consolationis) Cognomen evangelicum. Etymon explicat de Dieu ad h. 1. et Killer. Onom. p. 300. — X£.ytTy)s, Levites) Pro Leviticis, Christiana vigent. Sequuntur etiam sacerdotes. e. 6, 7. — jtu-^pio? toì ysm) Sic, ftovn%é<; tw ysvst, à)i£Eav&p£Ù; tcìì yévst. e. 18, 2. 24. v. 37. u7:àp/ovTog ocùtó) àypoO, cum esset et ager) extra terram Israèlis, in qua Levitis nulla portio fuerat. CAPUT V. v. 1. 'Avavta? suv <70OT.owrc3v, reliijuorum) extra credentes. — jcoXXófoOca, se conjun- geré) familiariter. v. 14. tcXtìGyi) Pluralis grandis. Jam non initur numerus, uti e. 4, 4. v. 15. coste, ita ut) Hoc pendet a v. 12. initio. — xaTà toc; 7uXaT£ia;, se- cunclum plateas) Praepositio habet sensum distributivum sine articulo, v. 42. non cum articulo, e. 8, 3. — x>.ivcov xocl xpa(3(3dcTcov) Lectus sumtuosior: grabatus, tenuior. — rcsTpoo, Petro) Qui Jesum abnegarat, nunc eo magis erat conspi- cuus in fide. — ocùtcov, illorum) Vid. App. Crit. Ed. II. ad h. 1. de additamento : et liberàbantur ah infirmitate sua. Incisi hujus vis habetur versu 12. et 16. v. 16. àWvTs;, omnes) Nullum jam erat cbrÓT£uy[Aoc, nullus conatus irritus, ut ante, Matth. 17, 16. v. 17. àvacTa;, exsurgens) Non sibi quiescendum ratus est. — tcov gocS- Souxocicov, Sadducaeorum) Ad hos multi se aggregarunt, quo magis oppugna- rent resurrectionem Jesu Christi. — frfaou, zelo) Impotentia hujus affectus ex tota eorum actione elucet. v. 19. àyys^o;, angelus) Undique invenietis ? has magnas consolationes non contigisse, nisi valde afflictis. Justus Jonas. — toc; Oupoc;, januas) e. 12, 10. 16, 26. v. 20. TCopsussOs, ite) illieo. — cttocGsvts;, stantes) Uberrime. — èv tco ispco, in tempio') publice, ut antea. — tco Xaco, populo) quumproceres audire nolunt. — 7uàvTa, omnia) sine imminutione. — rr/ì p7Ì[/.aToc r/fe Stoffe Totónjfi, ver&a w£ae /mjws) Id est, /*«ec rer&a wfae. coll.v. 32. Sic apud Hebraeos adjectivum saepe convenit posteriori substantivo. conf. e. 13, 26. Verba vitae, Joh. 6, 68., sine timore praedicanda, de vita Christi et fidelium. v. 21. yspoucrwcv) Verbum LXX virale. v. 23. xsxXsm7(xevov, clausura) Angelus iterum clauserat. v. 19. v. 24. 8iy)7uópouv, haesitabant) Mundus, Dei servos exagitans, innumerabili- bus sese haesitationibus implicat, et culpam in illos confert. e. 12, 18. 16, 20. 17,6. v. 25. sctcots;, stantes) Antitheton : posuistis. v. 26. ou (ASTa pia;) non cum vi: qua alias non abstinuissent. Saepe im- portunitas multitudinis, per se non bona, conducit bonae causae. Lue. 20, 6. v. 27. £7n)pcoT7]G£v, hit erro gavit) expostulans. v. 28. TOxpayye^ia, praecipìendo) Pudet dicere: minando, coli. e. 4, 17. nam non poterant punire. — TCocpviyystXafAsv, praecepimus) Vide crassam callidi— tatem hostium Evangelii. Edicta, leges et interdicta, quae a testibus veritatis DEO obsequentibus non possunt non infringi, prò lubitu et faciunt et extorquent et fìngunt, ut insontes quasi sontes plectantur. iniquitas ! — toutco — toutou, isto — istius) Fugit appellare Jesum. Petrus appellat et celebrat. v. 30. 31. — ty)V fepousaMf/., Jerusalem) in qua nos, inquiunt, excubamus. — pou'XscOs, vultis) Verbum invidiosum. Non id volebant apostoli, sed ex vero docebant, Jesum ab Judaeis nefarie fuisse interemtum, ac simul viam ostendebant, qua virtutem san- guinis Jesu ad gratiam et salutem experirentur. — èTOxyocysTv) Sic Jud. 9, 24. STCayayeTv tyìv àSwuocv — xaì to ai[/.a ocùtcov stuQslvou i%\ à$i\iÀ\zy : — ècp' YÌ|xa;, super nos) Ipsi, paulo ante, sanguinem Justi in se receperant, verbis, Matth. 27, 25. et re ipsa, mox v. 30. \Hic adversariorum mos est. Opportuna atem nacti feroces, insanos atque truculentos se exhibent: tura, Victoria ad partes oppo- sitas vergente, nolunt vel facto vel Consilio tantopere peccasse. V. g.] 1) rapt£, cìrcumcirca] Longius identidem latiusque res progreditur. V. g. ACT. V, 29 — 39. 439 v. 29. TOTpo?, Petrus) Quamvis Petrus jam praeter ceteros senserat odium mundi, tamen loquendi et agendi partes a se non amolitur. Idem non jam utitur titillo, uti cap. 4, 8. quin haec est quasi continuatio sermonis, cum incremento severitatis. — 0£co, Deo) qui per angelum jussit loqui. v. 20. — àvGpoj-o^, ho- minibus) qui tacere jubetis. v. 30. twv rcaTspcov, patriim) Cap. 3, 13. — YÌy£tp£v, suscitava) ex semine Davidis. e. 13, 23. 3, 22. Hanc enim suscitationem spectabant promissiones pa- tribus datae. Idem verbum, Lue. 1, 69. — (ìizyzipiGxatìz) Antea dixerat, àvs&STS, àx£y.T£ivaT2, £GTaupw<7aT£, nunc severiore phrasi utitur. — sttt Eó^ou, in Ugno) In ligno, initium peccati: in ligno, expiatio. v. 31. àp^Yiyòv xal acor/ipa, Principem et Salvatore™) Auctorem salutis, Hebr. 2, 10. Id est, exaltavit illum, ut sit princeps et Salvator, e. 2, 36. — ifyùxjs, exaltavit} Exaltatio resurrectionem ex mortuis praesupponit, vel etiam includit. Phil. 2, 9. — àouvoct, ad dandum) Poenitentia est donum laetum, non triste negotium. e. 11, 18. 2 Tim. 2, 25. — [x£TàvoKxv, poenitentiam) qua Jesus accipitur, ut princeps. — à07)<7av àTt^acQfJvat, d'igni habiti sunt contumeliam pati) Eximium oxymoron. sic, donatum est, ut patiamini, Phil. 1, 29. conf. 1 Petr. 2, 19. [Contumelia coram hominibus, dig- natio coram BEO. V. g.] v. 42. oik stocuovto, non desinebant) quicquid prohiberet mundus. — còv) Nunciabant, Jesum esse Christum. CAPUT VI. v. 1. nXvjOuvóvTcov) scil. sauTou?. In multitudine facilis est causa murmuris. — - tcov é^7]VL(7Ta)v, Hellenìstarmn) Erant Judaei extra Palaestinam nati; quibus v. gr. Graeca erat vernacula praeter Hebraeam linguam: ut hodie quoque multi sunt Judaei Lusitani, Germani etc. — TuapsGswpouvTO, praeteribantur) sine male- volenza. Non sufficiebant apostoli ad omnia. — od £np Kt > rìduae) quarum etiam in sancta societate facilior oblivio, viris rem suam magis urgere valentibus. v. 2. 7Ì[xa$, nos) apostolos. — ji#roXe&|wcvTas, relinquentes) Non poterant utrumque simul curare: quare id, quod nobilius est, tuentur. Periculosum est, relinquere ea, quae praecipue demandata sunt. Id saepe imprudentibus accidit. Longe hoc seposuerunt episcopi, rebus mundanis ita impliciti, ut spiritualia, extra solennem pompam, fere absorbeat principatus. — Siaaovstv Tpa7us£ai?, ministrare mensis) Locutio indignitatem aliquam exprimit. Antitheton, ministerium verbi. v. 4. Diaconorum in ecclesia primitiva quae partes fuerint, copiose disquiritur: sed res possit paucis comprehendi. Apostolorum, evangelistarum, episcoporum, praecipuum munus fuit, praedicare verbum DEI: secundarium, curam quasi pa- ternarn (etenim ecclesia initio instar familiae eraQ gerere vietùs, pauperum praesertim, peregrinorum, viduarum, etc. Diaconi autem, utriusque sexus, con- stituti sunt proprie prò eadem cura vietùs : et in eam partem permultum operae impendere necessum habuerunt in ecclesia Hierosolymitana; ceteris in locis, vel plus vel minus : quod reliquum erat operae, praedicationi verbi impenderunt. v. 3. [jLapTi»poi»[jivou?, testimonio praeditos) contra quos nulla militaret iniquitatis suspicio, quamvis nullo opus essetjurejurando, satisdatione, syngrapha etc. conf. 2 Reg. 12, 15. 22, 7. Post Ananiam in re sua tam severe punitum nemo tam celeriter in re aliena fidem falleret. — £7UTà, septem) Hi non initio, sed post apostolos et per apostolos constituti sunt. In ecclesiae regimine multa DEUS reliquit temporibus : sed nil sine Deo ecclesia debet constituere. Quinque circiter millia virorum fuerant e. 4, 4. nunc cum accessionibus interea factis nu- merus is erat effectus, ut singula facile millia singuli diaconi curarent. — tcV/ì- psi?, plenos) Res est non levis, bona ecclesiae dispensare, etiam in quaestore et diacono, qua tali, debent esse dona administrantia et sanctificantia. [Sòl. non prò rapina aestimanda sunt bona ecclesiastica, sed spirituali modo ati/ue tali ad- ministranda, quali septem isti, vel ipsi etiam apostoli, sU/uidem super stites ACT. VI, 3 — 13. 441 essent, uterentur. Ipse DEUS alìquando rationem reposcet. V. g.] — m.TOL&rfc ooptfv) Indicativus, uti 1 Cor. 6, 5. Eph. 6, 16. Phil. 2, 20. v. 4. Tfj 7rpo<7SU)^ xaì T'?j SfcocxoVia tou Xdyoo, orationi et ministerìo verbi) Potiores sunt preces ministerìo sermonis. — 7:po<7xapTspy'cal bou\ó)- aoucrtv aÙTÒ /.al x.axcÓTOuaiv , et/) Terpaxóffiac* Jtaì to è'Ovo; — syà) Gen. 15, 13. s. LXX, ori 7Z7.ooiy.ov zgtoli io (77T£p^à crou év y? où* t&qc, xat oVAcóctougiv ocùtoù; xal y.axtóaouGiv aÙToò; xal TaTSivtócroucriv aÙTOÙc, TSTpa/ócrta sty). to àè è'Ovoc — syw. — àXXoTpta, aliena) Aegyptus tum non nominata, conf. tb sàv, cuicunque. v. 7. — fccaUtieQWFiv) Comma ab aliis omissum, res ipsa, (de qua mox,) postulat, et accen- tus Gen. 15, 13. — sty) TSTpaxdaea, a?mos quadringentos) Hi anni non modo ad servitutem Aegyptiacam, (quae diu post obitum Joseph et fratrum ejus, multi- plicato populo, coepit, v. 15. seqq.) sed ad totam peregrinationem in terra aliena sunt referendi. [« nato Isaaco ad exitum usque ex Aegypto. V. g.] Anni CCCC in populo, anni XXXX in homine, periodus memorabilis; etiam in Israel etMose. Eo autem ipso indicatimi fuit, laetam habitationem in terra Canaan multo postea fore diuturniorem. v. 7. xal ly.TpzxjGOuai [Aot sv to) tÓtìw touto)) Ex. 3, 12. LXX, xal XaTpsu-* (7£T£ tco 0sw sv tco opsi toutco. Haec Moses sibi dieta refert de loco Horeb, non exclusa terra Canaan, ibid. v. 8. Nani si latria in Horeb fuit signum missionis Mosis, Ex. 3, 12., multo magis latria in terra Canaan signum fuit. Itaque ora- cula ad Abram et Mosen facta Stephanus contexit, hoc sensu: Exibunt ex terra servitutis (hoc utrique dietimi) et venient in Horeb, et serrient Domino in hoc loco; et inde venient in terram Canaan, et Domino serrient. Haec ita con- texens nervose ostendit: (1.) illud, quod Mosi dietimi erat de cultu Israélis erga DEUM, jam Abrami tempore divinitus intentum et significatum fuisse: (2.) ideo doctos eos in Horeb fuisse DEO servire, ut in terra Canaan perpetuo eum cole- 444 ACT. VII, 7 — 16. rent: v. 44. (3.) cultum in Horeb valde fuisse a populo imminutum, v. 40. s. et potius tandem in ingressu terrae Canaan praestitum. v. 45. Servient mihi, dici- tur, non, Aegyptiis; libere, ut Sacerdotes. v. 8. xsà outci)?, et sic~) post datum foedus circumcisionis. nam Ismael an- tea natus erat. outw;, sic, incluso tempore, ut ttws quomodo. Rom. 4, 10. — 7vaTptàp/ac, patri nr eh a s) Magnifica appellalo, ex LXX int. v. 9. l 3 àTrs^ovTO zìe, aiyo-Tov, rendiderunf in Aegyptum} abalienamnt , qui inox in Aegyptum abductus est. Sermo concisus, et sic LXX, Gen. 45, 4. v. 10. ex. ràxdtSv, ex omnibus) 2 Tim. 3, 11. not. — yutxéffCQm. ocùtov Vjyoó- [/.svov iw* aìyu^TOv xaì o>ov tov ol*ov aÙTOu) Ps. 105, 21. LXX, jcaTSdTYicsv aÙTÒv jc'jpiov toO otkou aÙTOu, xal apyovirsc Tràcy;? T*7fe xt75<7£G)$ aÙTOu. v. 12. ìaxàf}, Jacob} Fideles quoque experiuntur communes vitae mise- rias, sed suo bono. v. 13. àvsyvtópi(707), recognitus fuif) recognosci se fecit. Gen. 45, 1. LXX, àvsyvwpfCsTO toic, àììzkooiq aÙTOu. v. 14. è[6()o[j:r ì y.ovTy. tusvts, septuaginta quinque) Sequitur Stephanus sive Lucas septuaginta interpretcs, utpote tu in notissimos; qui Gen. 46, 27. , vel etiam Deut. 10, 22., curii in Hebraeo, Samaritano et Josepho sint LXX, LXXV numerarunt, uti etiam Philo, uno Manassis filio et uno nepote, duobusque Ephraimi filiis et uno nepote additis. Gen. cap. cit. v. 20. v. 16. xal, et) Paraphrasin loci babeamus liane: Mortuus est Jacob et patres nostri (nominatim Joseph:) ef Cquia exemplo Abrahami et Sarae, Isaaci et Rebeccae, in terra promissionis quiescere voluerunt, Gen. 50, 13. 25. ideo) translati sunt in Siche-m (et in scpulcrum Hebronense:) et positi sunt (in prae- dio Sichemitico et) in sepulcro (Hebronensi,) quod emerat Abraham (et Jacob) pretio argenti (et centum agnis) a filiis Emor (patris) Sichein (et ab Ephrone.) Complicantur enim inter se binae historiae notissimae, geminae emtionis: (evolve Gen. 23. et 33.) et geminae sepulturae. Gen. 50. et Jos. 24. Hoc loco utraque historia partes omissas, vi relatorum, ex altera subaudiri postulat. Justam haec ita constringendi causam Stephano in re aperta dedit brevitas ardori Spiritus aptissima. Accedit autem, quod ut Jacob in sepulcro Hebronensi, Joseph in agro Sichemitico sepulti sunt, sic reliqui patres in Aegypto defuncti, vel aliqui eorum, ad utrumque illorum dicuntur aggregati. Nam Josephus lib. II. ant. e. 4. eos Hebrone tumulatos scribit: Hieronymus in Ep. adPammach. de opt. gen. int. docet, eorum sepulcra, sua etiam aetate, extitisse in Sichem et a peregrinis visitari solita. Ex quo Frane. Junius Libr. I. Parali. 92. colligit, partem hìc, par- tem illic sepultam esse, prout commodum posteris videretur; Pererius in Gen. fol. 672. eos e Sichem in Hebron fuisse translatos. Quae singula referre quum Stephano nimis longum fuisset, miro compendio omnia indigitavit. Igitur lectio à(àpaà[#. integra manet: neque opus est conjectura, ìax-có[3. Praeclare Flacius ad h. 1. Non vacai Stephano percurrenti tam multas historias, singulas distincte narrare: ideo duo diversa sepulchra, loca et emtiones in unam constringit, ita ut in priore quidem historia rerum emforem nomine t. omisso venditore: contra in posteriore nominet rerum venditorem, omisso emtore, veluti per diametrum ex illis quatuor contra hentibus duos copulando. — Ut igitur maxime emenda- retur nomen emtoris , nondum tamen esset rerum, Jacobum esse sepultum in Sichem. Abrahamus em.it locum sepulturae a filiis Heth, Gen. 23., sepultns ibi est Jacob. Gen. 49. et 50. Jacobus emit agrum a filiis Hemor, Gen. 33., sepul- tus est ibi Josephus. Jos. 24. Habes hic typum istorum contractuum , et qno- 1) ^XcóaavTSi; , invidenten] Ostendit Stephanus, majores Judaeorura durae jam cervicis fuisse. V. g. ACT. VII, 16 — 26. 445 modo Stephanus duas emtiones in imam contraxerit. Haec Illyricus. Videatur etiam Glassius in Ellipsi. Tali modo idem Stephanus paulo ante, v. 7., duo ora- cula ad Abrahamum et Mosen in unum contraxit: Ex. 3, 12. Gen. 15, 16.: et versu 9. venditionem Josephi et deportalionem in Àeyyptum adunavit: et infra versu 43. Amosi dictum et migrationem Babylonicam ex Jeremia jungit. Sic v. 24., quendam (Israèlitanf) injurla affectnm: — Aegyptium (injuria afficien- tem.) Semiduplex ejusmodi oratio si nobis fere insolens videtur, Hebraeis non videbatur. Geminum exeinplum noscemus infra ad Hebr. 12, 20. In scribendo, hiatus ejusmodi saepius calamo signari solenti locum vero habent etiam in ser- mone: ubi in re notissima et loquentis audientiumque animo praesentissima, di- citur, quod opus est, et reliqua, quae {lumini orationis olfìcerent, dieta putari debent. — uvr'aaTi, sepulcro) Peregrinis illis primus fuit sepulcri emtus fundus. nam patriam coelestem appelebant. — toQ vs/bj) toO scil. Tracco;. Parente cele- brior fuit filius, quare is a filio denominatur. Èmmor pater Sichemi. v. 17. zaOw;) Id plus, quam w:. Sicut tempore eventurum promiserat Deus, sic evenit, procedentibus quatuor seculis. v. 19. u:h twoYovsicQat) scil. -rà (3psy.bòc ópdfosi Kupiw. Jon. 3, 3., r:6li; pyàXY) Tto Osco. Ouicquid excellens est, divino munere excellit. — [/.vjva; toìT;, menses tres) Cogitare potuissent, irritum esse laborem, tamen periturum esse filiolum: sed laborem susceperunt, et res longissime ultra spem successit. — -arpò;) scil. aÙTOu. sic 1 Cor. 5, 1. Gal. 4, 2. v. 21. é>cT^£VTa Si aÙTÒv) Accusativus absolutus, uti e. 26, 3. — ti; utàv, in ftlium) ut eo loco sibi esset, quo filius. v. 22. E7iratSeu87i, eruditus est) ut regno destinatus. Conf. Hebr. 11,26. — ■ co sia) Non populus h. 1. sed congregatio populi denotatur. — [/.sTà tou àyy&ou — xal tcov 7vaT£pwv, cum angelo — et patribus) Medius ergo erat Moses. Non dicit Stephanus, cum angelis, sed cum Angelo, foederis. — è&éEocTO, accepit) non con- fìnxit. — "Xóyta, verbo) or acida. ^óytov diminutivum, ob singulorum enuncia- torum brevitatem. Omnis periocha, incipiens ab illa formula, Et locutus est Dominus ad Mosen, per se est T^óyiov. Decalogus potisshnum spectatur. — £tovTt operibus manuum suarurn) DEO convenit laetari in operi- bus manuum suarurn; et nobis, in operibus manuum ejus. Idololatrae sunt ho- mines, qui laetantur in operibus manuum suarurn. v. 42. surps^s, convertita quia patres nostri sijTppbtpié&v , aversi sunt. v. 39. — ^aps^wxsv, tradidit) saepe, a tempore vituli facti usque ad tempora Amosi et deinceps, crescente subinde populi contumacia. — Tfj <7Tp«Tia tou où- pavoQ, militiae coelì) v. gr. Marti et Saturno, vid. v. seq. Antiquissima idolola- tria, ceteris speciosior. Exercitus dicitur propter multitudinem, ordinem, vir- tutem. — toìv rópò.à[3sTE, et sascepistis) Hebr. fcanwD3l et tulistis, tanquam fercula, non sine pompa. Id in eremo patratum esse non multo post vitulum factum, patet ex v. praec. Erat idololatria clandestina (aliter enim Moses non dissimulasse!) sed tamen crassa et frequens. — tt,v cxyivyiv, tabernaculum) sacrarium portatile. — nàà tò) Apud Amos commata quatuor hoc ordine leguntur: Et tulistis tabernaculum (Malcechem) regis vestri et (Cijun) statameli imaginum vestrarum; stellam Dei vestri, quam fecistis vobis. ubi secundo commati tertium, nullo jam n^i praemisso, subjicitur per appositio- nem: quae causa est, cur LXX int. (quos Stephanus sequitur) haec duo com- mata salvo sensu potuerint trajicere; et cur ad horum alterum in Hebraeo, ad alterimi in Graeco referatur comma quartum. Moloch et Cijun ex nominibus appellativis facta erant propria, eaque apud Amosum construuntur, cum re- spectu ad signifìcationem , ut appellativa, ne grave illud sufiìxum &D excluda- tur, sic tamen, ut alludat ad propria: linde LXX expresse ut propria transtulere. Quod Amoso Cijun notat, id LXX interpretibus Remphan notare, ex eadem tra- jectione commatum liquet: Saturnum scilicet, ut Moloch Martem. vid. A. Mallevi Specimen Glossarli sacri pag. 13. Selden.de diisSyr. et ad illuni Andr. Beyerus, Buddei H. E. V. T. Per. II. p. 768. seqq. Amosi interpretem Aegyptium fuisse, ex hac Aegyptiaca Saturni appellatane speciose colligit Humfr. Hodius lib. IL de Bibl. e. 4. fol. 115. s. Joli. Christoph Harenbergius in peculiari disquisitione, Chijun sive Rephan arbitrato fuisse Nilum, quem Aegyptii per Saturni sidus repraesentarint. De Sole, utrumque interpretatur P. E. Jablonski: utrumque de Saturno, Sam. Petitus. — tò asTpov, sidus) Sic dicitur Saturnus, cujus stellam referebat simulacrum; prae Marte, quem sub humana figura colebant. — - tou GeoO u[7.<3v, dei vestri} R. Isaac Caro planetam Saturnum appellat sidus Israélis, ad omnium astrologorum consensum provocans. vid. Lud. de Dieu ad h. 1. Ex- probrandi causa ter ponitur vestrum. — p^uoàv, Remphaii) Ante hoc vocabulum (quod varie scribitur,) distinctio ex accentibus Hebraicis et ex ordine verborum ponenda fuerat: qua tamen LXX int. supersederunt. Cum autem notio tou Cijun haberet aliquid ad Judaeos coarguendos aptum, quod proprio ps(/.u'Xa>voc, ie/fr# Babylonerri) i. e. trans Damascum et Babylonem: nani Amos et LXX, stpsxglvqc Sa[/.acrxoGi. Amosi tem- pore Damascum ob bella Syriaca horrebant: Babel locus transportationis non- dum appellabatur: Stephanus igitur supplevit: et revera ultra urbem Babylonem abducti sunt. 2 Reg. 17, 6. Unde idola arcessierant, eo deportati sunt poenae causa. Aegyptum cogitabant: longe alio migrabant. Conferatur similis ampliatio allegationis, e. 15, 17. not. Sa^arraou, loco (iocBoXaWo; , alicubi legi notat Weelie- liana editio: idque ex vetustis exemplaribus petitum arbitratur, et ferme appro- bat, Humphr. Prideaux in Nexu Hist. sacrae cum externa, Part. I. pag. 14. 15. ed. Germ. Lectiones Wechelianae ubi nullis aliis codicibus muniuntur, Bezae an- notationibus orturn debent. Piane ex LXX int. in Justinum, quem Beza allegat, derivatum est Sa^aascou. v. 44. vi (7x.7]vti tou [/.apTupiou , tabernaculum testimoniì) Sic LXX prò Hebraeo ^SHtt hr,$ Ex. 27,21. etc. — xocTà tòv tutcov, secundum formarti) Hebr. 8, 5. not. Hic typus melior erat, quam iili, de quibus v. 43. v. 45. àiaSsEà'^svoi, suscipientes) longa successione. — sv, in) quum sub- egerunt populos. — ttJ xaTac^scst, oecupatione) PHZ5T1E LXX, Y.%T inventi gratiam) Felix, qui gratiam invenit. Nil melius. — yJTìfaaTO sùpsLv, petebat invenire) ardenter. Psalm. 132, 2. seq. — <7yjQva>[/.a) Psalm. cit. v. 5. pttìTa LXX GjtYjvtópc. Hoc plus quam g%t)v& v. 47. soAofxwv, Salomo) Tamdiu Israel sine tempio fuit. — olxov, domum) Tenue hoc loco et opportunum vocabulum, prò tempio. v. 48. oùx, non) Particula, ineunte sententia, magnam vim habet. Eadem protestatio Salomonis in ipsa dedicatione templi. 1 Reg. 8, 27. — ó "Y^igto?, Altissimus) Conveniens appellatio. Hunc nulla moles capit. — ^£tpo7rowÌTOt?, in manufactis) Antiqua est haec lectio l ), cui recentiores adjecere vaoi's, ex cap. 17, 24. ^etpo7roiv)Ta LXX absolute dicere solent prò idolis: prò sacrariis etiam, Jes. 16, 12. Elegantissimeque Stephanus vocabulo vaol; abstinet, superstitionem refutans. Manufactura divina, universitas rerum, v. 50. v. 49. ó oùpccvó; jctX.) Jes. 6Q, 1. 2. LXX, Outg); Xsyst Kupio;, ó oùpavó; [AOL GpOVO;, VI Sé yV) Ù-07TÓStOV TCOV TCoStOV f/.Ol>* 7U0L0V OÌXOV Ot>toSo(/.VÌ(7STS [JLOt; )tai Ttoloq totto; T*7fo xaTa-auGscó; |/.ou; 7càvTa yàp Taura stcoiyjgsv vi j@s£p [xou. — xoctoc- Tirauasw;, re( t uiei) Gentes diis suis fecere pulvinaria. Redarguitur falsus templi usus. v. 50. vi ^sip [aou, mantis meo) indefessa. v. 51. G/cXvjpoTpà^viXot, duri cervicibus) Cor et lingua in confitendo: cor, et aure* et collutti, in suscipiendo desideratur. Graviter reprehendit Stephanus Judaeos; nec tamen nimis cito, nam antea comiter fuerant invitati per apostolos. ? — à7rspiT(/.7iTOt, incircumeist) Justum opprobrium. conf. v. 8. — tv) Kocp&a, corde) Tales se ostendunt v. 54. — toi? wgIv, auribus) Tales se ostendunt. v. 57. — ù[«©%, vos) non nos, testes Jesu. Judaeos veteres, collato versus fine, inclu- dit. — àsl, semper) Summa tractationis : semper, quotiescunque vocamini. — tco 7cvsu(/.aTi tco àytw, Spiritili sancto) testanti de Jesu, per prophetas, et de tota 1) Eamque secus ac in Ed. maj. factumfuerat, et margo Ed. 2. praefert^ et Vers. germ. E. B. ACT. VII, 51 — 58. 449 ventate. — àvTwci7CTSTè, in adversam ruitis) Toti aliter affecti erant, atque apud Jesaiam eodem capite 66, v. 2. postulatili*, Respiciam ad misellum et contritum spirita, et trementem super verbo meo. — u; oì -xzioz; uucov, y.y,ì ujjlsiS;, ut pa- tres cestri, sic vos) Utrumque declaratur versu 52. v. 52. /.al obuatTsivav, et occiderunt) Hoc vulgo cum iis, quae sequuntur, construitur: aptius autem connectitur cum verbo s&uEav persecuti sunti ^nam, qitem prophetarum non, idem est, sed cum alFectu, quoù, omnes prophetas: unde construas, omnes prophetas, qui praenunciabant etc. Syllepsis. — rospi Tffe bXsó- (7£w:, de adventu) Unde tam saepe dicitur ó èpyóusvo; , Veniens. — toQ Su&xlgd, Justi) Insignis antonomasia. Verus Messias, Justus justitiae auctor. — vuv, nunc) Xnnc respondet voculae prue in praenunciantes. — ropóttórat, proditores) ad Pilatum. Ref. ad persecuti sunt. — oovs?;, homichlae) reddente eum Pilato. Ref. ad occiderunt. v. 53. omvs?, y?«) Ex eo, quod in Christum patrarunt, convincit eos non servatae legis. conf. Job. 7, 19. — s^àpSTS, accepistis) cum subjectione, primi- tus. — sì; àiaTayà; àvvsXwv, mi dispositiones angelorum) Majestatem legis hoc indicat. Gal. 4, 14. Angeli in Sinai sub specie flammae apparuerunt. conf. Gal. 3, 19. Hebr. 2, 2. sì;, «rf, uti Rom. 4, 20. Judaei acceperunt legem, ut eo ha- bendam loco, quo habendae essent constitutiones angelicae , cum summa reve- rentia. Angelos Deus ministros habet: hinc quod angelicum, idem divinum est certo. — où/ èanAdt^ocES , non custodistis) cum omnibus phylacteriis vestris. Qui in Christum credit, legem statuiti qui Christum tollit, legem tollit. Postrema Stephano reticenda fuisse, ratio putaret; quia jam apologiam perfecerat. Sed in statu confessionis omnia sunt dicenda, quae gloria DEI et salus auditorum postulai v. 55. TT^r'pr,:, plenus) Crescente furore hostium, in Stephano crescit ro- bur spiritus, omnisque fructus Spiritus. — àrsviTa;, intuitus) Coeli obtutu in- primis erigi potest animus violenta morte obeuntium. — slòs, vidit) Non dicitur Jesus Stephanum allocutus. — Òó;av bzoì, gloriam DEI) splendorem ineffabilem, qui effulget in coelo tertio. — sctwtx, stantem) quasi obvium Stephano. conf. v. 59. Nam alias ubique, sedere, dicitur. Egregie Aratori Lumina cordis habens coelos conspexit apertos, Xe lateat, quid Christus agat: prò martyre surgit. Quem fune stare videt, confessio nostra sedentem Cum soleat celebrare magis. Caro juncta Tonanti In Stephano favet ipsa sibi : Dux praescius armat, Quos ad dona vocat. v. 56. ìàoù, ecce') Confessio fidei, a praesenti experimento. [Ab hoc ipso momento fortius, quam antehac, vita aeterna illuxit Stephano. V. g.] — Oswpw, video) Hostium non erat ridere, sed credere, si eorum esset fides. — tou; oùpa- vo'ù;, coelos) Id plus, quam coelum, v. 5. — xóv utòv tou àvOptó-ou, filium ho- minis) Lucas, v. praec. Jesum appellai. Non Lucas, sed Stephanus, Jesum vidit. conf. not. ad Matth. 16, 13., de appellatione Fìlli hominis. v. 57. /pàcavrs;, clamantes) ne Stephanus audiretur. A verbis, minis, verberibus, carceribus facilis ad caedem progressus. — ójpar ( sav, impetum fe- cerunt) antequam suffragia expedissent judices. v. 58. s;co ty;; -óXsw;, ex urbe) Injurium in urbem Stephanum putant, eo- que indignum, qui in ea moriatur. — à-sGsvTo, deposuerunt) quo essent expe- ditiores. — vsaviou, adolescentis) Saulus jam tum inter eos aliqua dignitate fuisse 1) Suìc judicio clarius respondet margo Ed. 2. et Vers. germ. quam Ed. uiaj. E. B. 29 450 ACT. VII, 58 — 60. Vili, 1 — 10. videtur. Sic provisum tamen est, ne manum admoveret. e. 26, 10. — cauXou, Santi) De progenie forsitan regis Saul erat. Valla. Certe ejusdem tribus erat. v. 59. xupis ltjgou, Domine Jesu) Adhuc confitetur Stephanus. v. 60. Osi?, ponens) Prius non potuit: orare tamen potuit, animo expedi- tior, quam corpore. Simili genua posita magis proprie congruunt deprecationi prò peccato hostium. — (ptov/j fxsyà'XT), voce magna) cum parrhesia, ut audirent tumultuantes. — xópte, Domine) Eundem Dominum appellat Jesum. Hunc mo- rientes invocare debent. — dbp-.apTiav, peccatimi) Salva patientia, peccatum pot- est dici peccatum. — e>cotpi0y) , obdormivit) Lugubre verbum et suave. Hic protomartyr ipsos apostolos (minim) omnes habuit superstites. CAPUT Vili. v. 1. Socu^oc, Saulus) Arcte hoc annectitur antecedentibus. Lapidatur Stephanus? placet Saulo. Fit persecutio ecclesiae? idem adjuvat. v. 3. — vijxspa, die) Non differebant adversarii. — Stoy^óg, persecutio') Unum fluctum sequun- tur plures. — ^àvTS?, omnes) doctores. v. 4. 5. Nam alii, et, horum causa, apo- stoli, remanebant. v. 2. 3. — Siscrrcàp'/iffav , dispersi sunt) Sic Evangelium latius est propagatimi. Ventus fiammanti auget v. 4. — wX^v, praeter) Eo majore pe- riculo erant apostoli: neque tamen existimarunt, se debere prae ceteris securi- tati suae consulere. Pericula sustinere debent, qui majore gradu et mensura fidei sunt; quamvis multa ex eis pendere videantur. v. 2. Guvsy.ó[/.K7av, curaverunt) Sanctum officium. conf. e. 9, 37. — sù"Xa- |k%, religiosi) qui DEUM timebant prae hominibus, quamlibet persecutoribus. v. 3. l ) ctdTTopsuó^svo;, intrans) tanquam Inquisitor. — y.%i yuvaTxas, ac mulieres) quibus alias lacilius parcitur. v. 4. oi |/iv oùv SiacrroxpévTSs SltJXGov, qui ergo dispersi erant, diversi ive- runt) Haec ipsa verba post longam quasi pareri thesin reassumuntur cap. 11, 19. et hoc Illuni ita continuatur. Verbum Siep^ecrGai, pertransire in Actis saepe sig- niilcat doctrinam ubique sparsam. v. 5. gcindium) Proprius fructus et character veritatis Christianae. v. 39. e. 11, 23. 16, 34. etc. Rom. 14, 17. [2 Cor. 1, 24.] v. 9. àvvìp, vir) Talem etiam adversarium invenit Paulus e. 13,6. — Ttpouiz- 7)p5£sv, ante erat) Non semper, qui prior tempore, idem potior jure. v. 11. e. 13, 6. Cum solus erat, potuit applausum invenire: sed lux veniens tenebras pellit. Magna virtus regni DEI. v. 7. 13. Ex. 9, 11. — pcysutov, magiam fa- ciens) Sunt ergo magi et magia. Ex. 7, 11. 22. 8, 7. — r/fe Trapalatasi /.al toi<; àaapTiai;- sv ai; — sv ole, /.tà. Alii [j.z- yd&as, alii yivó[/.eva mutarunt. v. 14. &é&s*Tai, accepit) As&s/.Tai, sSe^Gyiv, &£^Qvi<>o{/.ai, signifìcatione pas- siva frequens. e. 15, 4. quare hoc loco interpretari possis: accipere facta est. Simplicius tamen est: accepit. conf. e. 17, 7. — à-£C7T£iÀ:xv , miserante Qui mit- titur, aut a majori mittitur, aut a pari. Collegii apostolici major fuit auctoritas, quam Petri et Johannis singulatim. Hodie Pontifex Rom. non diceretur mitti a quoquam. v. 15. Tupo^uEa-VTo, oraverunt) In ministerio evangelii preces non minus valent, quam sermones. Perfectus ergo minister esse nequit, qui orare nequit. DEI enim res referri debent ad homines, et hominum res ad DEUM. v. 18. 6sacà v. 28. àv£y(vo)cr/.s , legebat) elata voce. v. 30. Legendum, audiendum, percontandum, etiam in itinere, etiamsi parum intelligas. Habenti datur. Scrip- tura [prue omnibus libris mundauis , quamlibet evidentibus, V. g.] lectorem, quamlibet parum intelligentem, suavitate afficit ac retinet, perinde ut aromata etiam per involucra odorem transmittunt. v. 29. sks, dixit) Spiritus S. est persona, e. 1, 16. 10, 19.20. 13,2. 21, 11. v. 30. vfaouGSv, audivit) Notus Philippo textus erat. — apó. ys, numquid) Mira allocutio ad ignolum eumque magnum hominem. In sancta conversatione sine circuitu agendum de re ipsa. Non fecit initium Philippus, ut vulgo fit, v. gr. de tempestate, de novis rebus. v. 31. yàp) Elegans particula, hoc sensu: quid quaeris? Fatetur igno- rantiam. — èàv pi ti;, nisi quispiam) Qui primam Jesu notitiam habet, pro- phetas vel sine homine hodego potest intelligere. — Trapsxd&sss te, rogavitque) Erat in eunucho modestia et ardor discendi. v. 32. ii às TwSpto^Yi, locus autem) Ex ilio 53. Esajae capite multi non solum Judaei, sed etiam Athei conversi sunt. nonnullos habet historia: omnes novit DEUS. — co; TrpójiaTOv — mpovTO? aÙTÓv — TaTrsivtósa aùrou — tyiv Ss ysvsàv y.tX) Sic LXX, Es. 53, 7. 8. nisi quod ocùtòv, aÙToO et &è non habent. — tì^Gt}) duci se passa est, ovis. vi^Gv; pendet a wpópaTOV, et àeptovo; ab àpó;. nam apodosis incipit in outco; sic. conf. accent. Hebr. tó; prò x.a6tó;- Rom. 5, 18. 1) 7:poaxuvy]a(ov , adoratimi] Pridem circumeisionem quoque videtur accepisse. Y. g. ACT. Vili, 32 — 39. 453 2 Cor. 11,3. Non est icon, sed comparalo. — aowvoc, sine voce) vocem, cum habeat, nullam edens, ut si nullam haberet. v. 33. sv, in) i/uum humiliatus fuit, statim judicium ejus sublatum est. Justificatus est. 1 Tim. 3, 16. — ysvsàv, aetatem) et inde progeniem. Utrum- que jungitur Jes. 53, 10., videbit semen: extendet dies. et v. 11., videbit. satiabitur. Sensus est: aliorum nominimi aetas est v. gr. LXX annorum: at Messiae aetas est ineffabilis. — cm) *5 quia. Nexus inter statum exinanitionis et exaltationis. — afpSTat arco ir/fé y?fc, tollitur a terra) Perbrevis vita Jesu Christi, ad patres Lue. 3. collata, in terra fuit: excisus est, Dan. 9, 26. lucu- lentissimo argumento, generationem ejus alibi esse fixam. v. 34. MouM <7ou, oro te) Simplex et candida interrogalo. — rcspt Ttvo;, de quo) Cuivis textui applicari potest haec quaestio: de quo? et, quem ad finem? — iuefi sauTou, de sé) Prophetae non est de se ipso multimi loqui, sed de Christo. — $, an) Dividendo, propius venitur ad decidendum. — éTspoo, attero) Quis ille alter, nisi Christus? de quo omnes prophetae testantur. — tivós, aliquo) Valde adhuc indefinite quaerit eunuchus. v. 35. àvo&as, aperiens) Jam erat locutus aliqua: sed nunc ad dicendum se confert. Sic e. 10, 34. — àpEdcasvo; , incipiens) Commoda ratio doctrinae, ordiri a textu oblato, et reliqua, quae dicenda sunt, subnectere. e. 13, 17. Lue. 4, 21. — arcò, a) A quolibet Scripturae textu, non modo a tam illustri, quam hic erat, deveniri potest ad Jesum: et timi late patet dicendi campus. — Tvfo ypa£L, timore — consolatone) Temperamentum egregium. Consolatio, pax interna: eip^vT)-, pax externa, cum timore Domini, sublato hominum metu. — £7u>.7i0óvsto, multiplicabatuf) numero credentium. v. 32. Sta TuàvTcov) Masculinum. coli, èv ole, e. 20, 25. v. 33. óVu-w, octo) Audierat de Christo sine dubio, sanante omnes ilio tempore. v. 34. tócToci, sanai) non modo, sanet. conf. v. 40. e. 3, 6. 14, 10. Haec oratio confirmat praesentiam et potentiam Christi divinam. v. 35. *) tòv (jdcptóva, Saroii) Saron traetùs nomen, in quo Lydda oppi- dum. hinc articulus adjectus. — ém tòv jtópiov, ad Dominum) Jesum Christum. Ad Dominum converti dicuntur ii, qui V. T. jam antea amplexi erant e. 11, 21. 2 Cor. 3, 16. ad Deum converti dicuntur gentes. Act. 15, 19. 20, 21. 1) 7iàv-C£<;, omnes] Lydda, Josepho teste, vicus fuit, urbis ambitimi aequans. Nu- merosa igitur haec fuit conversio. V. g. ACT. IX, 1)6 — 43. X, 1 — 4. 457 v. 36. spywv, operimi) Haec opera, vestium confìciendarum , magni ae- stimata sunt, magno praemio remunerata, v. 39. — ltei[/.o<7uvc5v, eleemosyna- rum) Joppae igitur non fuit communio honorum. v. 38. ol [/.ocOnTaì, discipuli) Itaque hi non hahuere donum miraculorum. — Suo, duos) de re gravi. [Sperabant futurum esse, quod reapse consecutum est. V. g.] — [xr, òxv/fcou, haud gravavi) Fides non tollit civilitatem verbo- rum; qua hìc usi sunt. LXX, Num. 22, 16. à£w5 ss, p; òxmié?m£ cwm illisj Humilitatis indicium. coli. v. 43. — [jlst' aùrtov ausa, quum esset cam ipsis) i. e. antequam obiret. v. 40. èjcjào&tòv, ejectis) Ardori precum apta solitudo omnimoda, et magno miraculo: eoque major deinde fuit apud omnes admiratio ac fides. — avexdÙkae) resedit. Lue. 7, 15. v. 41. jtal, et) et speciatim *). v. 43. footvà?, s«f multos) Plus fecit, quam rogarant. v. 38. — Gtpwavt, Simonem) propinquum fortasse loco 2 )- CAPUT X. v. 1. 'AvTip, vir) Hactenus descripta omnia inter circumeisos gesta sunt: nunc etiam venitur ad gentes. — èv jcaiaapeta, Caesareae) Jam non ignota ibi erat doctrina salutis. e. 8, 40. Conf. infra, v. 37. Unde Petrus prophetas alle- gat v. 43. Hierosolyma sedes tum erat regiminis Judaeorum ecclesiastici; Caesarea, civilis. Metropoles, quas cetera sequebantur, cepit evangelium, per illos divinos idiotas praedicatuin: sic deinde Philippos, Athenas, Corinthum, Ephesum, ipsam Romam. — zopv7i>.to? , Cornelhis) Frequens apud Romanos nomen. — LTO&wcyfe, Italica) Horum militum magna pars vivebat, quo tempore haec scripta sunt: poterantque illi testes esse, oc Tffe GKZÌpr\<; tyi; ìra.)ax7fc ra£ol, cohortis Italicae pedites memorantur etiam ab Arriano, ut observat C. G. Scliwarzius in Diss. de cohorte Italica et Augusta p. 42. v. 2. gùv, curri) Connexio arcta heri et familiae, ducis et militum. v. 7. — oì'xo), domo) Conf. cap. 11, 14. — tw Xato, populo) Apud multos Judaeos magna tum erat paupertas. Pauperum vicem DEUS rependit. Favorenti Cornelii erga Israélitas gratia DEI erga Israélem rernuneratur. — Ssóasvo;, orans) Pre- ces et liberalitas commendantur hìc; accedit jejunium. v. 30. Benefici facilini, quod DEUS vult: precantes iidem quod volunt, DEUS facit. v. 3. èv ópà[xair&, in visione) non in ecstasi, ut Petrus. — [/.a, tectum) Non habebat Oxsptoov doinus coriarii. — 7rpocsu!;ac0aL, orare) Tempus ante prandium vel coenam (v. 3.) precibus opportunum. — sVnrjv, sextam) prandii, et, ante id, precum. Ps. 55, 18. Occurrit inscius tantae revelationi. v. 10. èysvsTO, factus est) sub preces. — TrpócOTStvo?, esuriens) legitimo cibi tempore; modo tamen quodam, ut videtur, extraordinario. Cum statu fa- cultatum naturalium congruunt symbola apparitionum. — ysuv, parantibus) scilicet iis, quorum erat parare. Etiam quum facultates naturales non quiescunt, tamen in- valescere potest operatio divina. — sWwcai? , mentis excessus) Preces aptum faciunt ad recipiendam revelationem : et ecstasis munit hominem contra suum ipsius spiritum. v. 11. tòv oupavòv, coelum) Vas non solum e terra sublatum est in coelum, sed prius e coelo demissum. Itaque gentium receptio in coelum praesupponit originem primam hominum coelestem. Et in coelo prius sunt typi rerum, quae deinceps in terra fiunt ad salutem hominum. conf. Hebr. 8, 5. — vOdcvo[j.ai, interrogo) Suas quisque loquendi partes habet. [Atijue interrogando plura loquendi opportwiitas facile paratur. V. g.] v. 30. arcò, «&) ab initio diei, qui retro quartus est, usque ad diem prae- sentem et liane ejus horam. — TSTàpTY)?, quarto) Primus (jetrorsum, quartus) dies erat visionis et legationis : secundus, adventus legatorum: tertius, profec- tionis Petri: quartus, adventus apud Cornelium. [v. 3. 9. 23. 24.] — vjpiv vyj- gtsuojv, eram jejunans) Non innuitur jejunium quatuor dierum, sed diei retro quarti. ILaudabilia haec fuerant: attamen liumili simplicitate refert Cornelius. V. g.] 2 D v. 33. y.ySk&q sTuotYjffai;, bene f ecisti) Formula approbandi. Laudat Petrum, qui venire non dubitarit. v. 28. — èvcÓTaóv goo, coram te) Antiquissima lectio. 3 ) tou GsoO, prò gou, librarius facile sumsit, vel ex fine versus hujus, velexv.31.— TOxpsGjxsv, adsumus) Cornelius domi suae ita loquitur, quasi apud Petrum esset ipse cum suis. Religiose praeparati erant. Terra bona erat : inde fructus celer- rimus. v. 44. — Tà TCpOGTSTaypLsva goI, quae mandata sunt tibi) Non videtur antea dictum fuisse Petro, quod diceret. v. 34. ì% ctóO accept abitisi cui gratia etiam sine circumeisione possit obtingere. Respondet verbum Xa[k?v, ac- cipere, cap. 15, 14., ubi hic ipse locus respicitur. v. 36. tòv Xóyov 8v ootegtsiXs) Hebraismus, ex quo ria valet, hoc est, uti Hagg. 2, 5., tòv Xóyov, ov SisGspiv uatv. ed. Basii, sive Aldin. Addit Ludovicus 1) 6 6ebg, DEUS] Unius veri DEI cognitionem apud Cornelium supponere Petrus po- tuit. v. 34. 36. V. g. 2) T7]V evvàx7]v ÓSpav , horam nonam] Israélitas hac in re imitatus fuerit Cornelius. e. 3, 1. V. g. 3) quam Vers. germ. praefert, marginem Ed. 2. potius, quam Ed. maj. secuta. E. B. ACT. X, 36 — 41. 461 de Dieu loca Zach. 7, 7. 8, 17. 2 Reg. 9, 25. Alii tamen olim apud Lucam, tòv ^óyov òltzzgtziIz- (coli. Ps. 107,20. LXX, xK&mù& tòv Xóyov ocùtou) ut subaudia- tur tootov 1 ), coli. Matth. 19, 22. Joh. 7, 40. etc. Certe Petrus illud Jesajae e. 9, 7. rsbtt) in in mente habuisse videlur, idque ad ea, quae ibi praecedunt de Paris Principe atque imperio, retulisse; ut dicat: Bonum illud, quod Israèli perMessiam obtigit, idem vestrum est. Utrumque tamen locum accipio de verbo doctrinae. conf. Act. 13, 26. Non construitur, tòv Xóyov ofàxtz. Norant novi auditores historiam, de qua mox; non item adhuc rationes interiores, de quibus hoc versu. — à-scTSiXì, misit) Deus. Ellipsis nexum hujus versus cum v. 34., ex quo expletur, confirmat. misti autem Deus, quum Filius ejus venit; et evan- gelizavit , locutus per illum. — sùayysXi^òasvo; eìp'/iv/jv, evangelizans pacerri) pacem DEI hominumque, Judaeorum et gentium. Es. 57, 19. Eph. 2, 17. — Sia, per) Constr. cum pacem : ex eo, quod Christum continuo appellat Dominum omnium, etiam gentium. coli. v. 42. 43. Unus Dominus, omnes pace continet. — TràvTwv, omnium) Masculinum. Christus omnium Dominus: et Deus, in Christo, omnium Deus. v. 34. Eph. 4, 5. 6. v. 37. òf/.s% oì§aT£, vos svitisi ex documentis adventu meo antiquioribus. [Pleniore itaqueretatione opus non habebant.Y.g.] — àp£àa£vov) Participium vel per se, vel adverbii loco, coli. Lue. 24, 47. Absolute dicitur, Graecismo eleganti et frequenti. — «-tuo ttk yaXiXaixc, a Galilaea) Joh. 1, 44. 2, 1. Ei regioni satis vicina Caesarea, ab Hierosolymis remotior. v. 39. — ixsTà, post) Johannes, limes inter V. et N. T. — tó ^à-Ti'raa, baptismum) celeberrimum illud institutum. v. 38. L7,<70uv — ùq zyjjirjzv y.ÙTÒv ó (kòc, Jesum — ijuomodo unxit eum Deus') Hoc per appositionem cum verbum junctum pendet a scitis. Itaque Ì7]<>ou: w; sburrai in constructione idem valet, ac si diceretur: t£ 77spl ìtìcoO, ov e^picsv ó Oso;. Sententia haec est, Jesum, et quidem ut Christum, eis innotuisse. — £/j)i(7£v aÙTÒv, unxit eum) in baptismo inprimis. Matth. 3,16.17. Lue. 4,1. 14.18. — rcvsujjwcTi àytep zal §uvà[/.si, Spiritu sanato et virtute) Spiritus sancti mentio saepe ita fit, ut addatur mentio ejus speciatim, quod convenit cum re praesenti: ut hoc loco, ubi opera Christi praedicantur, additur, virtute. Sic, plenos Spiritu sancto et sapientia: e. 6, 3. plenus Spiritu sancto et fide: e. 11, 24., reple- bantur gaudio et Spiritu sancto: e. 13, 52. Conf. illa: Spiritus et veritas, spi- ritus et vita. Joh. 4, 23. 6, 63. Jungitur sic nomen concretum et abstractum, uti 1 Petr. 4, 14. — sùòpysTwv, benefaciens) Omnia miracula Christi hominibus attulere salutem, non damnum. Beneficia, genus. sequitur species insignis, sa- nationes. — itàvTas, omnes) Magna inprimis eo tempore fuerat multitudo obses- sorum et aegrotorum. — ttaTaò\>va<7T£uo;jivo'j:, oppressos) injusta vi. — [ast' auTou, cum, ilio) Parcius loquitur, prò auditorum captu, de Majestate Christi. v. 39. ìLcà tq(asic, et nos) Hoc vim habet e7UTa.Tiz.yiv. Resp. vos, v. 37. v. 41. où, non) non jam, ut ante mortem. — où toxvtI tm Xau, non omni populo) Regnum ejus est regnum fidei, per testes propagandum, eosque divinitus probatos et firmos; et regnum codeste, non mundanum; non vani splendoris, sed Cut Justus Jonas loquitur) sub formis crucis latens. — t,[mv, nobis) Appositio nominis et pronominis. — cuv^àyou-sv Moti guvz-ìou.zv aÙT<3, edimus et bibimus cura ilio) per biennium et amplius, ante passionem. Denotatur hac phrasi, de qua conf. Joh. 15, 27., conversata diutina: neque unquam apostoli soliti sunt commemorare, se cum Jesu post ejus resurrectionem edisse; hoc enim Jesus ad ipsorum, non ad aliorum convictionem fecit; qui etiam Lue. 22, 18. 16. de vino posthac non bibendo latius erat locutus, quam de paschate (in oppositione 1) Consentit Y ers. germ..; quamvis margo utriusqueEd.gr. omìssionem voc. ov prò minilS firma declaraverit. E. B. 462 ACT. X, 41 — 48. XI, 2 — 4. ad quemcunque cibi usum) non edendo. Itaque [aztò. post pendet a v. 40. Illis apparuit Christus resuscitatus, qui antea in illuni crediderant; et qui testari pos- sent, eum, qui resurrexisse diceretur, vere esse Jesum, quem antea novissent. v. 42. Trap^yysL'Xsv vi^tv, praecepit nobis) Deus. e. 5, 29. — tco tacco, po- pulo) Resp. v. 41. init. — cWjxapTupaaOat, testari) Subaudi: etiam gentibus. e. 1,8. Matth. 28, 19. — aÙTÒ?) Tpse. — coprivo;, definitus) decreto immobili. — xptnr,;, judex) Hoc nomen omnem gloriam Christi synecdochice exprimit, fìdelium- que respectu coronidem denotat beneficiorum Christi. 2 Tim. 4, 8. coli. Hebr. 12, 23. Judicabit etiam Judaeos, qui eum condemnarant; etiam Romanos, qui Caesaream sedem habebant regiminis Judaici; etiam mortuos, ex quibus resur- rexit, suo tempore resurrecturis. 1 Petr. 4, 5. [Conf. e. 17, 31. Sic Dominus Jesus quoque Judicem se prius testatus est, quam adscensionis saae mentionem faceret, Joh. 5, 22. V. g.] v. 43. toxvts;, omnes) ii, quorum extant, et quorum non extant libri, e. 3, 24. — rcpoepirrat, prophetae) In hoc sermone nondum citarat Petrus testi- monia V. T. et nunc, dum generatim prophetas allegat, res initio sermonis, e. 11, 15., protinus, ut oeconomiae circa gentes convenit, apud tales auditores conficitur. — [/.apTupouaiv , testes sunt) uti nos, v. 39. Non utitur Petrus hìc promissionis per prophetas descriptae vocabulo. — àcpscnv àaocpTtcov, remissio- ne™ peccatorum) quae caput est omnium beneficiorum. — raxvxa, omnerri) etiam ex gentibus. v. 44. Iti, adirne) Scatebat Petrus ad dicenda multo plura: e. 11, 15. sed ubi Spiritimi auditores quoque acceperunt, audiendi opera, et loquendi, peregit, quod suum est. [Ex praeconio fidei accipitur Spiritus. Gal. 3, 2. V. g.] — é7T£7T£C7£, cecidit) modo conspicuo. Alias baptismus susceptus est ante adventum Spiritus sancti. Sed hoc loco dubitari potuerat, an citra circumeisionem forent baptizandi. Ideo statim super auditores verbi cecidit. Liberum gratia habet ordinem. v. 45. irà Tà sOvvi, in gentes) Sic una appellatur domus, vel quia hinc col- ligebat, etiam ceteros Spiritum S. esse accepturos : nam uno admisso, jam nulli clausa est janua; recteque ab exemplo ad omnes concluditur: e. 11,18.14,27., vel quia èOvtxoù; gentiles dicere incommodum erat. v. 46. yàp, enim) Ab effectu concludunt. — y^cótrcToci;, linguis) variis. v. 47. tò uc^cop, aquari) Aquam, prò baptismo, dicit per toctusivcocuv. Dato majore, illud, quod minus est, additur a dante, ab accipiente non spernitur. Non dicit: Jam habent Spiritum; ergo aqua carere possunt. Non circumeiduntur: et tamen baptizantur. Ergo multo major baptismi ratio, conf. e. 15, 8. s. quilocus docet, non fuisse circumeidendos. et tamen baptizandos censuit Petrus. — xto- 7S)(S(xa\ prohibere) e. 11, 17. — tU, quisquam) aut ego, aut fratrum ullus. v. 48. 77poc7£TaEs, jussit) Non liaptizavit sua manu: aderant alii, quibus id decore demandari poterat. v. 45. conf. 1 Cor. 1, 17. — xupiou, Domini) Christi Jesu. — £7U[j.£ivoa) manere amplius. — ^pipiftg Ttvà?, dies aliquos) Aurei dies. CAPUT XI. v. 2. AiejtpivovTO, disceptabant) i. e. Dubium de ea re sibi esse ostendebant. v. 3. àxpo[iuc7Ttav zyovz&s) Benigne loquuntur: non appellant incircum- cisos ) sed praeputium habentes. coli. Gen. 34, 14., dcvGptÓTCcp S<; zyzi àzpo^u- ciTiav. — sìcjri'XGs? x,al $, per ambular erunt usque) Sic quoque v. 22. Etiam locis citerioribus evangelizarunt. — cpom/.T,;, jcaì Koftpou, xal àvTLo^sia^, in Phoenicen et Cyprum et Antiochiam) Phoenice erat ad septentrionem: Cyprus, ad occi- dentem: Antiochia, ad orientem. — ìou&afoic, Judaeis) talibus, quales erant ipsi dispersi. v. 20. yjjpyivouoi , Cyrenaei) e. 13, 1. 2, 10. Hi, cum Cypriis, magis as- sueti erant cum gentibus versari. — zXkr,vxc) Communior lectio, iìl%vvsT£!.v. v. 14. sìc&py.iAoCicy., introcurrens) celeriter. v. 15. tj.yivri, insanis) 2 ) Formula, in re, cui fides non habetur. — o\t.7)[J!.ai , vocavi) Ergo vocatio aliqua ad Barna- bam et Saulum ipsum interna pervenerat; quae nunc per os aliorum reiteratur: Cconf. not. ad Lue. 24, 34.) ut hi quoque scirent vocationem illorum, eique sub- scriberent. Correlata, wpocXi!)|iàu, à/poptaaTs, vocavi, segregale. Saepe Paulo, quae ad ipsum pertinerent, per alios significata sunt. Idem verbum Exod. 5, 3.: ó Osò; T&v é^paitùv Trpo&Hejc^yjTat ^{AacX7Ì<7so);, exhorta- tionis) abs qua nomen Barnabae. v. 16. xaTacsba? , commovens) ne vel prima verba non audirentur. — àvSpsc, viri) Recurrit appellatio v. 26. 38. — atX oi 7£v xt).., et — gestarìt efc.) Sermonis hujus principium, v. 17. 18. 19., tria babet verba graeca, partim rara, partim piane singularia in sacris literis: uòoxrsv, STpoTTooópTiTìv , x.a/rsxXYìpovóa7,<7£v • quorum primum Es. 1, 2., secundum et tertium Deut. 1, 31. 38. occurrunt. Atque haec duo capita, Deut. 1. Es. 1. hodienum in uno sabbato leguntur: unde, utrumque eo ipso sabbato, et quidem Graece lectum fuisse, Paulumque ad eam potissimam lectionem Mosis et prophetarum, v. 15. respexisse, satis fìrmiter concludimus. Nani etiam judicum mentio, v. 20., cum Hapbtara, Es. 1, 26. congruit: et Ju- daeis solenne est, sermones eorumve exordia e sabbatica lectione in synagoga sumere. [Éàdém edam riunì pars tnm fnit.quatemplnm cnm urbe et per Chal- daeos olim vastatum filerai, et rastandnm deinceps per Romanos. V. g.] Nunc quod ad verbum STpo-ooópr^sv attinet, prò quo insignes codices habent, èxpooo- (pópTjesv, extra controversiam pridem est, respici eo locum Deut. 1, 31., èv tv) spreco TauTVi STpwpòtpópTiffs gz Kuipiog ó ( m )z6c to'j, co; sì' ti? Tpooocpop^cai. avOpeoTro; tòv utóv aÙTou. Hebr. N^: tulit, simpliciter: quomodo? per tolerantiam, an per benefìcentiam? Resp. Tnlit Deus, non modo dua-if. popolimi Israeliti cum in de- serto, beneficentissima, eaque piane singolari ratione, quae proprie il I ì conve- nire! aetati tenellae, qua populus non ipse se tulit, ut bomo adiiltus, sed Deus eum, ut parvulum nec dum sibi suppetentem, gestavit, ut neque de victu, neque de amictu, neque de profectione essent soliciti. Atque liane singularem ferendi rationem Scriptura de populo in deserto loquens al) oinni alia distinguit. vid. Deut. 8, 2. 5. 15. 32, 10. ss. Jes. 63, 9. fin. Hos. 11, 1. ss. Amos 2, 10. Neh. 9, 21., quo loco conjugatum extat, ò\s6pì'.la;- et conf. Num. 11, 12. ùazl àpai t'.Otjvò; tòv OviXà^ovTa. Et huc spectat quoque locusDeut. 1. et hìc Paulus: unde recte, nutrir it, reddit Land. 3. cum Aeth. Arab. et Syro. Nani mores populi tulit Deus antea quoque, Ez. 20, 9. et postea Ps. 106, 43. s. Quare si semper aliud esset Tpo*jr;oj:h \ % ò).si tos©siv. vrr V , l " , ' J , .' ' .. Hv ò sxToaar, tic. toic tooto',: 'j777,oòt£!.v il'' l " \ postremam pnrasin verbo tp©,7TO reddit. Ran. Actu 5. scen. 4. f. 185. Et Tullius 1. 13. ad Att. Epist. 29. tòv TuópY)óp7)<7Sv aÙTou; èv twvtolois àyaOoft;. 1. 7. e. 36. Et sic piane Eph- raim Syrus, wGTCsp vtituov — , outw xal ai ijw^al a * X.*P tT °S ^sia? [jìto^oi ysvó^s- vai, Tpo7uo(popouvTai év t?) yXujtuTTjTt xaì àvairaua£t tou 75rvsu(AaTO? , jctX. fol. uhé»t. ed. Oxon. È contrario TpoTCo^opsTv, a TpÓ7uo?, in testimoniis certe modo allatis, consensum aliquem infert: Deus vero mores populi in deserto minime appro- bavit. rcposw^wa, inquit, Hebr. 3, IO. coli. Ex. 23, 21. 32, 10. Ps. 106, 23. Jes. 63, 10. Ez. 20, 13. Deinde etiamsi de inculpata rnorum malorum tolerantìa possit accipi, id tamen hoc loco, ut Millius ait, fortasse ne verum (/uidem est. quo modo enim mores eorum per annos XL in deserto pertulit Deus, quos om- nes, praeter unum et alterum, prostrami in deserto? Neque ea notio instituto apostoli congrueret: implicite enim Israélitas accusaret; quod eum statim in ex- ordio, tam leni praesertim, facere voluisse, non est verisimile. TpsTrw et Tps.Xk7[/xov x-al <7uy>caTa(3à<7£(0$. vid. Hoeschel ad Orig. e. Cels. p. 480. Certe quicquid boni notio a vocabulo Tpó^o? habet, tainen manet. nam piane etiam Tpocpò? cum cetera praestat, tum inprimis parvuli mo- rosi mores tolerat: et Deus mores Israélitarum toleravit, sed multis etiam aliis eos modis èTpoqxxpópYjas. Ps. 78. tote. Conf. App. Crit. Ed. IL ad h. 1. Dicendum est etiam aliquid de verbo xaTSjcXyjpovó^yicsv. Notat id non modo kereditatem sumere, sed etiam liereditatem dare: Jud. 11,24. et hoc Lucae loco optimis co- dicibus nititur. perpauci, xkts)cXy)poSóty)gsv. Eadem varietas apud LXX, Deut. 1, 38. — w; TS(7<7apajtovTaeT7) j^póvov, circiter quadra ginta annorum tempus) Paulus beneficia DEI erga populum chronologica methodo recensens simul an- sarli auditoribus praebet cogitandi de longitudine seculorum ab Exodo usque ad Christum, invitatque auditores, utJesum eo magis agnoscant esse Christum. conf. Matth. 1, 17. not. v. 19. eGvy) stutòc, gentes septem) Deut. 7, 1. [Decem omnino fuerunt QGen. 15, 19 — 21.): at septem deletae sunt per Josuam. V. g.] v. 19. 20. òq stsgi xtX.) Uberiorem hic locus considera tionem postulat. I. Antiqua lectio tenenda est. Permulti codices, at minus antiqui, sic habent: ó Osò? tyìv yfiv aÙTtov. xal [jLSTa TauTa w; Itesi jctX, Minus multa, sed tamen antiquiora et potiora docu- menta l ~) Sic, Ó Osò? T7)V y^V aÙTCOV, lùC, £T£C7l TSTpaXOdlOl? /-al WSVTTJjtOVTa. Kal |/.STa TauTa eScihcs xoiTà? *tX. Igitur quasi annorum 450 mentio cum dis- tribuitone terrae, non cum judicibus connectitur. Clausulam de quasi annis 450 facile praetermiserunt librarli minus antiqui, et in subsequenti periodo suppleverunt. II. Distributio terrae non est initium periodi, quasi annorum CCCCL, sed meta. In notando tempore dativus casus vel accusativus promiscue interdum adhibe- tur: sed hic considerate inter accusativum non semel positum, dativus semel ponitur. v. 18 — 21. Accusativus simpliciter respondet quaestioni, quamdiu? sed dativo innuitur, quantum annorum ab initio rei intercesserit , dum res ipsa eveniret. conf. Joh. 2, 20. Si Paulus diceret st7], annos, sermo inferret, distri- butam esse Israèlitis terram, quasi annos 450 possidendam, usque ad promissio- nem videlicet datam Davidi de Messia : nam tota ceteroqui possessio erat multo diuturnior. Grotius annos ferme 450 numerat ab Exodo ad illud tempus, quo David ex arce Sion ejecit ejectos pridem ex urbe Jerusalem Jebusaeos. Tantum tem- 1) Quae margo Ed. 2. nec non Vers. gerin. (sejwsità crisi Ed. maj.) sequitur. E. B. ACT. XIII, 20 — 22. 471 porte, inquit, impensum fuit ad collocandam gentem Hebvaeam in i'Vis sedibus. Imo vero tota gens in illis sedibus per Josuam collocata est: Jos. 11, 23. 14, 15. 19,51. 21,43.45. quanquam tot uni terram ipsis datam occupavere seg- nius. Jud. 18, li Quare occupalio terrae non magis includitur (/nasi annis 450, quam possessio terrae occupatae. Quurn vero Itsctiv annis dicit Paulus, innuit, ab eo tempore, cum Deus patres elegit, promissione iis data, et a patrum pere- grinatione, usque ad terrae distributionem, fuisse quasi annos 450. Hos qua si annos 450 Tabella monstrat. A. M. 2046 Isaac nascitur. 2485 Sihon et Og debellantur. 2486 Jordan trajicitur. 2491 Cale!) inpriinis portionem accipit. Terra distribuitur, deinceps possidenda. 2492 Radix annorum sabbaticorum. 2493 Agriculturae initium. Vid. Ord. temp. pag. 3. s. ()6. [Ed. II. p. 56.] qui initium quidem agricul- turae minus commode refert, p. 424. 85.: [Ed. li. p. 364. 74. s,] quare hoc loco dilucidius reddidi. Annus 2492 esset ipse sabbaticus, si tura jam sabba- tici numerati fuissent: alioqui septem anni agriculturae fuissent, non sex: debe- bant autem tantum sex esse. Initium agriculturae abest a nato Isaaco annis 447, qui sunt quasi 450: praesertim quum postea quoque fuerit, quae occupa- retur, terra. In liane fere sententiam ipsa lectio communior graeca flectitur a Millio. III. Lectio graeca recentior nos non retinet. Anni Judicum ab Othniel ad mortem Eli sunt 339, et servitutum anni seorsum, 111. Summa, 450. Sic numerum inisse videntur, qui lectionem mu- tarunt. Sed revera multo brevior est tota Judicum periodus, a distributione ter- rae ad ipsam mortem Sauli regis. nani ab Exodo ad templnm fundalum sunt tantummodo 480 anni. Nos, veterem lectionem amplexi, non necessum habe- mus in annis quasi 450 ad Judices accommodandis operarci consumere, eave de re ad conjecturam confugere, quae 350 prò 450 legit, ut Lutherus, constanter, et multi alii, apud Jac. Dorncrelliurn, fecerunt. v. 20. pTpc TauTa, post haec) /mer, versu 17—19. memorata. — sSciks, dedit) Benefìcium erat. — /.pizze, judices) Judicum tempora inprimis fuere lauta, nec servilutes magnani eorum temporum partem coniecerunt. itaque Paulus mentionem Judicum ex ìlla Haphtara Jes. 1, 26. repetit. — to'j TTpocpvrrò'j, pro- phetam) Ante Samuelem, rari prophetae; postea, permulti. v. 21. fjxoxjl — (kvtapiv, Saul — Benjamin) Ejusdem nominis et tribus fuerat Paulus. — stT) TSócapàx.ovTa, annos quadraginta) Hìc Samuelis pro- phetae et Sauli regis , anni in imam summam conferuntur. nani inter unctionem Sauli regis et mortem ejus non erant XX anni, nedum XL. 1 Sani. 7, 2. v. 22. iJ,zT7,GTr t Gxq , amovens) Opportune hoc dicitur: hinc enim intelligi poterat, DEI oeconomiam admiltere varietatem. — ocùtòv, illurn) Regnum Sauli mox in filio ejus exspiravit. — TJyeipsv, suscitarlo Hoc plus notat, quam dedit: sig- nificai enim firmitudinem. — co , cui) Consti*, cum ^aprupr^a.; testans. — pcp- Tup/,(7a<;, testans) ut de re penilus in pectore inclusa. — sOpov oV.ulX, imeni Da- vid) Sic LXX, Ps. 89, 21. sOpov, inveni, ut quiddam raruni, nec coactum. — tov tou ìzggxì, filiuiii Jessae) 1 Sani. 16. — àvo*py. x.ocTà ttqv xap&av jjlou, 6? wowiast "avrà Tà (fe^Yij/.aTà [/.ou) 1 Sam. 13, 14. LXX, ^tjtyìgsi Kupt.o; sgcutoj àvOpwxov /.ocTà ttjv jcapStscv aÙToO , /.od ivTzkzXroii Kupio? aÙToi. kt)« — zara tyjv xap&a.v p.ou, secundum cor meum) Vis scire, quid rectuin, quis rectus? Expende ad cor 472 ACT. XIII, 22 — 33. Dei. Omnia debemus ad cor Dei, sed cor DEI non ad nostrum cor exigere. — 65, i/iii) Typus Christi. — OsMj«w«) voluntates, multas prò negotiorum varietate. v. 23. xoct' èwàYys^tov, secundum promissione™) 2 Sani. 7, 12. Promis- sioìds mentio, ansa /frte/, ad hos auditores. — viyays, duxif) Sic codd. optimi. *) Multi, TJysips, ex v. 22. at Wpft LXX, àystv, Jes. 48, 15. Dan. 9, 24. Expen- datur maxime illud Zach. 3, 8. Ecce ego àyw adduco servum meum, Orientem. — GWTfipa, Salvatorein) Sic, crtoTYipia; salutis, v. 26. Alludit ad notationem nominis Jesu, quod exprimitur etiam v. 32. v. 24. xpò 7upo(jco7rou T?fc staóSou aÙTOu, «nte faciem ingressns ejus~) Miram emphasin, ob propinquitatem Messiae jam tum praesentis, notat L. de Dieu. coli. Num. 19, 4. v. 25. tòv SpójAov, cursurn) Multorum praestantissimorum servorum DEI celeriter confecta sunt mimerà: ideo cursus dicitur. — t(voc [as utcovosits eivai; oùx. zì\jX èyà) ^wem me arbitr amini esse: non sum ego: habet Latinus inter- pres. Ex quo Lutherus, Ich bin nicht der, dafur ihr inich haltet. Nam Lutheri aetate Latina exemplaria, quae ille in Actis interdum sequebatur, (e. 4, 9. 5, 6. 9, 31.) fere carebant signo interrogationis. At hoc loco valde excitata est ora- tio, cum interrogatione , quae Latinis postea editionibus hìc quoque addita est. T6va hoc loco prò ovtivoc possitne dici, nec ne, non quaerimus. Ait Raphelius, negat Wolfius. v. 26. ùj/JSv, vobis~) Applicatio. Yobis pertinet ad totum auditorium, simul- que facit antitheton ad Hierosolymitas, coli. v. seq. yàp, enim. quanquam yàp enim etiam nexui servit inter sTtTaiptocav impleverunt et zioL^tazóCky] emissum est. Lue. 24, 46. s. Paulus Hierosolymitanis, non toti nationi, adscribit necem Mes- siae. — èl;a7wE.i£ó[/.s9a , ott ty,v itpòq toù? TracTspa; è7rayysXtav ó Osò? ?)C7tS7uX7Ìp(i)>cs. Conf. gti, e. 16, 3. — £3t7CE7ù^ptòy*s) Rarum verbum, nus- quam alias nec in V. nec in N. T. adhibitum de promissione expleta. — àva ego, mira esse vi excipiunt. — irrfpépw, hàdie) Sano ab aeterno est Filius DEI: sed aeternitas nunquam vocabulo /io///'*? significatur. Quare, e#o /*o//ie ^ptìmì fp ; dicitur hoc sensu: hodie definii, decloravi, te esse Natnm meum. Generatio proprie dieta praesupponitur. Dixit Dominus: filius meus etc. tum, quum ca- neretur psalmus: conf. Hebr. 4, 8. s. not. et item tum, quum Christus nascere- tur ut filius David. Saepe autem res tum dicitur fieri, quum ea ut facta aut fu- tura repraesentatur. 2 Chron. 9, 6. Trpo^Or.xa; addidisti; Jos. 22, 31., éppÓG&cQs liberastis; et sic Hebr. 1, 6. Act. 1, 18. not. Plura sacris collegit Glassius 1. 3. tr. 3. can. 15. nonnulla e profanis Linacer 1. 2. in extremo. Subsumi potest hodie illud, quod extat Lue. 2, 11. coli. ibid. e. 1, 32. seq. 35. Subinde particula hodie dicit tempus praesens, uti Deut. 31, 2. Jos. 14, 11. Est igitur locutio concisa, uti Joh. 8, 58.: antequam Abraham fieret. ego (eram, et hodie) sum. Sic: Ego te genui: idque hodie extat. quod ego te genuerim. conf. Hebr. 10, 8. s. not. v. 34. ori, quod') Paulus non quasi praesupposita resuseitatione perpetuali! probat Christi vitam; alias v. 37. diceret, non videbit corruptionem, in futuro: sed ipsam resuscitationem, coli. v. seq. probat, et injicit, conjunctam cum ea esse vitam perpetuane Quaestio erat de resurrectione ipsa Christi, non, ea praesupposita, de vita perpetua. — (iTixéTi, posthac non) Ne semel quidem vidit Christus corruptionem. Itaque \):r;/À~\ sic resolvas: jtfrjxsTi non amplius ibit in mortem, quam alias solet subsequi ò\ao6osà corrupfio. conf. odxèTi, post- hac non. Rom. 6, 9. — 3 y*% Videri poterant legisse d^ijn. Etiam Syr. int. transgressores. Derivant ab Arab. K>2 elate se gessit cum injuria. vid. Gebhard. in XII proph. min. p. 1017. ex Poco- ckio. — >taTaiv) colentium Deum. De his vide ad e. 17, 4. — -ooTAa- Xouvts;, alloiptentes) familiarius. — sttsiQov, suadebantj Ingruebat tentatio, — tyj /àpiTi tou 0£ou) gratiae DEI, quam ex evangelio acceperant. v. 44. è/oyivcp, seguenti) proximo. Nullum aliud sabbatum inter haec duo interjectum erat. v. 45. toù; o/Xou;, turbas) etiam ex gentibus. — àvTsXsyov, contradice- bant) Mox crevit contradictio. nani subsequitur, j&*g^yjj*quvtss, vel, ut alii legunt, àvT'.)iyovT£; /.ai ^aacpY.aouvTs;, contradicentes et blnsphemantes. Si plenior haec lectio praevalet, *) est iteratio verbi, superaddito altero, liti Jud. 4, 24. 1 Reg. 20, 37. Jes. 19, 22. .Ter. 12, 17. Tales sibi relinquuntur. e. 18, 6. 19, 9. 28, 24. 28. v. 46. ^app7i?iy.r;a.a£voi, liberiate usi) Qui alios impediunt, inprimis sunt publice coarguendi. — àvayìtatoy, necessum) etsi non eratis digni. Ostendit, se non fiducia obsequii illorum praedicasse. — à-wOsftrOs , repellitis) Opposita, repellere verbum DEI, et glorificare ver bum Domini, v. 48. — oùx. àcioy;, non dignos) Magna erga vos est dignatio divina; vos autem non estis digni: Matth. 22, 8. et quanquam nos auditu indignos putatis, et vos solos vita aeterna dignos censetis, tamen ipsi in hoc judicium, vos indignos esse, ultro incurritis, et perinde est, ac si diceretis: Indigni sunius. Est igitur metonymia antecedentis. Oppositum, gaudebant. v. 48. — Tffé atwvio'j '(or?;;, aeferna rifa) ibid. — ioot», ecce) Demonstrat rem praesentem. Ingens arti cui US temporis: magna revolutio. v. 47. évTÉTaXTat, praecepit) nos emittendo, v. 4., et occasionem volun- tatis et praedictionis suae implendae offerendo. — t.oiv, nobis) Saepe fit, ut unum idemque dictum propheticum alios prae aliis ad complementum sui urgeat. Ita Paulum hoc dictum, et illud, quod Rom. 15, 21. citatur. Aliud exemplum, 2 Reg. 9, 13. 25. — TsOsi/.à gz sì; — y/fc) Jes. 49, 6., tàoù àsrW/.à at zìq Six- :ì; oòi; — yife. — ce, te) Messiam. v. 48. àxo'jovTa) audientes, lucem sibi obtingere, idque pridem esse prae- dictum. — è'/oapov, gaudebant) gratissima pietate. [Optimae indolis indichimi V. g.] — ogol 7,<7av T£T*yyivoi sì; £cùyjv aìtóvwv, (/uot(/not erant ordinati ad vitam aeternam) Jndaeis, qui se ipsos vita aeterna indignos judicabant, aperte opponuntur ex gentibus hi, qui ad eandem vitam ordinati, fìdem suscipiunt. sic enim solet a Scriptura nomini adscribi pernicies ipsius; sed salus ejus, DEO. Rom. 9, 22. not. Innuitur ergo DEUS, qui gentes ad vitam aeternam ordinarit. Etenim homo ordinare se (si modo sic loqui fas est) ad vitam aeternam non potest, nisi credendo. At hìc memoratur ordinatio fide prior: ergo ordinatio divina. Non tamen de aeterna praedestinatione agit Lucas: nam vere quidem, ijìios praecognovit Deus, eos etiam praefìniit; et ijuos praefiniit , hos etiam vocavit; divinamque adeo praecognitionem sequitur fides, et ex hac cognoscitur illa: Rom. 8, 29. 30. 1 Thess. 1, 4. sed Lucas simpliciter hìc dicit, uuotijuot erant ordinati, quanquam Vulgata praeordinatos dicit. ac scriptor divini! s qui- dem, sed idem historicus, in causis salutarium eventuum nusquam electionem ab aeterno factam, sed praesentem gratiae operationem per evangelium (ex electione quidem fluentem) allegare solet. Correlata ergo sunt illa, Salus offer- tur: verbum accipitur. e. 2, 40. 41. Dominus apponit multos, qui credunt. ibid. v. 47. e. 5, 14. Manus Domini est cum evangelizantibus : multi credunt. e. 11,21. Dominus Paulum ministrum constituit: Paulus obedit. e. 26, 16. 19. 1) cui minus favet margo Ed. 2. et Vers. germ., quam Ed. niaj. E. B. 476 ACT. XIII, 48 — 50. Deus mìttìt: gentes andiunt. e. 28, 28. conf. Matth. 21, 43. Eph. 2, 8. Phil. 2, 13. 12. etc. Eam igitur ordinationem clescribit Lucas, quae ipso auditus tem- pore facta est: credideruntque, ut Aretius commenta tur, ih hac conclone, ts- Tay(/ivoi, hoc est, quibus ad Mairi horam donitm DEI erat datum, ut crede- rent. Perinde est, ac si diceret Lucas, Credidere, qìioscunque Pater traxit co tempore, et Fitto dediti Joh. 6,44.37. QUORUM COR tetigit et APERUIT DOMINUS; uti Lucas in loco piane simili loquitur, eandem t&v ordinationem exprimens, Act. 16, 14. s. coli. 1 Sam. IO, 26. quibus Dominus fidem donavit, Phil. 1, 29. Confer Raphelii annotationem insignem et copiosam in Herodoteis. Ipsum verbum Ta/crto, ordino, nusquam dicitur de aeterna praedestinatione, tam variis alioqui locutionibus expressa: dicitur autem persaepe (prò Hebr. nrjs et czt^ de iis, quae DEUS in tempore ordinat. TaEw gs sì; ts&va, Jer. 3, 19. tocEw aÙTTiv co; y/jv àvo&pov, Hos. 2, 5. Tatst ocùtoù; (Luth. und ivird sie zuric/iten) tó; fcrcrav suTtpsTri), Zach. 10, 3. adde Ez. 16, 14. Hab. 1, 12. 3, 19. Malach. 1, 3. Job. 14, 13. Neque obstat hoc loco praeteritum, -feav TSTayf/ivot • haec enim forma loquendi non semper in longinquum retrospicit. Joh. 13, 5. Erant ordi- nati, non fuerant: neque unico momento peracta erat ipsa ordinatio. coli. v. 44. 43. 42., et Joh. 4, 39. 35. 30. Jam tó ogoi quotqnot praeclare exprimit ordina- tionis divinae virtutem, et respondentem ei auditorum promtitudinem atque mul- titudinem. Omnes ii ac soli, qui ordinati erant, credidere: non, ceteros cre- dere, noluitDEUS; 1 Tim. 2, 4. non enim malos homincs DEUS, sed homines mali ipsi se indignos judicant vita aeterna: neque hi, qui credidere, absolute ad fìdem coacti fuere: sed gratia se timi inprimis copiose praebuit; et hinc audi- tores se praebuere obedientes , ut non repellerent, coli. v. 46., sed acciperent libenter, coli. e. 17, IL, et quidem ita frequentes, ut apostoli in ilio oppido, postea reversi, non haberent, quos facerent discipulos, sed quos confirmarent. e. 14, 21. 22. Idcirco lue praecipue locus magnificam et singularem locutionem postulavit, quae buie conveniret puncto temporis, quo gentes prae contumaci- bus Judaeis ad fidem adducebantur: id quod initium erat ac specimen conver- sionis earum ulterioris. Magnos enim et supra spem opemque hominum etiam sanctorum positos successus solet Scriptura singulari cum emphasi adscribere gratiae divinae. Matth. 24, 24. 2 Thess. 2, 13. Ap. 13, 8. at talis successus a Luca notatur. Duas res haec ordinatio ad vi tam aeternam includiti 1) portam fìdei aperlam, ut locupletior multo quam antea facultas daretur omnibus in- trandi, et animarum maturitatem ejusmodi ad fidem suscipiendam, qualis de- scribitur Joh. 4, 35. quo pacto apud Zosimum ii, quibus aliquid injungitur vel negotium datur, oì sì; touto TSTayyivoL dicuntur. 2) praesentissimam et effica- cissimam operationem gratiae divinae, quae fidem auditoribus conferebat. Illud fluebat ex voluntate antecedente: hoc, ex consequente. Si prius spectetur, an- titheton est ad Judaeos hoc modo: Judaei faerant ordinati ad vitam aeternam: Matth. 22, 8., sed non crediderunt, veruni repulerunt verbum DEI: et se vita aeterna non dignos judicarunt: tum gentes sunt ordinatae, et hae crediderunt. Si posterius spectetur, antitheton est ad eosdem Judaeos, qui non fuerant ordi- nati. Utrumque dici verbo 'ti^nxfyòi , ordinati, colligas ex oaoi quott/uot. Si prius tantummodo spectaretur, tó wjoì quotqnot videtur nimis amplum fore: si posterius tantummodo spectaretur, tó ocot quotqnot videtur nimis anguste poni, nani hoc ipso multitudo innuitur, non restricto, sed ampio sensu. Cum prae- positione sì; ad construitur TSTay^ivoL, ordinati, neque enim hoc participium absolute accipiendum est. Desinant omnes, festivum ac floridum Lucae epipho- nema tristi et suspicioso interpretamento obfuscare. v. 50. yuvofoa;) Per mulieres multa saepe impedimenta vel adjumenta adferuntur regno DEI. ACT. XIII, 52. XIV, 1 — 16. 477 v. 52. paOqral, discipnli) quum viderent Paulum et Barnabam, de qui- bus v. 51., plenos gaudii et Spiritus sancti. non enim hi duo hìc disciputi di- cuntur. vid. not. ad Matth. IO, 1. CAPUT XIV. v. 1. Rara tó auro, simul) Sic LXX, 1 Sani. 31, 6. — outco;) eo modo et successi!, Vim auxerat persecutio. v. 3. ') £7tI, super) Objectum. — aapT'jpo.£u<7av) renavigarunt. — wapa&£8o|/ivoi, traditi) e. 13, 2. d^vo. — T ? Xl*p lTt ) ff raf ì ae C c -15, 40.) manaturae ad multos. — éxXr'pto^av, compleve- miifj Verbum jucundissimum. v. 27. >o[xcovTt toj meo p.ou xauWt, (aÙTÒv) sttI Opóvo-j xtX. Sententia Petri est: DEUS per Israélitas, et nomi- natim per me, gentes vocavit: et addit, in nobis, ne rem ad se solimi redigat. Sic quoque vermini G7:o'jàa(to accusativum cum infinitivo habet 2 Petr. 1, 15. — • àxouGou, audire) Verus Christianus est, de quo dici potest, quod h. 1. dicitur ad finem v. 9. — tou £uayys)aou, evangelii) Hìc et e. 20, 24., id est, bis tantummodo, evangelii nomen ponitur in hoc libro, et saepius dicitur via, sermo, doctrina Do- mini. Nam evangelii appellatio magis congruit initiis. v. 8. ó xapo\oyvw£ 1) Cujus tamen omissionem h. I. joraefert margo Ed. maj. et Ed. 2. E. B. 2) tw ovó[xaT'., nomine] Demonstratur hoc v. 17. V. g. ACT. XV, 16 — 21. 4SI èy.£/)T7i<7to<7L px 01 y.oLTT.lomoi twv àvQpwxwv xal — tÒ ovo[/.à (/.ou, "kiyzi — TauTa. — ^STà TauTa, posthaec) Hebr. in d/e ilio. Utrumque refertur ad N. T. — àvacTps^to) niU5N recertar. verbum prò adverbio: rursum aedificabo. — tt> qoivtiv SauìX, tabemaculum Davida Alias dicitur do?racpt|7Ìva, dogmata judicata. e. 16, 4. — èx,- ylr\<7i. — èE aÙTwv, ex eis) quibus fìdem essent habi- turi. Omnibus modis cavebatur, ne Paulus sententiam concilii videretur prò suo referre arbitrio. — xal <7&av, et SilamJ Silvanus comes Pauli Timotheo praepositus. 2 Cor. 1, 19. et utr. Thess. 1, 1. inde diminutivum Silas. e. 17, 10. v. 23. YpdctyavTSS, scribentes) Quis epistolam dictarit, scripseritve, quave lingua, non exprimitur. Nilpoteratsuspicionis esse. Nulla alia hodie extat epistola data ab ecclesia primitiva, quamvis multae fuerint. e. 18, 27. 1 Cor. 7, 1. 2 Cor. 3, 1. ypàJ;avTs; casu recto cohaeret cum éépfytèiì conf. 2 Cor. 10, 2. 8, 23. not. — &ià, per) Sermo concisus: scripserunt, et Sta yzipoc ocùtwv per manum eorum miserimi. — TaSs, haec) Multa ex Petri et Jacobi orationibus in hanc epistolam relata sunt. — cuptocv, Syriam) Non mirandum est, libros N. T. mature in Syria- cum sermonem esse translatos. — yylpzw) gaudere, vere. v. 31. Non semper utuntur fideles formulis ardentissimis, sed quotidianas interdum formulas ponunt sublimiore sensu. sic v. 29. sppco^Os valete. Sic Jac. 1, 1. yy.tp£tv salutem. Petrus, aliis verbis. Unde colligas, epistolam hanc ab Jacobo esse contextam in con- cilio, cum Jacobi sermone inprimis consonam. v. gr. rcapevo^Xeiv obturbare, et TapaTTStv, turbare, v. 19. 24. tkTziyzcQoLi abstinere. v. 20. 29. v. 24 èTtxoaEav, tùrbaverunt) Non parcunt iis, qui dubitationes invexe- rant. Idem.verbum eadem de re, Gal. h, 10. Observanda simplicitas, gravitas et brevitas epistolae. — àvaGJteuà^ovTs;) Verbum apud LXX nunquam, in N. T. hoc uno loco positum. Glossarium apud Pricaeum: destruit , xaraXust, àvaa/csu- à£st. Hesychius: àvy.TeiXavTa<; kOtóu?- zììocz Dz tw nlly. ètui- [/iivai aÙToO, ab ócu-tóò? ad ccùtou saltus est admissus, qui in codice Alex, et aliis, in exegetis Graecis, de quibus hoc loco Antimillius AYhitbii silet, et in Syriaca quoque versione, hiatum dedit. Gratiam habeo amicissimo D. Haubero, qui mihi hujus loci curatius perpendendi causam dedit. Ceterum idem Silam Hierosoly- mam isse, redeundi animo, et inde mansionem ei Antiochenam adscribi, exi- stimat. v. 36, s-LGTpé'^avTs;, recertentes) Saluberrimum consilium: et tamen ultra etiam ductus est deinde Paulus, magis magisque in occidentem. — &r,j Particula excitandi. — ttcoc e/ouffi, guomodo se habeant) infide, amore, spe. [Eandem curam et postea Paulus habuit, 1 Thess. 3, 5. V. g.] Nervus visitationis eccle- siasticae. Lector: Quomodo habes? v. 37. 38. qj[/ .-apo-Àa^siv , u:r t <7D[/.7:ap3&aj3siv , simul assumere, non simul assumere) Contradictio sententiarum, vivide expressa. v. 37. [/.àpxov, Marcimi) suum propinquum. Marcus videtur decreta in concilio libera admissione gentium, novam cepisse alacritatem: sed e. 13, 13. praetermiserat occasionem probandi sui in cruce tum subsecuta; ideo Pauli se- veritatem experitur, qui tamen eum postea rursus admisit. Col. 4, 10. 2 Tim. 4, 11. Potest aliquis manere in numero fìdelium, et quidem loco insigni, et ta- men amittere speciale quoddam axioma; agnosci prò pio, et tamen excludi a dignitate quadam. Conf. Ez. 44, 10. v. 38. TraOXo; às, Paulus autem) Barnabas ante Paulum fuerat in Christo: sed nunc Paulus rectius incedit. — r&ou, censebat) Id plus rationis habet, quam epou>.£u(7aTO, consulebat, apud Barnabam. vid. Lue. 9, 62. v. 39. 7wapoEu<7 k uò; , acutus animorum motus) Sive Barnabas aliquanto 1) trjv |-'.a-oÀr)V, epistolam] Hac epistola Scriptura N. T. inchoata fuit. V. g. 2) At secus res habet in margine Ed. 2., quem sequitur Vers. gemi. Et jam conferve juvabit, Ap. crit. Ed. II. ad h. I. 31* 4S4 ACT. XV, 39 — 41. XVI, 1 — 10. ante minus laeto animo magnitudinem junioris collegae, Pauli, adspexit; sive praesens duntaxat haec contentio erat, vehementia notatur hoc verbo. Barnabas aequitate, Paulus ventate nitebatur. Non alterius peccati majus est periculum in collegis sanctis et magnis. Ampia grafia, potens fìdes, i/uae in medio mando, in medio peccato, Inter tot insidias Satanae , in tam hicredibili infirmitate carnis, tamen sanctificat, tamen sitstentat a fune servat. Justus Jonas. — à~o ^coptaQvivai, discedere} Hanc quoque separationem direxit Dominus ad bonum. Nani sic ex uno pari facta sunt duo: et Paulus prò uno collega pari plures sub- ordinatos nactus, erat expeditior. Paulus etiam postea benignamBarnabae men- tionem fecit, 1 Cor. 9, 6. — ^iù£^mi) enavigare, alio cursu. Infinitivus pendet ab cocts. Vehementior apud Barnabam fuit paroxyrnus : ex eo enim deducitur Barnabae navigatio magis, quam Pauli profectio. — zu^pov, Cyprurri) patriam, revisurus, quomodo se haberet. v. 36. coli. e. 13, 4. v. 40. cOocv, Silam.) prò Barnaba: et mox Timotheurn prò Marco. — Trapa&oOsk, traditns) Optimus connneatus. quo etiam minor majorem impertire potest. v. 41. oV,pysTo, perambulabat) v. 36. CAPUT XVI. v. 1. "EXXyjvo;, Graeci) non additur, credentis. v. 3. tac^wv) Hoc TrapéXm. — Sia toùc ìouSaiouc, propter Judaeos) Nani propter credentes non jam opus erat. v. 4. v. 4. ocùtoic, eis) fratribus. v. 5. èGTEpìouvTo, corroborabantur) sublata disceptatione, e. 15, 1. Ra- mni incrementum, numero simul et gradu. v. 6. Sts>.GóvTsc) cum peragrassent , non prohibente Spiritu. nam Galatica regio non erat pars Asiae,- hìc nominatae. Phrygia pars erat Asiae, et in ea jam, quod satis erat, dixerant. — -/.oAuOsvtsc, retiti) per quoddam dictamen internum. Saepe renisus animi, cujus causam non sentiunt pii, non est aspernandus. Vicis- sim de impulsu ad agendum vid. e. 18, 5. 17, 16. — Ic&yìgcu , loqui) Nondum erat maturum: Macedoniae nunc destinati erant; alii poterant ad Asianos venire, quin etiam Lydia erat Asiana. Ac postea uberrime factum est, e. 19, 10. v. 7. [/.udav, Mysiam) quippe Asiae partem. — 2 ) (^Ouvtav, Bithyniam) distinctam ab Asia provinciam. 1 Petr. 1, 1. Alias non tentassent. — oùv, sìacs, non sivit) perinde ut in Asia. v. 9. opajAa o\à ty[; vjxtò;, visum per noctem) Non dicitur fuisse som- nium; tametsi nox erat. sic. e. 18, 9. Nullum aliud somnium in N. T. memora- to, nisi quae Josepho obtigere, primis illis temporibus, Matth. 1. et 2., et Pilati, ethnici, uxori. Act. 2, 17. verba ex Joèle repetuntur. Nox opportuna discen- dae voluntati divinae. — àvr,p, v'ir) qui non Lydiam, nec fortasse Commentarien- sem, sed potius omnes ex Macedonibus credituros, etiam si ipsi adhuc non scis- sent, repraesentavit. ait enim: fer opem NO BIS. Fuit angelus, vel imago quae- dam. uti e. 10, 11. — txaxsScòv, Macedo) quem ex veste vel lingua aliove indi- ciò Paulus dignoscebat, re postea respondente. Adhuc non venerat Paulus in Europam. — ^otìGtigov, fer opem) per evangelium, v. 10., adversus Satanam, adversus coecitatem. v. 10. elSs, vidit) Unus vidit Paulus: omnes tamen reguntur. — sfrmfaa- 1) |j.a87]T7J<: Tt?, discipulus quidam] Paulus jam antehac evangelium ibi praedicarat. V.g. 2) s7iapa£ov, tentarunt] Sortem si adhibere consuevissent, hoc certe loco haud neg- lexissent ea ratione rem experiri. V. g. ACT. XVI, 10 — 17. 485 f/.sv, quaesivimus) quaesita nave. Incipit hic sermo in prima persona pluralis numeri. Interfuit igitur scriptor hujus itinerarii, Lucas. Troade Philippos Pau- lum comitatus est; et deinde Philippis Troada, e. 20, 6., et ultra. — teas, deprecata est) Animus fidelium adhaeret iis, per quos lucrifacti sunt. — sì, si) hoc loco non dubitationem, sed vim petendi exprimit. — acsjcpbtòfc, judicastis) Judicarant, baptismo collato. — 7rapepiàffaTO, coégit) Malae speciei vitandae causa non statini obtemperarunt; ne viderentur propter victum in Macedoniam venisse. v. 16. 7wu9(ùva) Hesychius: tuóQcov, ó syyav£7U£(7T7i) £tu£(7tv] cum ancillae dominis. — 7uspipp7Ì$avTe;, detra- lientes) Ipsi praetores vestimenta Pauli et Silae detraxerunt; nam sequitur de- mum, éxéXsuov jnbebant. — aÙTcov, eorum) Pauli et Silae. v. 23. smGévTe;, cum imposuissent) Non statini dicunt, se esse Romanos; aut in tumultu non sunt auditi. Non semper omnibus praesidiis omni modo uten- dum: divino regimini auscultandum. — xapayystXavTsc , praecipientes) Magis placandae, ut videtur, turbae causa, quam quod Paulum et Silam sontes puta- rent. v. 35. v. 25. (jLSdovóstTiov, media nocte) solenni eis, ut verisimile est, hora. Oc- cupalo nocturna sanctorum vigilantium. — 7upo<7Eir/ó[/.svoL, orantes) verberibus, cruore, farne macerati. — STnri>tpoc5vTO , audiebant) cum prolubio. — oi Sécpòi, vincti) His novum erat acroama. v. 26. 7wcvtcov, omnium) etiam captivorum, quorum in animis magna con- versio consecuta. v. 27. è'^uTCvo?, expergefactus) repente. v. 28. {AsyàXyi, magna) ut retineret hominem. — piSèv, nihil) Fides Chri- stiana vitam futuram pandit; et tamen homines efficacissime ab cnÙToyzipU infe- renda sibi vi revocavit. — aTravTe? yàp, universi enim) Multa erant graviora, cur non deberet se interficere: sed Paulus id arripit, quod maxime opportu- num erat. v. 29. (parca, lumina) plurale; ut luceret in toto carcere. v. 30. jtupioi, domini) Sic Joh. 12, 21. Pridie non sic eos appellarat. Non audierat hymnos Pauli, v. 25. nam dormierat. v. 27. sed tamen vel antea vel postea senserat, quis esset Paulus. — ctw6g5, salvus fiam) Salutis nomen vel ex ancillae quoque sermone, v. 17., vel unice ex conscientia perculsa desumsit. v. 31. Kópiov, Dominimi) Non agnoscunt se dominos. — oao?, domus) Mentio domus tremebundum eo magis erigit. Herum saepe sequitur domus. v. 33. s^oussv, laviti ì^oiTziia^ri , baptizatus est) pulcra vice. — rcoepa- Xp^poc, continuo) Mirabile momentum. v. 34. Tpà^av, mensam) Fides alacrem, prudentem, liberalem facit. v. 35. à7uó)o><7ov, dimitte) Magna mutatio sententiae. conf. àscpaVo; dili- genter. v. 23. Porro tali modo custos et in fide confirmatus et magna solicitu- dine liberatus est. quid enim alias faciendum ei fuerat? Sic David, ne bellaret contra Israel. 1 Sam. 29. — sjcsivou?, illos) Loquuntur ut de alienis. v. 37. ptóixatou?, Romanos) Tarsenses, cives Romani. Paulus Romano nomine non utitur principaliter, sed kv/riv ocOtou sSwxsv i>7uèp ocOtou. Jason sponsorem se prò Paulo praebuit. v. IO. s|stos[/4vsf>odXov) congrediebantur. — té, quid~) Superbia rationis sa- turae et fastidiosae. — CTuep^o^óyo?) Hesychius: crTrspjAoXóyo; cp^uoepo;, jtal ó Tà GTùép^aToc GuXTiywv , xa& y-oXoitòSs; £coov. confer Eustathium. Semen Pauli non caruit fructu: philosophiae Atheniensium caruere fructu. Henr. Bullingerus: Nuspiam Paulus minore cimi fructu quam Athenis docuit. nec mirum, cum ibi- dem fuerit ceu lustrum et latibulum quoddam philosophorum , qui semper ex- titere praesentissima verae pietatis pestis. — £svtov, peregrinorum) quae Athe- nienses antehac non habuerint. — xocTayysXsù? , annuntiator) Hoc verbum eis rependit Paulus. v. 23. — òti) Hoc quia refertur ad illudi Alii vero dicebant. — àvàsTaciv, resurrectionem) Putabant, Paulum loqui ita de Jesu, ut si per resur- rectionem factus esset Xoujxóviov non ipsam àvàsTacLV resurrectionem prò dea sibi offerri putarunt. — sùviyys^sTO, annuntiabat) brevi collocutione, qua eorum animum tentabat. coli. v. seq. v. 19. apotov TTàyov) Dicasterium erat in colle Od Graece 7ràyoO arci Ce- cropiae opposito, extra civitatem, a Marte appellatum. Eo Paulum, paene tan- quam reum, duxere. — Suvdc^sOa yvwvat) Formula percontandi, ut apud Latinos: Possum scìre? Habet autem apud hos Atticos ironiam. nam spermologus, qua- lem Paulum putabant, rimarum plenus est: neque sibi quicquam dici posse puta- bant, quod non pernossent prius. — xaivri) Si quid novi habeat, audire cupiunt. — 7) Otto T?fwti" SjjjjBts rapi touSs £Ìra?v xaivóv ; xal èx^aXwv èpcoir&v, [i$ TiysTai ti xaivÓTepov; Noviora autem quaerebant, non modo in iis, quae quotidie accidunt; sed, quod nobilius videtur, in philosophicis. v. 22. év [jìsw, in medio') Amplum theatrum. \Unus Christi nuncius rem h. I. habuit cam sapientiae humanae nervo. V. g.] — siysiv , xal tocutsc à(Mv7)i7iv , ou xal àyvcó<7Tcov Oscov (3co[aoI fàpuvTai. Tertullianus contra Marcionem: Inverno piane diis ignotis aras prostitutas, sed 490 ACT. XVII, 23 — 27. Attica idololatria est, Graeca Scholia hanc adferimt inscriptionem : Gso?; v.aixq xal sùpowrris xal "kvfiivis, Gsco àyva><7To> jucì Esvco. Sed testem hujus inscriptionis nullum proferunt. Hieronymus Comm. in Ep. ad Titum: Inscriptio arae non ita erat, ut Paulus asseniit, Ignoto Deo: sed ita, Diis Asiae et Europae et Aphri- cae: diis ignotis et peregrinis. Verum quìa Paulus non pluribus diis indigebat ignotis, sed uno tantum ignoto deo , sbigulari verbo usus est, ut doceret, illuni suum esse deum, quem Athenienses in arae titillo praenotassent. Confer C. Rei- neccii not. ad li. 1. Omnibus invicem perpensis apparet, fuisse primo unam quandam aram, hac inscriptione: Ignoto DEO, uni videlicet summo illi omnium- que conditori, mortalibus impervestigabili. cujus arae exemplo, ad veterum phi- losophorum mentem, non dissentente aenigmate Epimenideo, erectae, Athe- nienses struxerint alias plures, Ignoto Deo dicatas; donec superstitione semper in deteriora relabente, alii unam sàepe aram diis ignotis conjunctim inscriberent, in tam multis unum certe, qui attenderet, propitiusque esset, se nacturos rati. Atque huc fortasse tendit illud plusquamperfectum sTCsysypaxTO inscriptum, erat, ut Paulus signifìcet, pristinam forrnam, Ignoto Deo, recentioribus formulis, diis ignotis, esse veriorem. Sic Lucanus lib. II. dedita sacris Incerti Judaea Dei. Luciani philopatris tov èv àOviva^ ayvoxrrov è?) Sic LXX, Jer. 5, 24. xorrà xocipóv 7uX7)pw<7Sws Trpos- Tay k aaTo; Gspwaoo. et Sir. 39, 16. 18. 7t£v 7rpócrrocy(/.a. év xatpco aÙToO scrai. èv 7rpo(7Tày[xaTi aÙTOu alterimi, inox. v. 10. syà, p#o) Fundamentum fiduciae. — oùSsì?, nemo') Impletum est hoc, v. 14. s. — ^p0-7ì<2£Tai) admovebit se. Neutrum, frequens apud LXX. 2 ) v. 11. s/.àOws, secftQ Cathedra Pauli Corinthia, Petri Romana testatior. — svmcotòv xal [ATiva; IE, annum et menses sex) Longum tempus. sed tanto tempore quantillum hodie lucri fit? Doctores et auditores in culpa sunt. v. 12. yaXXitòyo$) Hic GrtZ/io Senecae frater erat, ob morum facilita tem ac dulcedinem a Seneca et aliis commendatus. Tali characteri convenit actio Gallionis hoc loco. — àvOoTìy.TSÓovTo;) Achaja tum proprie proconsularis pro- vincia erat. — y.yy.faq, Achajae) cujus melropolis Corinthus. v. 13. àyarasiQsi) persuadendo excitat. tranquilla prius omnia fuisse die— titant. v. 14. sIttsv, dixit) Vel quod Paulo faveret, vel quod Judaeos contem- neret. — aSwmoc, injuria) civilem actionem postulans. — pacHoópyr^a, sedus) criminali actione dignum. — t)vsg^g[/.7)v, sustinerem) Sane judicem decet àvo^vì, tolerantia , recte functurum officio. Judaeos Gallion sibi molestos innuit. v. 15. sì, si) Neglectim loquitur Gallio: ut mox, toutcov, istorum. — ^TYi^a) Quaestiones non amant tales viri. e. 23, 29. 25, 19. 20. Certe quae- stionum causa, quamvis de maximis religionis capitibus, nemo vinculis aut morte debet allìci. e. 23, 29. 25, 25. — raspi Xóyou) de doctrina. — òvoy.a.To)v, nominibns) At magni est quaestio de nomine Jesu. Gentilium nomina erant fabulae atque umbrae. Singulare quiddam habet religio Christiana, a qua cog- noscenda abhorruit humana ratio, in aliis rebus omnibus curiosissima. v. 17. stcO^(3Ó[7.svol, prehendentes) in gratiam Gallionis. — coxjQsvtiv, So- sthenem) Crispi successorem. v. 8. coli. v. 13, 15. not. Hic Sosthenes prae- erat accusationi: postea conversus. 1 Cor. 1, 1. — où&sv, nihitj quamvis ex quaestione nata esset injuria. — toì ya^OawvL, Gallioni) Graecis contra Judaeos conniventi. v. 18. beava?, complures) dum componerentur animi, et ne videretur au- fugisse. — àraoTaEà^svo;, valedicens) sermone, conventu publico. — Guptav, Syriam) v. 22. fin. — 8s) tienit promte. — £7u* aÙToù;, super eos) Cognorunt igitur jam ex elFectu, esse Spiritum sanctum. v. 2. v. 7. cócreì, fere) Non opus fuit praecisum numeranti notari. conf. 1 Cor. 1, 16. v. 8. S10&SYÓU.SVOS, disserens) Sancta occupatio. v. 9. v. 9. ùq — ttV/jOou?, cum — multitudine) Causa justae separationis, con- vicia publica adversus veritatem. — à77oc>Tà;, secedens) Reliquit illis synago- gam suam, contentus minore schola, et exquisitiore numero, à-ocrà; àcpwptas secedens segregavit : suo facto commovit ceteros bonos. [atque ita contra scandahnn obtrectatorum eos munivit. V. g.] — *a(T Y)t/ipav, quotiate) non modo sabbato aut dominico die. — ^o>?i, schola) loco synagogae. v. 12. ypoTÓs, corpore) jrptó^ cutis , pars extima corporis. Hic piane ad summum venit vis miraculosa. — ta0aipet(j0at, de striti) Misera majestas, quae sic destruitur. — aù- TYfe) ipsius. — 6Xti, fofa) Multitudo errantium non efticit veritatem. v. 28. àxouaavTS? , audientes) artifices et operarii. v. 29. toppisav, impetum fecerunt) Demetrius cum globo suo. — Osa/rpov, theatrum) idemque forum. — yduov xal àpi<7Tap/ov, Cajum et Aristar chum) quum Paulum ipsum non invenissent. Aristarchus idem erat, qui recurrit. e. 20. coli. e. 27, 2. at hìc alius Cajus, Macedo; alius Cajus, Derbaeus, e. 20, 4. quan- quam sunt, qui prò uno habeant. v. 30. (3otrXo[/ivoi> , volente) Magna parrhesia. 1 Cor. 15, 32. not. Nulla militaris audacia par buie fortitudini. Volebat Gajum et Aristarchum defendere, Dianam redarguere. — oùx, sìwv ocùtòv, non permisemnt ei) Voluntas bona, quae impeditur, tamen et bona esse potest, et bene impediri. — 01 pcOvrral, discipuli) Yidentes, Paulum maxime peti. v. 26. v. 31. tÓW àcLap^div, de Asiae principibus) iis, qui remp. gerebant, et eo tempore sacris Dianae praeerant. v. 32. oùx, ^'Sstcrav, nesciebant) Aptus character populi tumultuantis. [Fr'e- quenter id usu venit imprudentibus Zelotis. V. g.] v. 33. 7SQOG,$Ì$ct.qpLw ì produxerunt) Faciebant hoc auctores tumultus, cum quibus conspirabant Judaei adversus Christianos. — à^écocvSpov, Alexandrum) Videtur ille ipse fuisse faber aerarius, de quo 2 Tini. 4, 14. artificii causa notus Demetrio. — ^po^y.Xóvf cov , propellentibus) praesidii sui causa. — Salerete; TYiv x £ ^? a ) Haec phrasis vehementiorem quendam gestirai innuit, quam illa ex parallelismo a quibusdam surrogata: x,aToc(7si\Lt\^ placitum esf) Interdum generali, interdum speciali vocatione nitebantur. — órcosTpe^aw, revertì) Pro- positum etiam sanctum potest interdum mutari. conf. e. 19, 21., ubi Paulus se- mel voluerat ire per Macedoniam. Apparet, voluisse Paulum, peragrata Mace- donia et Achaja, Hierosolymam proficisci. Atqui tum quidem Hierosolymam non venit, sed iterum per Macedoniam reversus est. Iter Hierosolymitanum et Romanum postea alia via processit; mutato duntaxat cursus ordine. v. 4. <7uvsl7tsto, comitatus est) Suavis comitatus. — à^pt tyis àsias, usque in Asiam~) In Asia pars eorum discessit, pars mansit cum Paulo, v. 6. 13. s. Trophimus una ivit Hierosolymam, e. 21, 29., Aristarchus Romam. e. 27, 2. — 6sG(jj[3sTcQs, nolite turbavi) In rebus maximis pro- hibita fuit trepidatio. Ex. 14, 13. 1 Reg. 6, 7. Jes. 8, 6. Templum sine stre- pitìi coagmentatum. In bello desiderata populi tranquillitas. — èv aÙTw sgtiv, in eoest) Itaque loquitur Paulus, ut terrorem subitum eximat. non igitur nimiuin presse accipienda sunt ejus verba. Non addit, adirne; neque, iterum: sed sim- pliciter affìrmat, puerum esse vivum; perinde ac si ne lapsus quidem esset. Mi- raculum erat evidens. conf. Matth. 9, 24. v. 11. vSkÓLGOLc, àpTov, frangens panem) Haec fractio panis erat propria Pauli, iter facturi, diversa ab ea, quae pridie fuerat. v. 7. — ópV/faa;, locutus) familiariore sermone, post sermonem graviorem, de quo v. 9. — outw;, sic) nulla quiete interjecta. v. 12. viyayov) ducebant, non ferebant : nil debilitatus erat. — £&VTa, viventem) Ne per accidens quidem detrimenti quicquam ex Paulo ceperunt. 2 Cor. 7, 9. v. 13. *^v (W.TSTay[jivo<;) Significatio media, v. Bucl. comm. col. 898. Sic de se ipso constituerat. — tzzJ^zùzw) pedestre iter f'acere maluit, terrà, quamvis nox fuerat insomnis; quamvis Assus oppidum erat difficili et periculoso aditu, ut notat Eustathius. v. 15. Tpwyu^Lto) Nomen loci, ut in Wirtenbergia, Korb, eodem signifi- catu, pagus dicitur aliquis. — vyXOopv, venimus~) celeri cursu. v. 16. ejcptvs] judicavit. nam Ephesus erat a tergo. — ^ovoTptfìyfaai) Ne in Asia quidem trivisset tempus sine fructu Paulus; sed triturum tamen se fuisse statuit, si majores fructus omisisset. — tyiv y^ipy.v, diem) Accusativus temporis. — 7Uovt7ix.ogt7ìc, pentecostes) Tempus urgebat. v. 6. In festo, magni conventus: magna lucrifaciendi occasio. v. 18. yj/^tg é-^TaaOs, vos scitis) Felix, qui sic exordiri potest, conscien- tiam auditorum testando.* — é-é^viv, ingressus surri) Id plus notat, quam veni: significat enim, pedem intuii. — 7rco<;) Sequitur w;, v. 20., instar anaphorae. — tóv) Relativum. v. 19. (WXsuwv, serviens) Egregia idea Servi Domini. — tw xupio)) Do- mino, cujus est ecclesia. — {/.STà, cum) Demissio animi, lacrymae, tentationes, sunt concomitantia: ipsum servire describitur v. seq. — TaTCsivo^pocuvvis, humili sensu) Hunc Ephesiis quoque commendat Eph. 4, 2. — Saxputov, lacrymis) v.31. 2 Cor. 2, 4. Phil. 3, 18. Character Pauli. Lacrymae sanctae, apud homines ac viros de rebus naturalibus nunquam aut raro plorantes, egregium praebent spe- cimen eflìcaciae et argumentum veritatis Christianae. Cum his tamen consistit yaudium. v. 24. Adde v. 37. not. — 7ù£tpy.cr|xójv, tentationibus) Insidiae Judae- orum varie utique tentarunt et exercuerunt animum Pauli. — twv ìouSaitov, Ju- daeorum) Gentium apostolus jam quasi de alienis loquitur. v. 20. où&èv Ù7t£<7T£^à'j//ìv, n'thil subtraxer'mi) v. 27. Erant, quae alios po- tuissent adducere ad subtrahenda multa vel certe aliqua: timor, favor hominum etc. — ftòv aup. 7:vsu^aTi, vincfus spiritu) Sciebat Paulus, se vinctum iri: animoque jam sic affectus erat, ut vinctus, neque aliud quicquam poterat in animimi inducere. — pi st&w?, ignorami Non debemus apostolos putare omniscios. Pendebant ex ductu divino per fìdem. Sciebat Paulus de aliis; v. 25. 29. de se, debebat fide implicita uti. v. 23. x.arà ttó^iv, per civitates) Omnium intererat scire, et omnes pro- ficiebant, videntes obedientiam Pauli, et avidius audientes postime nonvidendum. Patebat etiam bine magnitudo afflictionum. Quae ad ipsum Paulum pertinebant, Paulo per alios indicata sunt. [Conf. e. 21, 4. 11.] v. 24. oùf^vò;) nullius rei adversae. — é[xauT(o, mìhi ipsi) quod ad me attinet. [e. 21, 13.] Phil. 1, 21. s. Abnegatio sui. — co?, viti) scil. pretiosum duco. — tzIzilòioli, consummare) Consummavit interjecto bene longo tempore. 2 Tini. 4, 7. 8. — $póstSó[/.svoi, non parcentes) Mefaxris, i. e. perniciosissimi. Pastoris est ^pstSsaOai par cere. v. 30. àTTOGTvav) ab strabere, a simplicitate erga Christum et ab unitate cor- poris. Character falsi doctoris, ut velit, ex se uno pendere discipulos. v. 31. yp-/]vop£iT£, vigilate) Verbum pastorale. — vuxtcc — éxasTov, nocte — unumquemque) Haec magna vigilantia. [c/uae si apostoli est, quanto magis pastoris! V. g.] v. 32. tco Xóyoo T/fc ^àptTo; ocùtou, verbo gratiae ipsius) Descriptio evan- gelio v. 24. — tw Suva^ivto, f/wi potest) Ref. ad Deo. Saepe Potentia DEI alle- gatur: nam de voluntate paterna certi sunt fideles; Potentiam experientur. Homines sancti optant; DEUS potest. Rom. 16, 25. Eph. 3, 20. Jud. v. 24. 2 Tim. 1, 12. — è:roixoSo[/.Y)<7ai, super aedi fìc are) DEUS per Paulum aedifìcarat: Deus etiam sine Paulo poterat superaedificare. — SoOvai, dare) Finis fìdei. — èv, in) Communio sanctorum. 2 Thess. 2, 1. — TÓyiadj/ivois, sanctificatis) Sic appellantur, Judaeis credentibus non exclusis, credentes ex gentibus e. 26, 18. ideo dicitur èv in non cùv cum, ut Ephesii includantur. Eodem sensu dicuntur xXt,toI àyioi vocati sancti. Rom. 1, 7. 1 Cor. 1, 2. Credentes autem Judaei, gen- tibus non exclusis, dicuntur osvh» sancti peculiariter. Rom. 15, 25. 26. 31. 1 Cor. 16, 1. 15. Eph. 2, 19.3,8. 2 Thess. l,10.Ps. 148, 14. vid. Rom. 11, 16. — tmcsiv, omnibus') Horum notitiam et memoriam habebat Paulus permagnam. Omnes ergo complectitur. v. 33. àpyupiou, argenti) Altera pars valedictionis. Omnia expromit Paulus. Sic Samuel, 1 Samuel 12, 3. v. 34. auTai, hae) callosae, ut videtis. v. 35. toxvto; — òti) i. e. ut omnia, sic hoc quoque, quod etc. Si hoc non ostendissem, non omnia ostendissem. « — ùrcéWia., o stendi) ipso exemplo. — 0|/.Tv, vobis) episcopis. Hos suo monet exemplo, comiter, sine praecepto. Ideo v. 33. non dicit, nullius vestrum, quod per se apertum erat; sed nullius scil. etiam auditoris. — twv àcOsvouvTtov , infirmorum) in fide. 1 Cor. 9, 6. 22. — ^v7,[xov£U£lv, recoì'dari) cum ipso obsequio. — tou Xóyou, dicti) Sic cod. antiqui, et cum iis Latinus. Media lectio. Alii tov Xóyov, plerique twv Xóytov, ex allite- ratione ad twv praecedens. [/.v7)[/.ovsusts tou Xóyou, Joh. 15, 20. — ocùtò;) Ipse. — sit;s, dixit) Sine dubio multa JESU dieta, memoria tenuere discipuli, quae bodie non leguntur. ~ {/.axàptov) beatum, divinum. Dare, est beatum Deum imi- tari, et remuneratorem habere. Lue. 14, 14. — SiSovai, dare) Dationis divinae specimen, v. 32. — lyjjfifaziv) accipere, quamvis licito modo. Alia mundi sen- tenza est, a poèta vederi apud Athenaeum lib. 8. e. 5. his expressa senariis : A7j{JLO(70SVYi; TC&y.VTOC TCVTTJxOVt' Z'/Zl' [XaxàpiOC, £Ì77£p [/.STaSlSwtTL JAYJ^SvL xal ^ZTpoySkriq zi!l'/](pz jpuaiov itoti). àvórjTo; ó ò\&où;, sùtu^y)? &' ó Xa[/.(3àvcùv. v. 36. fìzìq, ponens) exardescente Spiriti!, publice. e. 21, 5. v. 37. txacv©$, magnus) Tenerrimi et suavissimi affectus hìc regnant. Nullus liber in mundo paria facit cum Scriptura, etiam quod ad rà viGvi xal TràGyi mores et affectus spectat. — TùàvTwv, omnium) Vel lacrumae, quantopere aetates homi- num degenerent, argumento sunt. Olim et viri, et viri boni, ipsique heroés (vel inter gentes) ad lacrumandum faciles, etiam gregatim, Jud. 2,4. s. 1 Sam. 30, 4.: mine cum omnia sint efferninatiora, mulieribus tamen et pueris lacrumarum venia datur. De piis lacrumis pulcre disserit Joh. Hornbeck 1. 6. TheoL pract. e. 8. ACT. XX, 38. XXI, 1 — 16. 503 v. 38. òSuvwjAsvot, dolentes) Quantus olim erit dolor, carere conspectu DEI, angelorum et electorum? CAPUT XXL v. 1. 'A-odTracrGsvTa.?, amlsos) non sine desiderio magno, cum vi. — x.co) Hoc prò xwv, Attice dici, scribit Gaza. v. 3. TÓpov, Tyrum) ubi Christianos fore praedictum est Ps. 87, 4. Confer cum ilio Psalmo, de Philistaeis et Aethiopibus, Act. 8, 40. 27. : ) v. 4. àvsuoóvTs;) iterum invenientes , cum quaesissemus. Modo erant soli, modo cum fratribus. — é-toc, sep ferri) ut etiam sabbato ibi uterentur. Paulus festinabat, sed bono modo. — EXsyóv, dicebanf) Spiritus significabat, Paulo im- minere vincula: inde rogabant discipuli eum, ne iret. v. 5. sysvsTO ty.y.c, èEapTicai) Id plus est, quam si diceret èEr^T^aasv, ex- plevimns. contigli, ut sine impedimento commoraremur Tyri. — toc? rqU$cK$ dies, quos statutos habueramus. — cùv Y^vat^l xxl tsjcvoi;, cum midieribus et li- berisi) magno numero, praeter morem mundanum. — ècco, extra) longa via, per urbem tantam. 2 ) v. 6. àG77aay.(x£vot, valedicto~) Hinc pendet et ascendimus, et redierunt. v. 7. tòv lùffips navigatlonem) totam ex Macedonia, e. 20, 6. — toò?) eos, quos ibi esse noveramus. v. 8. ziq xawràpsiav, Caesarearri) Hìc inprimis Paulo vincula praedicuntur, quo venturus erat vinctus. e. 23, 33. — tou BÒtoffè'ki&GWj Evangelista e') e. 8, 5. 35. 40. — ovro?) qui erat e septem. e. 6, 5. Probabile est, Paulum nonnihil cum Philippo egisse de cura pauperum: v. 15. quanquam communio honorum non fuerit, nisi Hierosolymis; nec duraverit, nisi ad dispersionein illam, de qua Gap. 8, 1.: quo tempore, quae in promtu erant, inter migrantes et manentes, prò ra- tione indigentiae divisa fuisse, existimare licet. Alias Philippus non potuisset inde discedere, ibid. v. 5. 40. v. 9. ttpoq>7)TSuou<7ai i prophetantes) Has tamen non ita, uti Agabum, de- cuisset praedictio et repraesentatio vinculorum Pauli. Philippus evangelista: h- liae prophetantes. propheta major est, quam evangelista. Eph. 4, 11. v. 11. aÙTOu) snas, non Pauli. Quo propius Paulus venit, eo expressior praedictio eum praeparat. — 7iy £L ) G ^? dicit. v. 12. nxGzy.y.ìo\)>j.zv , rogabamusj Paulus norat, in illa praedictione vini esse praecepti: comites et incolae non norant. v. 13. G'jvGpu-TovTS?, affligentes) Apostoli non piane fuere expertes hu- manorum aiFectuum. — os^vas) vluciri. v. 11. — stollo; I/co, paratus storti) Qui paratus est, ei leve onus est. v. 14. jxT) ratOoj/ivou, non ossequente) Saepe movetur aliorum causa, qui sua non movetur. Hinc perspicitur constantia Pauli. — TÓTu/xaauLsv , acquievi- mus) Pia modestia. — to GéXr^y., roluntas) Hanc agnoscebant Paulo cognitam. v. 15. BTUwrtfeuatfS^févot, parati) Sequior lectio, àxoT/tsuadàtiLsvoi , adventui congruens. Tum vero discedebant, eleemosynasque Hierosolymam portabant. e. 24, 17. Ea erat èiuGxeuìi: Hesychius, smdrcsuafcàttsvòij syTjpSTuèQeVTSs. v. 16. y.y.1) scil. ftvéfc. — Trocp co) Resolve: àyovTe; ■f\p£<; 7:pò; pàcrcova, roap co xtX — apistico, anti(juum) Pulcrum elogium. 1) tòv yo^ov, vecturam] Ita frequenter ad externas mundi opportunitates regnimi DEI se aecommodat : at res mundanas in occulto ad regni sui progressus DEUS dirigit. V. g. 2) èia tov oùyiaXbv, acZ &£ws] non pompae, sed valedictionis caussa. V. g. 504 ACT. XXI, 18 — 36. v. 18. sTnoócv), postero) sine mora. — cuv vi^tv, nobiscum) ut de consensu nostro constaret. Gal. 1, 2. v. 20. tegoli (/.upiàXs?, quot myriades) Conf. Jer. 3, 14. seqq. Apud hos omnes paulatim exspiravit circumcisio: et ex his sine dubio magna pars com- mixta est cum gentibus, quae credidere. Quare semen Abrahae tot seculis non tanto numero, atque putares, periit. v. 21. xaT7)/;/i6Y)cav, auditu acceperunt) Non modo rumore, sed ser- mone magno, rem veram excedente, hoc eis persuasum est. — toi; £0£<7i, mo- ribus) Judaicis. v. 22. tl ouv sgti; quid ergo est?) Formula frequens. — guv&XOsiv, conve- nire) ut audiant, quae Deus per te fecit. [et qualis sii doctrina tua. V. g.] v. 19. e. 14, 27. v. 23. Xs^o»j.sv ; dicimus) Consilium hoc a prudentia spirituali, non carnali, profectum est. Ipse Paulus tale quiddam susceperat jam e. 18, 18. — Ttóv, no- bis) Erant igitur quatuor illi viri Christiani. v. 24. 7rapaXa.(3àv, assumens) tanquam eorum praecipuus. — Sa7uàv7]<7ov èV aÙTOt?, impende super ìllis) Magnum beneficium et magni zeli indicium censeba- tur, Naziraeis egenis sumtum sacrificiorum praestare. — iva, ut) Innuitur, qua in re Paulus paria cum viris illis facere debeat. Viri illi, sumtum nacti, potuere demum tonderi talem in fìnem. — yvcÓTovTat, cognoscent) ex ceremonia tara conspicua. — rcàvirss, omnes) v. 22. — où&év s6a.t) Interjecta verba, [j/ziSèv toloutov tt,- pstv aÙTOÙ?, si j-av) , periphr'asin sapiunt. x ) Non habent antiqui. v. 26. tót£, fune) Magna facilitas. — àty.yy£)JG)v) professus. — ttjv sjc- 7:V/ipcoc7Lv, expletionem) futuram. v. 27. Num. 6, 9. 13. v. 27. ed éVrà) od habet vim relativam ad dies illos, de quibus v. 26. v. 29. gùv aÙTcp, cwm eo) Soliciti esse debemus, sed non nimis soliciti, in conversatone sancta, quamlibet parimi placitura improbis. Paulus Trophimum non introduxit in teinplum; neque eum tamen piane vitavit Judaeorum causa. — £vóu/(ov, putabant) Zelotae putantes saepe errant. v. 30. od Gupsct, januae) ne templi tutela uteretur Paulus. v. 31. à7ìo/»T£tvai, interficere) verberibus v. 32. — àvéf}*/), ascenditi in turrim Antoniam, ubi Romanorum solebat esse praesidium et castra. — (pam;, fama) subita. v. 32. èEauTvìc, statim) Putabat, periculosam moram esse. v. 38. v. 33. ETksXópsTQ, apprehendit) Haec captivitas Paulo et praesidio fuit, et occasionem attulit evangelizandi tutius, contra omnem tumultum, e. 22, 22., et piane ibi, quo alias non patuisset aditus. v. 40. — cap. 28, 31. — £7ruvGàv£To, interrogabat) turbam, promiscue, ut in primo aditu. v. 34. — ti?, ti, quis, quid) Duo capita percontandi, et de sanctis et de improbis. v. 34. 7ùap£ix l 8oV/iv) castellum, quod Romana praesidia tenebant. v. 35. Guvsj37), accidit) Verbum auxiliare, affine tco èy£V£TO factum est. v. 36. yàp, enim) Vis et impetus patet ex clamore. 1) Hinc lectio brevior, utut in Ed. maj. prò infirmiori declarata, per marginem Ed. 2. firmioribus accensetur. Et Vers. gemi, exprimit quidem periphrasin istam, sed uncis in- clusavi. E. B. ACT. XXI, 37 — 39. XXII, 1 — 14. 505 v. 37. [jàXKm, cum in eo esset) Presentissimo sapientiae coelestis ductu Paulus lume aptissimum orationi capit locum. — sì bcJsgté \jm\ Iket mihi?) Mo- deste alloquitur. v. 38. oùx. àpa; nonne) Tribunus militum ita colligebat: Paulus Graece lo- quitur; ergo est Aegyptius. [Inde ab Alexandri 31. temporibus in Aegypto fio- rebat lingua graeca. V. g.] v. 39. (jtiv) Msv ineunti sermoni ^0o§ addii e. 22, 3. *) 2 ) CAPUT XXII. v. 1. ILcTsps;, patres~) Aderant etiam antistites et senes. — vuvl, nunc) Hactenus per tumultum non audierant. Respicit apologia ad e. 21, 28. nani ut ibi, ita hic quoque, mentio fit de persona Pauli, v. 3. de populo et de lege, v. 3. 5. 12. de tempio, v. 17. de docendis omnibus, v. 15 — 17. 21. deque ventate doctrinae: v. 6. ss. agitur autem nervose, angusto tempore. v. 2. ttj sppoA, Hebraea~) Multi videntur antea nescisse, de viro agi, qui vel hebraice sciret. v. 3. èyw, ego) Hac apologia refutatur clamor ille, de quo e. 21, 28. Ma- ximis de causis et singulari ratione Paulus de se ipso tam multa dicit h. 1. et e. 26, 4. s. conf. 1 Petr. 2, 9. — jjiv, uuidem) Sequitur &s, sed, v. 6. — àvvip, tir) Singularem habet svàpystav et evidentiam hic sermo. — ~a.pà to-j; ^ó&x;, ad pedes) Vicissim doctor est a capite discipuli. 2 Reg. 2, 3. Doctor sedet: dis- cipulus inferiore loco sedet, aut stat. aliquando etiam procubuere discipuli. — àapifìsiav, veritateìri) rationem exquisitam, Pharisaeorum propriam, e. 26, 5. — £v]Wnrì; toO Osou, studiosus Dei) tfrfìu&Tfe verbum \jàgw est in utramque partem. ^TìXwTTi; Gsou studiosus DEI dicitur, uti (yi^o; Oòoj studium inDeum, Rom. 10,2. Uterque locus quiddam ex mimesi habet: nam Judaei putabant, se tantum tri— buere Deo, quantum detraherent Jesu Christo. — y.x6ù;, sicut) Argumentum concilians. — ùjj&iq, vos) e. 21, 28. 36. v. 4. TauiTiv, hanc) Christianam. Primum indefinite loquitur. — ^stjxsuoìv, vinciens) Verbum opportunum, a vinato adhibitum. v. 5. (AapTupet fJtta, testatur mihi) Posse eum testari, patebat: velie eum, Paulus non dubitat. hinc benigne loquitur. Gravius postea, e. 26, 5. — àSsX- .ouffat, abluere) baptismo suscepto. v. 17. ÙTCOdTps^avTt, revertenti) Primus Pauli reditus memoratur e. 9, 26. Hunc dativum excipit genitivus, ^ogzujo[jà\ou (/.ou, cui respondet ablativus, orante me, majorem habens conjunctionem cum ecstasi. — èv t.óvTa)v , pulverem jacientibus) vehementissimo animi aestu. v. 24. àyssQat, duci) a gradibus. — txàcTiEiv àvsTà^crGai, flagellis ex eo quaeri) ut quam celerrime confiteretur. — £77£7uov pa>[/.atov, hominem Romanum) Facinus erat, ut Cicero ait, vincire civem Romanum: scelus, verberare. Ad- versus vinculav. 29. jus civitatis non allegavit Paulus, nam haec praedicta erant; allegavit adversus verbera, ut corpus vitamque tueretur, evangeliuin posthac praedicaturus. — xal, et) et quidem. — up.iv, vobis) Emphasis. Nam nusquam licebat. v. 26. tw yikixpytù , tribuno) qui abfuerat. — yàp, nam) Imo majores suberant causae videndi, v. gr. quod esset servus DEI. v. 28. èycb Sé *at, ego vero etiam) Parrhesia Pauli. v. 29. l ) st vJ^slv, nesciebam) Paulus, quamvis complures annos abfuerat, e. 24, 17., tamen norat principem sacerdotum, e. 22, 5., cum etiam ceteros nos- set, v. 6., et, si ignorasset, ex ipso eum loco, quo sine dubio sedebat, adstan- tiumque numero, nunc nosse poterat: neque ita tumultuarius erat consessns, ut locum pontifex non insignem caperei. Itaque, nesciebam, modeste dictum, in- terpretere, non veniebat mihi in mentem. sic, haud scio, 1 Cor. 1, 16. conf. ibid. e. 12, 2. not. et cap. 15, 34. not. Phil. 4, 15. Lue. 9, 55. 2 Sam. 19, 22. Lev. 5, 4. Convenientissime haec locutio varium rftoc, apostoli exprimit, partim respectu adstantium, quos ita mitigavit, praesertim addita appellatione fratrum, et allegato interdicto Mosis de non maledicendo principibus: partim respectu Ananiae; cujus ratio et jussus quemvis potius, quam sacerdotem summum indi— caret: partim respectu ipsius Pauli, quem commotio singularis elevarat in Spi— ritu interius, qua perfunctus mox ad commune illud de non maledicendo prin- cipibus sese recepit. Tali ratione Paulus saepe de iis, quae divinitus agebat, per modestiam sic judicabat et loquebatur, quasi humanitus facta essent. vid. Rom. 15, 15. 1 Cor. 9, 17. s. 2 Cor. 11, 8. s. cum annott. Libertatis hujus causam attingimus in notis ad 1 Cor. 7, 25. Porro ex eo , quod diximus , etiam illud li- quet, quomodo Paulus eum, quem duntaxat judicem sedere norat, salva lege, quae universe de principibus agit, sic alloqui potuerit. v. 6. r/.paEsv, clamavit) aperta confessione, ut omnes in turba audirent. e. 24, 21. Hic in bonam partenti valuit illud: Divide et impera. Non usus est 1) Y^TP a7r ' :ai ) scriptum est] Ex. 22, 28. V. g. 508 act. xxm, 6—n. Paulus callidilate rationis aut stratagemate dialectico ; sed ad sui defensionem simpliciter eos invitat, qui propius aberant a ventate. — oaptoxtó; Etjxt, Phari- saeus surri^) ex disciplina pristina; et etiamnum, quod attinet ad fìdem resurrec- tionis. — ulò<; ^opioaCou) ulò<; cpaptsatcov habent alii, quorum testimonium Tertul- liani corroborat antiquitas 1 ). Filium autem pharisaeorum Paulus se appellat, non praeceptores innuens, quo sensu tautologia esset, Pharisaeus , pharisaeo- rum filius; neque Paulus plures praeceptores memorat, e. 22, 3., sed unum Gamalielem: veruni quod parentes vel patrem et avum aut proavos, pharisaeos habuisset. conf. 2 Tim. 1, 3. Tali modo Climax est, Pharisaeus, pharisaeorum filius. — zkiziììos x.y.1 àvaGTaaowe, spei et resurrectionis) sv Sta S'jotv. nam resur- rectionem sperabant. — éya> jcpivoi/.ai, ego judicor) Pr a e senti judicio , cujus praesidem Ananias agit , inquit Paulus, eo res devenit , ut spes et resurrectio mortuorum impngnetur. Antecessores Ananiae, Sadducaei fuerant, e. 5, 17. et nunc etiam ipse Sadducaeus erat. Plus viginti jam annis a resurrectione J. C. elapsis non tam indesinenter praeconium de J. C. ejusque resurrectione, quam ipsum dogma de resurrectione mortuorum, pridem ipsis invisum, insecta- bantur, uti jam illi quidem fecerant cap. 4, 2. pharisaei autem a fide Christiana, in hac parte, propius remoti erant. Itaque Paulus eos sibi conciliat, Sadducaeis eo magis frementibus. Hic ergo tum status est factus controversiae, quem Pau- lus serio et constanter deinceps memorat. cap. 24, 15. 21. 26, 6. s. 28, 20. v. 7. tó ttV^Goc, multitudo) assessorum, utrivis sectae adsentientium. v. 8. iatìts TTvsuaa, neque spiritum) Spiritus angelo oppositus, dicit hic spiritum hominis defuncti. conf. v. 9. not. Matth. 14, 2. Lue. 24, 37. — ópXo- youci) agnoscunt. — toc àir/pÓTspa, ntraqué) Alterum horum est resurrectio, aite- rum angeli aliique spiritus. Congruit differentia particularum [/.r,5s, [r/rrs, non vero, neque, quarum illa negationi addit vim adversativam, haec copulativam. v. 9. xpauy/i j/iyalvì, clamor magnus) turpiter. — ypaj/.[/.aTSi; , scribae) Quaelibet secta habet literatos, et idiotas: illi solent esse os partis suae. — TTvsO^a, spiritus) Resurrectionem defendebat Paulus; nunc etiam caput de spi— ritibus urgent pharisaei contra Sadclucaeos. — zkòCkr^zv aÙTto, locutus est eì) Ex sermone Pauli accipiunt, quod arridet: coli. e. 22, 6. s. celerà abjiciunt. — vi ayyèW?, aut angelus') Hoc non dixit Paulus; sed pharisaei addunt adversum Sadducaeos. Hic praeciditur sermo: sciteque refert Lucas scribarum verba per tumultum abrupta, suspensa apodosi ad particulam st, si, uti ad xàv, et si. Lue. 13, 9. [Aposiopesis. Not. crit.] v. 10. ó ytTaapyoc, tribunus) Quidputes militem de rixa tanti collegii cogi- tasse? Pejora deinde auditurus erat. v. 21. — ut:' ocùtóW, ab illis) Alii defen- debant, irruebant alii. v. 11. t/[ Sé £7rto'jcr/i vuxtI, sequenti autem nocte) Quum ad summum ve- nere pericula, tum maxime Dominus se aperit cum solatio suo. Promissiones di- vinae, ut populo in V. T. sic sanctis singulatim datae sunt maxime tum, quum omnia eis videri possent desperata, conf. v. 16. e. 27, 23. 2 Tim. 4, 17. — ó Kupto?) Dominus, Jesus. Quod Paulus in spiriti! sibi proposuerat, e. 19, 21., id nunc maturo tempore confìrmat Dominus. Accessit declaratio tertia per an- gelum DEI, e. 27, 23. Atque ab hoc capite 23. summa hujus libri versatur in testimonio apostolico Romae per Paulum peracto. 2 Tim. 4, 17. Quodsi principa- tus Petrini defensores hoc vel totum vel ex dimidia duntaxat parte Petro ad- scriptum invenirent, quam id urgerent? — Sts^ocpTupto, testatus es) maxime diebus proximis. — tspoucaXr,^, pcópiv, Jerusafem, Romae) Duae metropoles 1) Non Editionis maj., sed Edit. 2dae marginem sequitur Gnomon, cum Vers. germ. E. B. ACT. XXIII, 11 — 35. XXIV, 1. 509 orbis. — hi, oportef) Periculum in oculis DEI est nitrii Ipsa impedimenta pro- simt. — àal, etlam) Habenti dabitur. — sì; pc&pw Homae) Promissio in longin- quum, complectitur omnia citeriora. Paulus Romae testabitur: ergo Romani veniet: ergo Judaeorum insidias et maris discrimina et viperae noxam effugiet. v. 12. Xsvovts;, dicent es) summa temeritate, etiamsi justam habuissent causam. quarti perplexi erant, quum perfìeere non possent? v. 14. ToTg àp^tspsGffi , ad principes sacerdotum) quorum tamen erat pro- liibere. ~ ^r^svò;, nihil) nec cibi nec potus. v. 15. uast;, vos) Huc annectitur illud, cum synedrio. Fraudem et vini con- jungunt. — iv.(pxvÌG7.Tz,) scil. sauToù;. coli. v. 22. v. 16. K5cou<7ac, andiens) Rem minus occulte gerebant, non putantes fore, qui rem Paulo aut tribuno deferret. v. 17. èva) unum; nam plures erant. — /Oaap^ov , tribunum) Huic ipsi dicere tutius erat. v. 19. èrct^ocpój&fvog'- prehendens) ut fiduciam adolescentis confìrmaret. v. 21. j7//i tistàÒijs) ne morem gesseris. — STòip-ot, parati) ad occidendum. v. 23. mfyokkfiout JùsQcoàfougj stipai or e s ducentos) Sive SsEto^àpoy? legas, sive, ex uno codice vetustissimo, SsctofióXour , ignotum est militum genus, de quorum utrovis paucula notavit Grotius. Eo magis mirere, ducentos eorum hic parari jussos. Arabs apud Erpenium et Ludovicum de Dieu habet octoginta. Si alii testes ad Arabem accesserint, ì>uxx.òaiou$ ex praecedentibus irrepsisse videri possit. Certe contra plus XL zelotas multo major numerus militum excitatus est. v. 24. y»T7,vY) tz TìapasTYfrai, et jumenta parare) A stilo recitativo hic venitur ad relativum, contra ac versu 22. nam in recitativo diceretur ^aacó^/iTS salcum perducatis , non àiaatÓTcoTL salcum perducerent. Convenit autem stilus relativus cum re ipsa; quod tribunus non statini significare!, quae esset profec- tionis causa. — s-$$à<7avTs;, imponentes) Semel equitasse scribitur Paulus; nec sua sponte conf. e. 20, 13. — r ( ys[AÓva, praesidem) Subjungitur in Latinis recen- tioribus: Timuit enim, ne forte raperent eum Judaei et occiderent , et ipse postea calumniam sustineret, tanquam accepturus pecuniam. Et sic Biblia Ger- manica Moguntiae A. 1462. excusa, omissis his verbis, tanquam accepturus pecuniam. v. 25. £-i<7toXt ( v TTspis/outfav tov t>jt:ov toutov) 1 Macc. 15, 2., 7,cav (etci- erroXal) TìspLsyouGai tov Tpó-ov toutov. — tóttov) exemplum. Hoc sine dubio La- tine scriptum et in archivis Romanis servatum Romanos postea de ventate histo- riae apostolicae, liane cum legerent, convicit. v. 27. tòv avàpa, virum) Sic appellat, honoris causa, iterum v. 30. — è£st- ló^7fc, multa) Oratio piane dissimilis Paulinae, verae, modestae, ac solidae sine fuco. Felix erat homo flagitiosus.et Judaeis exosus. — sìpTivvjs) Pax, bonum maxime optandum in republica. — xaTopOw^aTtov) Verbum per se grande; quod Tertullus ex philosophia sumsit: quare non additur epitheton. Sequuntur alia ejusdem commatis. — rcpovoia?, providentiaé) Hoc vocabulum saepe diis tribuerunt. v. 4. Ss, autem) Innuit, plura dici potuisse in laudem Felicis. Versu 3. subaudias quidem. v. 5. eupóvTS?) prò eupojASv. — àvSpoc Xoijjlòv) Sic 1 Macc. 15, 3., avSps; loi[j.oi — cràffsi?) Sic codd. opt. Alii stocciv, Invidiosum inter Romanos et Judaeos verbum, seditio. — 7rpo)TO<7TaTY)v ) principerai. — va^wpatwv, Nazare- norum) Christianorum ex Domini cognomine cognomen, quod Paulus non recu- sat. v. 14. v. 6. £7T£Lpa(7£, conatus est) Verbum hoc de conatu vel mero vel efficaci potest accipi: aptum igitur erat ad calumniam. v. 8. TOxp' ou, abs quo) i. e. a Paulo. v. 9. (7uv£7T£9£vto) Appositum verbum. tòl sGvt] t& <7uv£mTi0£[/.£voc — guvetc- £0£vto si? Y.CM.ÒL. Zach. 1, 15. Et sic alibi. Pauci h. 1. <7uv£0svto. — tovT£;, dicentes) simulata gravitate. v. IO. 2 ) v£ÓoravTo;, innuente) Gestus, gravitati judicis congruens. — ex. Tzoll&v £twv, ex multis annis) sex septemve. Bonam causam habenti optata est judicis peritia. e. 26, 3. — xpir/jv, judicem) Non assentatur Paulus. — sù0u(jki>s) Ita cod. vetusti. Deinde codices recentiores, sO0u(/.ÓTspov. 3 ) v. 11. &£x., disserente) Paulus non curavit se insinuare per curio- sos discursus. Cum sermone de fide in Christuin conjunxit etiam, quae dicenda essent ad Judicem Felicem, et ad eundem Felicem atque Drusillam. [quae ne legitima quidem Felicis uxor fuit. V. g.] — tou) Articulus , non primo et se- cundo, sed tertio capiti ex iis, quae hìc enumerantur, additus, epitasin habet. — !p. pecuniam) quam tot Christiani amore Pauli collaturi forent. conf. v. 17. 23. Sic thesaurum evangelii omisit infelix Felix. v. 27. &i£Tta$, biennio) vinculorum. Felicis munus coepit ante vincula Pauli, anno interjecto: quanquam gradati»» Judaeae potitus est. unde Paulus Act. 24, 10. recte dicere potuit, eum ex multis annis judicem esse huic populo. conf. Ord. ternp. p. 285. — sXajìs, nactus est) invitus, ut colligi potest ex v. 10.24.- 1) Hinc margo Bengelii recentior praefert XajEwv, quod antiquior lectionibus minusjlr- onis accensuerat. E. B. 512 ACT. XXIV, 27. XXV, 1 — 17. /àpiTa; /.aTaOscGat, gratificari) ut Judaeorum gratia prosequeretur decedentem. sic X^P LV xaTx0sa6at, e. 25, 9. iav xaTaGésGai, 1 Macc. IO, 23. Homines mun- dani, sibi invicem gratificaturi , manus porrigunt adversus ea, quae DEI sunt. cap. 25, 9. CAPUT XXV. v. 1. TpsT; vi^ipa;) triduum; sat cito. v. 2. èvs,£lou;. Octo aut decem dies, sat breve tempus O. 4.) prò commoratione novi praesidis in urbe Jerusalem. Intra id tempus non commode poterat Pauli causam tractare. v. 7. 7Tspt£<7T7jaav, circumsteterunt) periculum intentantes. — KÓXkà, multa) Ubi multa colliguntur crimina, saepe ne unum quidem verum est. — ktà (tepéa, et gravia) Ea quae fuerint, signifìcatur v. seq. — «pspovTs;, ferentes) cum cla- more, v. 24. v. 9. QeXsts; vis?) Poterat Festus Paulo non rogato decernere; seti con- scientia eum retinebat, et res divinitus gubernabatur, ut Paulo daretur causa appellandi. — èV éjxoO , penes me) Hoc Festus speciose addit. Respondet mox Paulus: £7wl toO ^(jwtto^ xtX. ad tribunal etc. v. 10. sVrcó; sipét, sto) scil. hìc, Caesareae. — xà)^iov, melius) quam alii. — è7uytvw<7>t£L;, cognoscìs) Conscientiam Festi tangit. v. 11. àSuctìS) Praesens absolutum Cuti Col. 3, 25.) quo praeteritum invol- vitur, ut apud Chrys. de Sacerd. sect. 55. fin. où* àSix.co. conf. e. 26, 31. 7tpà<7- GèL — tò à?:oGav£tv) Id ipsum agi, notat articulus. — òòSsi?, uerno) Modeste, i. e. tu non potes. — £7uy.aXoutxai , appello) Licet interdum in causa DEI adhibere remedia juris. Arripit Paulus subsidium profectionis Romanae. e. 23, 11. v. 12. (ju^ouÌlou, concilio) Hoc constabat ex iis, qui cum praetore erant. — 7:opsù.£iO'j;, plures) Festus rem Pauli negligenter tractat. — àvyjp, vir) Totus Festi senno rcdolet praetorem novum. v. 16. posatoi;, Romanis) Ulinain nil eorum, quae Romani facere non solebant, apud Christianos fìeret. v. 17. àva t 3o>r,v [/.7)Ss{/.iav, dilalionem nullam) Hoc per se non malum. 1) Quae plurìs aesthnatur in marg. Ed. 2., et Vers. germ. quam in Ed. maj. E. B. ÀCT. XXV, 18 — 26. XXVI, 1—3. 513 v. 18. O-svóouv, suspicabar) ex tanta eorum contentione. — èyw, ego) hospes adhuc. v. 19. &$£«<;) Sane Judaei gentibus ì'ò\ov proprium quiddam habere visi sunt. Agrippas non erat Judaeus: alioqui Festus non sic cum eo loqueretur. Erat, ex Herodum familia, Idumaeus, Proselytus, sed, ut fìt, apud magnos ho- mines, sine insigni studio. Festus ergo Agrippam prò Ethnico habere poterat. confer etiam e. 26, 27. — isiótòGupioytag , religione) Verbum ussov, in bonam partem, sed saepius in malam adhibetur. — Trspc tivo?, de quodam) Ita miser Festus loquitur de eo, cui omne genu flectetur. [Si credere detrectatis, em- paectae et contemtores ! qui sit Quidam iste: videbitis omnino cum plangore et lamentatane. V. g.] — ts9v7]>cótoc, mortuo) Crucem aut nescivit aut non cura- vit Festus. 2 ) v. 20. àxopouasvo;, haesitans) Debebas, Feste, quaerere. Eleganscon- structio, a7uopou(ASvo? ^TYjffiv. Exempla habet Scapula. — ^TYjfftv) ^^tlSjiWCTftj quaesita, v. 19. &fcn)Gts, quaestio. Quaesitum, quaestionis objectum. 3 ) v. 21. T*/ipr,6^va.i, servari) Hoc verbo prodit Festus, se voluisse Paulum Judaeis condonare. — GsfSaffTOu) Augusti. v. 22. è^otAópiv) prò, PouXojjuxi* morata enallage. — y,x\ aÙTÒ;, egomet) Prudenter. Si ipse cognoscas, plura videbis et audies, quam alii referunt. [Ple- nusvidelicet mundus est mendaciorum: at nusquam ineptius proterviusve men- tirimosest, nisi quum de sanctis rei personis rei rebus quaestio incider it. V. g.] — auptov) Idem dies, Festo, aupiov cras; Lucae, ÈTOC'jptov, postridie. v. 23. v. 23. tpavTOKJta?, pompa) frequentia, ornatu, ceremonia. [Ingens mini- strorum amplioris atque inferioris ordinis numerus adfuit. V. g.] — dbepoar/i- ciov, auditorium) capax, praetoris. — /'Aiàp/oi;, tribunis) militaribus. — àv- Spàct — TùóXsox;, viri* — civitatis) Hi erant magistratus civiles. — ó ::au),o;, Paulus) Huic magnae laetitiae fuit tam illustris occasio. v. 24. vfiv , nobis) mihi et Agrippae. — àvàp*;, riri) Bernicae parcit Festus, quo minus captivum repraesentet mulieri. — 8s«pet?Ts) Indicativus: vi- detis. coli. e. 3, 16. 19, 26. 21, 20. v. 26. tw zupico, domino) Caesari. Nuper orta erat haec domini appellatio. CAPUT XXVI. v. 1. 'E^TpércsTàt, permìttitur) Eleganter, impersonaliter. conceditur, a Festo, ab Agrippa. Agrippas cupiebat audire. — u-èp, prò) non modo de te. [Id Paulus agit quidem; sed eo pacto, ut de Christo potius dicat. V. g.] — èx.Tstva; ty)v ystpoc, extendens manum) vinctam. Id et Pauli parrhesiae et audi- torum attentioni conveniebat. v. 2. Tuspl, de) Paulus et crimen judaicum refutat, et fide urgente plura dicit. Est hic sermo ultimus plenior, qui extet, Pauli, dignus incrementis ejus spiritualibus. — u-ò ìou&xiwv) Non addit articulum. non enim piane omnes Judaei Paulum accusabant. — paafAsu àypwnua, r ex Agrippa) Magnamvim habet compellatio in secunda persona, singulari praesertim, et proprio nomine, v. 27. — ftpAr^ é^auTÒv pczàpLov, aestimo me beatum) gratulor mihi. v. 3. y v wctc7]v ovTa. , spe) Vim habet repe- titio : sperai; de qua spe, v. 7. — S7uayys^ia;, promissionis) Firma igitur spes. — £<7T7r/»y., sto) hoc die. — >tpivó(./.svo;, judicio subjectus) hoc tempore. v. 7. zìe, $Vj in quam) spem. — tò 8w8sx.à, ego) Emphasis. — ttjv) Articulus significat, sine potestate Paulum hoc non potuisse facere : et principes sacerdotum facultatem generalem dedisse omnibus, qui vellentpersequi. — jcoct- vivsyxoc <}r7)T?fii iizl toù; TTÓfe £, insanis, Panie) Insanis Feste. Videbat Festus, natu- ram non agere in Paulo : gratiam non vidit. quare furorem putat esse judaicum, cujusmodi furor erat apud gentes ex fabulis suis. Non habitum maniae, sedactum Paulo tribuit. conf. e. 12, 15. — ypajx^aTa, l'iter ae) Pro Pedantismo Festus habet ardorem apostolicum. v. 25. icpaTtats cpvjGTS, excellentissime Feste) Insani non utunturnominibus et vocabulis honoris. Sic quoque Festum refutat Paulus. — àAY)0sia<; xoi tTcp{07), judicatum esf) Profectio Pauli ad Caesarem jam ante de- creta erat: nunc tempus constitutum, et iter maritimum. De Paulo proprie ju- dicatum erat: Paulum libere sequebantur amici, in his Lucas. — tou) èxpiGr, tò xpi[7.oc tou àxo-Xsiv. — STspo'jg, alios) Conf. Lue. 22, 37. — tncecpTis azfìx- GTffe) cohortis Augustae. v. 2. ttXoiw) Non voluere captivorum causa navem sumere talem, qua una totus cursus conficeretur. v. 6. — à^ocfjLUTnrjvw] Adramyttium, Asiae minoris oppidum, a Pergamo septentrionem versus situm, ut ex Xenophonte observat Raphelius, contra ac tabulae habent Geographicae. — yÀXkovzi) Sic sermo per~ tinet ad navem, coli. v. 6. MzXkovzz; habent alii, ex rhythmo im$.£u5au!.sv , subnavigavimus) Partem Cypri meridionalem vole- bant praetervehi; orientalem non procul praetervecti sunti u-6 hìc componitur, uti v. 7. 16. v. 5. rc&ayo;) mare profundum, a terra remotius. Antitheton, subna- vigavimus. v. 7. avi TCpocswvTo; ) non admittenfe nos vento ad Cretam. v. 8. [&óXt$j vix) Consti*, cum tMo{/.sv, venimus. — -/.zloòc) fortasse xoct' àvTicppacrtv, coli. v. 12. uti Pontus Euxinus. — Xacàtà) Sic optimi codices: duo, àXassa. unde Thalassa habet Laf. Prosthesin literae f civitas, proxime prae» cedens, ex tertia syllaba dare potuit. Plus tribuimus Asiaticis codicibus, quain Africanis, ubi de nominibus locorum agitur. Creta \ì^ztoli élvar, gxaTÓfurcfòig, ut habet Scylacis Periplus. In centum oppidis quam multa hodie ignota sunt? v. 9. y$7], jam) propter anni tempus. Veteres plus timuere hiemem in navigando, quam nostra aetas. — tyjv wìctsiocv, jejunium) Denotatili* anni tem- pus, per metonymiam, ab jejunio mensis 7. Lev. 16, 29. [Expiationis festum, cujus jejunium hoc fuit , UH temporis parti respondet, tjuae proxime antecedit rindemiam nostrum. V. g.] — 7uap^vst, adhortabatur) ne Cretam relinquerent. v. 21. — ó tokOXos, Paulus J Illustre exemplum Paulus praebet fidei in rebus etiam maxime externis, cum magna praesentia animi et dexteritate consilii se exserentis et alios excilantis. v. 10. aÙToT;, eis) centurioni et ceteris. — oti — -j-ì^siv) tra interdum habet infinitivum. Polybins: SiaSoOsiGry]? ftp-m, i(3a zal y.%zp. crit. P. IL ad h. L qui lectionem sOpa/tuXwv, multis placitam , non una ratione refutat. Not. crit. Prue ferunt olii sùpujcXuSwv, e# MS. Petav., monente cel. Dr. Ernesti, 5iò/. //*. 5T. Vili. p. 24. E. B.] v. 16. t£p^r,(7£T£, cladis de- decore super sedebitis. Adde 1. 2. Ant. jud. e. 3. Basilius Seleuciensis Or. 19., ACT. XXVII, 21 — 40. 51!) Iva, sì wiv ) lnsignia in prora erant, ex quibus naves nomina habebant. — Siomcoopoi? -, Geminis) Hi erant Castor et Pollux, sive Castores, prò Jovis filiis habiti, quos nautae sibi pro- pitios putabant. v. 13. rapisX9óvT£<;, circumlegentes~) per anfractum. — vótou, austro) Finis navigationis commodus. v. 14. Traps/.X'/iOvi^sv ère* aÙToT?) Consolationi nobis fuit aspectus fratrum; eaque nos adduxit, ut septem dies maneremus. Hìc quoque humanitas centu- rionis indulsit Paulo. — zlq tyiv poty^v r^Gojxsv, Romam venimus) locum insig- nem, expetitum. Hìc emphasin habet, tt,v óo>{/.y)v, Romam, ut notetur urbs diu desiderata: sed in v. 16., 7J3$o{/.ev et? pcà(/.r)v, venimus Romam, emphasin habet vjX0o[/.£v venimus, ut notetur introitus ipse. v. 15. oì àXsXuy- xaXé.iov, in evangelium) Sequitur conjugatum, Wp8è7u^Ys(X«to, ante promisit. v. 2. Promissio erat evangelium promulgatum : evangelium est promissio repraesen- tata. Act. 13, 32. Deus promisit evangelium, id est, promissione comprehendit. Promissio non solum erat promissio evangelii, sed evangelium ipsum. v. 2. o, quod) Sermonis Paulini ubertas in ipsis inscriptionibus se exhibet. quare fìlum parentheseon vigilanter observandum est. [Promisit DEUS, non solum gratiam suam in Filio exhibiturum se, sed etiam universo mundo id ip- sum promulgaturum esse. Arrige aures, et ambabus arripe. V.g.] — 7:pos7UY)y- ys&aTo, ante promisit) pridem, saepe, solenniter. Veritas promissionis et ve- ritas impletionis se invicem confirmat. — Sta tcov 7upo(pY)Tcov ocùtoO, per prophe- tas suos) Quod prophetae Dei dixerunt, Deus dixit. Lue. 1, 70. Act. 3, 24. — ypapiG[/ivoc. v. 1. nam àcpopi^sToct unus ex pluribus, opperai unicus quispiam. Act. 10,42. Illustri ilio loco, Psalm. 2, 7. Vn idem est quod ópi<7[/.ó;, quod Pater determinatissime dixit, Filius meus esTu. Hunc ópiq^óv subsequitur à7uóSst^t? demonstratio erga homines. Act. 2, 22. Gloriam Filii Dei Paulus inprimis amplificat scribens ad eos, quibus eam non potuerat coram praedicare. Conf. Hebr. 10, 8. s. not. — sv Suvà^st, in poi enfia) potentissime, pienissime: ut quum sol lucet in Suvà'xsi vi sua. Ap. 1, 16. — xarà Tùvsupc àytwauvTi; , secundum spiritum sanctimoniae) Vocabulum ©l*ip àyio; sanctus, ubi de Deo agitur, non solum inculpatam illam in agendo rectitudinem, sed ipsam deitatem, vel, ut magis proprie dicamus, divinitatem sive divinae na- 1) JESUS CHRISTUS DEI FILIUS EST. Hoc omnis legitimi accessùs Jesu Christi ad Patrem Deumque suum fundamentum est; itemque nostri per Ipsum, ut Dominum nost- rum, ad Ipsius nostrumque et Patrem et Deum, qui peculium nos Ipsi tradidit, aditùs. Etiam ante exinanitionem suam Filius DEI Is quidem fuit: sed exinanitione filiatio occul- tata fuit, et piene demum retecta post resurrectionem. His justificatio Ejus nititur, 1 Tini. 3, 16. 1 Joli. 2, 1.: eaque nostrae justificationis fundamentum est Eom. 4, 25. Hinc non propter opera sua (nam ne Filius quidem Patri quidquam prius dedit, quod Pater Ipsi red- dere debuisset), sed ea de caussa, quod Filius esset, in passione sua omnem suam fidu- ciam in Patre collocavit, nobisque viam praeivit, fidei dux et consummator, Hebr. 12, 2. V. a. ROM. I, 4. 5. 525 turae eininentiam denotai. Inde àyiwaóvY) medium quiddain dicit inter àytÓT/iTa zaì àyiaa^óv, coli. Hebr. 12, 10. 14., ut quasi tres sint gradus, sanctificatio, santimonia, sancì itas. Sanctitas ipsa adscribitur Deo Patri, et Filio, et Spi- rititi sancto. Cumque hoc loco non memoretur Spiritus sanctus, sed Spirititi sanctimoniae, disquirendum est amplius, quid ea locutio piane singularis deno- tet. Spiritus nomen expresse, idque saepissime, Spiritili sancto datur: sed Deus quoque dicitur Spiritus; et Dominus, Jesus Christus, dicitur Spiritus, in antitheto quidem ad literam. 2 Cor. 3, 17. Proprie vero huc conferre juvat, quod camis et spiritus antitheton uti hoc loco, ita saepius in sermonibus de Christo occurrit. 1 Tim. 3, 16. 1 Petr. 3, 18. Atque his in locis Spiritus dici- tur, quicquid Christi est, praeter carnem, [per ortum ex Davide assumtam, Lue. 1, 35. V. g.] quamvis mundam et sanctam, et supra carnem, ex genera- tione a Patre, qui Ipsum sanctificavit , Joh. 10, 36.: in summa, Deitas ipsa. Etenim ut hoc loco caro et spiritus, ita cap. 9, 5. caro et Deitas invicem con- tradistinguuntur. Hic spiritus non dicitur spiritus sanctitatis, quae propria et solennis est appellatio Spiritus sancii, quo tamen abundantissime repletus et unctus erat Jesus: Lue. 1, 35. 4, 1. 18. Joh. 3, 34. Act. 10, 38. dicitur autem, uno hoc loco, spiritus sanctimoniae,\i\. simul innuatur sanctitatis illius sive divi- nitatis efficacia, quam resuscitatio Salvatoris et necessario secuta est et poten- tissime illustrai; adeoque spiritualis illa et sancta sive divina virtusJesu Christi glorificati, qui tamen spirituale corpus retinuit. Ante resurrectionem latebat sub carne Spiritus: post resurrectionem carnem penitus abscondit Spiritus sanctimoniae: quanquam non carnem, sed quod carnale est (etiam sine peccato,) deposuit: Lue. 24, 39. Ìlio respectu, ipse se quondam appellitabat Filium ho- minis: hoc respectu, celebratur ut Filius Dei. Status conspicuus varie modifi- cabatur. In judicio apparebit Gloria Filai Dei, et corpus ejus glorificatissimum. Vid. etiam Joh. 6, 63. not. — éH, àvasTocTsco; vsxptov, ex resurrectione mortilo- rum) 'Ex non modo tempus, sed nexum rerum (nam Jesu Christi resurrectio et fons est iìdei et objectum, Act. 17, 31.) denotai. Verbum ; sx, vsxpwv, Pari. I. cap. 41. p. 214. seqq. atque ita con- struit: Trepl èJavocGTàcsco; m vsxpwv tou utouaÙTOu jctX. de Filii sui resuscitatone ex mortuis. Atqui I. aperta est Appositio, de F'ilio suo — Jesu Christo: ergo interjecta verba omnia inter se indivulso nexu construuntur. II. Apertum est antitheton: TOY ysvoyivou ER RATA: TOY óp^Gsvxo? — KATA — EH — . III. àvdcGTaGis, non è$avà<7Ta7uaxo7)v msTScas, in obedientiam /idei) ut omnes gentes fiant et ma- neant submisse dicto audientes fìdei et doctrinae de Jesu (Act. 6, 7.) adeoque praestent obedientiam in ipsa fide consistentem. Ex relatione ad Evangelium patet natura hujus obedientiae. e. IO, 16. 16, 26. 1 Petr. 1, 2. Estque urcaxoy), dbcoiQ [/.sB' OrcoTay/i;. cap. 10, 3. fin. Sic Maria credens dixit, Ecce anelila Do- mini. Lue. 1, 38. 45. — èv rcact toc; eGvssiv, in omnibus gentibus) Quemadmo- dum omnes gentes Romano imperio extrinsecus parent, sic /idei omnes gentes, ipsique adeo Romani parere debent toto corde. — u7rèp tou òvó[/.aTo$ aÙToO) prò nomine ejns, Jesu Christi Domini nostri. Per hunc facta est grafia: Joh. 1, 17. prò hoc agunt legati: 2 Cor. 5, 20. per hunc fides in Deum tendit. 1 Petr. 1,21. v. 6. èv oi$) in (juibus gentibus, ad /idei obedientiam per vocationem Jesu Christi adductis. — yjtù ypt£%, etiam vos) Nil praecipue Romanis adscribit Pau- lus. coli. 1 Cor. 14, 36. Causam tamen attingit, cur ad Romanos scribat. Mox versu sequente directe eos alloquitur. — >cV/)toì, vocati) v. 7. v. 7. rcófoi to% oùdiv èv pwfXY] , omnibus qui Romae sunt) Plerique horum erant ex gentibus, v. 13., admixtis tamen Judaeis. Romae erant, vel nati Romae et educati, vel certe ibi commorantes. In maxima urbe sparsim habitabant, ne- que adhuc in formam ecclesiae redacti erant: tantummodo nonnulli in domo Priscae et Aquilae convenire solebant. Rom. 16, 5. Cum omnibus cohaeret, quod sequitur, dilectis etc. neque enim Rornanos idololatras alloquitur. — àya- tutitoi? Osou, xkr\ToXc, àyioiq) Duo haec commata, asyndeton habent, et parallela sunt. nam qui Dei est, sanctus est. conf. Hebr. 3, 1. Dilectos Dei speciatim di- cit credentes Israélitas: eli, 28. vocatos sanctos, credentes ex gentibus. Israé- litae, sunt sanati ex patribus: Act. 20, 32. not. coli, annot. ad v. 1. hujus capi- tis 1. sed credentes ex gentibus dicuntur sanctificati , vel vocati sancti, sancti per vocationem , ut interpretatur Paulus 1 Cor. 1 , 2. Duplex est appellatio, cujus priorem partem ad Israélitas, alteram ad gentes retuli. Conf. v. 5. 6., et adde loca modo citata. Cel. Baumgartenius in Expositione Germanica hujus Epistolae saepius a nobis respicienda scribit: „Hiedurch wurde der gottes- dienstliche Vnterschied der Gldubigen und eingebildete Vorzug der Israèliten %u sehr bestdtiget worden seyn, den Paulus vielmehr bestreitet und abgeschaf- fet oder aufgehoben zìi seyn versichert. u Resp. Exordio Palili praerogativa Israelitica (quanquam vocatus sanctus aeque beatus est, ac dilectus DEI) non minus congruit, quam tò 7vp6iTOv ipsi Propositioni, e. 1,16., quod cel. Baumgar- tenius plus satis defendit. — fét$% grafia etc.) Solennis est haec Pauli formula. Vide initia epistolarum ejus, nec non Eph. 6, 23. — upv, vobis) Subaudi, obtin- gat. — stpvivY), pax) tnbia pax: usitata Hebraeis formula salutandi: cui praemit- titur yslcpt? grafia, vocabulum Novo Testamento et praeconio apostolico piane congruens. Grafia obtingit a Deo: inde status pacis est apud hominem, cap. 5, 2. not. — òlizò OsoO TOXTpò; Tip.cov xal xupiou tv)«7o0 ^ptffTou, a Deo patre nostro et Domino Jesu Christo) Solennis appellatio apud apostolos, Deus et Pater, Deus pater noster. nec saepe, ubi inter sese agunt, dicunt Kupio; Dominus, quatenus eo innuitur nomen DEI proprium tetragrammaton: at in V. T. dixerant, Jehovah Deus noster. Ratio difFerentiae : in V. T. erant quasi servi: in N. T. sunt filii; filii autem ita norunt patrem, ut non opus sit, proprium ejus nomen saepe appellari. conf. Hebr. 8, 11. Accedit, quod, polytheisrno exstirpato, non perinde opus est, Deum veruni nomine proprio a falsis diis discerni. Kuptou construitur non cum vi^cTiv, nam Deus dicitur Pater Jesu Christi et noster, non, noster et Jesu Christi; sed cum arcò, uti piane 2 Tim. 1, 2. Una eademque gra- tia, una eademque pax, a Deo et Christo. Fiducia nostra, et oratio, in Deum tendit, quatenus est Pater Domini nostri ; et in Jesum Christum, quatenus nos per sese Patri sistit. ROM. I, 8 — 13. 527 v. 8. rcpcoTOv, prhnum) Non semper scquitur delude: idque hoc loco ab- sorpsit affectus. — uiv) Sequitnr às, v. 13. Jam vos quidem in fide, inquit, estis, sed tamen cupio aliquid conferre vobis. — sGyapi<7Tc5, gratias ago) Vel in uno hujus epistolae initio vestigia sunt omnium motiiuin spiritualium. In his excellit gratiarum actio: et ab ea fere omnes incipiunt epistolae. Sententia categorica est: nacti estis fiderai Gratiarurn actio, quae accedit, sermonem facit modalem. conf. not. ad e. 6, 17. Paulus Romae jam id effectum esse gaudet, quod alias sibi, omnium debitori, eftìciendum esse duceret. — tco Osto [/.ou, Beo meo') Hoc verbum, Deus meus, exprimit fidem, amorem, spem, atque adeo totani religio- nem veram. Ps. 144, 15. Hab. 1, 12. Deus meus est Deus, cui servio. v. seq. — àia, per) Dei mimerà per Christum ad nos, nostrae gratiarum actiones per Chri- stum ad Deum profìciscuntur. — -fi tzìgti^ fìdes) In ejusmodi gratulationibus Pau- lus vel totum Christianismum describit, Col. 1 , 3. seqq. vel partem aliquain, 1 Cor. 1, 5. Itaque hoc loco fidem commemorat, suo convenienter instituto. v. 12. 17. — xa.TayysWsTat , annunciatur) Sermo concisus: fidem nacti estis; eam audio; etenim ubique praedicatur. Sic 1 Thess. 1, 8. ait fidem Thessaloni- censium in omni loco celebrari. — sv oXw tco xó«7u.cj>, in foto mando) Bonitas et Sapientia divina fidem stabilivit in urbibus primariis, Hierosolymis praesertim et Romae: unde in totum orbem dideretur. v. 9. [/.àpTu?, t estis) Asseveratio pia, de re necessaria, et hominibus, re- motis praesertim et ignotis, occulta. 2 Cor. 11, 31. — XstTpèótó, servio) ut apo- stolus, e. 15, 16. Testimonium Dei resonat in latria spirituali: et qui Deo servit, Deo quam plurimos servire vult et gaudet. 2 Tini. 1, 3. — [/.vsiav ujxcov, men- tionem v estri) Expressam et explicatam ecclesiarum et animarum mentionem faciebat Paulus. v. 10. sfoco? */$?) tcotè) Particulae cumulatae declarant vim desiderii. v. 11. [/.sTaàco, impertiar) coram, per praeconium evangelii, v. 15., ser- mones fructuosos, preces etc. Hoc propositum Paulus, epistola interim scripta non expletus, retinuit. e. 15, 24. Multo majus est bonum praesentiae, quam lite— rarum, ubi illa obtingit. — yàpisixa 7uveu[/.aTi*óv, donum spirituale) Talibus donis abundabant Corinthii, qui Paulum praesentem habuerant: 1 Cor. 1, 7. 12, 1. 14, 1. nec non Galatae. Gal. 3, 5. Ac piane ecclesiae illae, quae apostolorum praesentia gaudebant, praerogativas insignes in hoc genere habuere, v. gr. ex apostolica manuum impositione. Act. 19, 2. 6. 8, 17. s. 2Tim. 1, 6. At Romani adhuc certe multo inferiores in hac parte erant: quare etiam cap. 12, 6. 7. per- brevis est charismatum enumeratio. Itaque subvenire illis cupit, ut corroboren- tur. namque per charismata confirmabatur testimonium Christi. 1 Cor. 1, 6. Petrus non magis, quam Paulus, antequam haec epistola scriberetur, Romam ve- nerat, ut ex hoc loco et ex toto epistolae tenore noscitur. nam quod Paulus Romanis impertire cupit, Petrus impertiisset. Porro Baronius hanc epistolam A. LVIII. scriptam censet: martyrium autem Petri fuit A. LXVII. Ergo, si Ro- mae omnino fuit, Romae diu commorari non potuit. — sTYip^Orivai, corroborarì) Modeste loquitur. Dei est corroborare, cap. 16, 25. Organon tantummodo se esse, Paulus innuit. v. 12. touto às sgtl, hoc autem est) Explicat illud, videre vos, etc. Non ait, Hoc autem est, ut vos in formam ecclesiae redigam. Cautio erat, ne ecclesia Romana afferret perniciem, tamen postea ortam. — Ojxtov ts /.ai èj^ou, et vestram et meam) Non solum associat sibi Romanos, in (/uibus simili excìtari cupit, sed eos etiam praeponit sibi. Alius longe stilus est apostolicus, atque curiae papalis Romanae. v. 13. où — àyvostv, non — ignorare) Consueta Paulo formula candorem animi ostendit. — àSsX usum) Subaudi, sui. sed est ellipsis. causam habes 1 Cor. 11, 9. Utendum, non fruendum. Gravitas stili sacri. v. 27. è^£/.auG7i(7av , exarserunt) rcupoW. abominanda. — T7,v à^/i^oaó- vy]v, turpitudinem) cui ipsa corporis et membrorum conformatio reclamat. — v|v eSst) quam oportuit , naturali sequela. — tfi$ fetore, erroris) quo aberrarunt a Deo. — à7uo>.a[jLpàvovT£?) Verbum oppositum, de Gentibus: ut (JucoSc&aet, re- spectu Judaeorum. e. 2, 6. In utroque verbo tó eandem vim habet. v. 28. s^siv, habere) Antitheton, 7uap£up.o;. Hoc loco active notatur mens, quae probat minime probanda; cui relieti sunt, qui maxime probanda non probarunt. Hoc àSó/t^uiov tractatur v. 32., cuveuSo- xoucr 7uOt£iv Tà pi /-a.6^x.'ovTa, tractatur v. 29 — 31. — t« [/.r, zy.G7ix.0vTa) Msfo><7i$. v. 29. 77£7uV/)pw[/ivoi>;) Grande verbum. p.£CToù;, inox. — àoVaa, injustitia) Hoc, justitiae oppositum, primo loco ponitur: immisericordia, ultimo. Justitia habet i?if «m : injustitia mortem. v. 32. Tota Enumeratio ordinem habet sapien- tem, per membra novem, in affectibus: duo, in sermone: tria, respectu Dei, et sui, et proximi; et duo, in rebus gerendis: sex, respectu necessitudinum. Confer de contrariis, e. 12, 9. seqq. — Tropvstà) Retinendum esse hoc verbum, jam diu agnovi: *) Clementi Romano haud lectum esse non apparet. — ^ov/ipia — x.axia) Ilovvipia est nequitia, ejus, qui alteri, etiam sine suo commodo, nocere gaudet. x.axia est vitium, quo alter alteri nil boni conferre potest. tvXeoveEio, denotat ava- ritiam proprie, ut saepe apud Paulum. alias rarius hoc peccatimi ab eo redargue- retur. Solet autem jungere cum impuntate, nam homo extra Deum quaerit pa- bulum in creatura materiali, vel pervoluptatem vel per avaritiam. bonum alienimi ad se redigit. — zajtoviGsia?) x»ax.orjG£ta, xaxia xs>cpu[/.[/.sv*/i. Ammonius. aliena omnia male arripiens : se alteri molestam exhibens. v. 30. ^i0upt<7Tà;, susurrones) ciani. — xaTocXàXou;, detractores) aperte. — 6eo<7toy£%) qui odiosos se exhibent contra Deum. — u(3pi<7Tà;) qui omnia bona et salutarla contumeliose a se repellunt. — u7cspY)cd)v) inrentores malorum, novarum voluptatum, novorum quaestuum, novarum artium nocendi, v. gr. in 1) utut margo Ed. maj. (A. 1734.) omittendum censuerit. Gnomoni respondet ed. 2. et Vers, germ. E. B. ROM. I, 30 — 32. n, 1. 2. 533 bello. 2 Macc. 7, 31. Antiochus dicitur tónte xaxJa; super/té ysvó^svo; sì; toùc fppafou?. v. 30. 31. voveuGri/ KWEt0eTc, àofuvsTOu?, àojvQérouc, oOTTrópyous, àcr—óvoou;, àv£W,aova:, parentibus inobedientes, insipientes, refractarios, siile affecfione, irreconciliabiles , immisericordes) Duo terniones, prior apud inferiores; alter apud superi or es. v. 31. àT'jvOsTOu;) Verbo acuvOsTstv LXX Hebraeum "ito et ^ìa exprimunt. v. 32. oV/.aio>u.a , j?*s) Regale divinum, quod Deus virtutes probat, vitia odit, improbos morte afficit, jure meritoque, ut ostendat se non esse injustum. Nani dum nefarios morte punit, ipse justificatur. Id Regale etiam gentibus cogni- t um . — ori) nempe quod. — ■arpdKroovts^ Tzpxaao^ii) Hocverbum, tcoiduwv inter- jecto repetitum, accurate exprimit petulantiam flagitiosorum, divinae justitiae pror- sus contrariam. tcoioSgiv, etiam affectu et ratione. Eadem difFerentia verborum, e. 2, 3. — Qavy.Tou, morte') Lev. 18, 24. s. Act. 28, 4. Subinde improbissima quaeque stirps ex genere humano eradicatur, et tota posteritas ex iis propagatur, qui minus mali fuerant. — àXkx Jtaì, sed etiam) Pejus est otiveuooxstvj approbare. nam qui malum patrat, sua sibi cupiditate abducitur, non sine elencho in se ipsum vel etiam in alios, (conf. judicans, e. 2, 1.) et cum approbatione legis. coli. e. 7, 16. sed qui Guvsu&oxet ssive approbat, corde et ore, malitiae fructum habet ipsam malitiam, eaque pascitur, et suum reatum alieno cumulat, aliosque in pec- cando infiammai pejor est, qui et se et alios, quam qui se unum perimit. Haec vero mens est reproba. Conjugata, à&óV.u/.ov et cuvsuSojcòueyt. v. 28. not. Huic approbat ioni opponitur judicatio. e. 2, 1. Gentes non modo faciunt, sed etiam approbant: Judaeus judicat quidem, non approbans; sed tamen facit. — tolc 3Èpàpouoyou[jivcov , defendentibus) Exemplum, Gen. 20, 4. v. 16. èv ripipa, in die) Constr. cum demonstrant. neque enim obstat tempus praesens. v. 5. Ac saepe Paulus dicit: in die Domini ^ quod plus dicit, quam in diem. 1 Cor. 5, 5. conf. coram 1 Tim. 5, 21. not. Quale quidque fuit, tale tum conspicietur, defìnietur et manebit. In ilio die constabit illud in cordi- bus scriptum legis, apologiam etiam aliquam recte factorum conjunctam habens, quamvis homo in judicio succumbat, semet accusatore, propter cetera. Idque infert accusationem vel etiam defensionem (a majori ad minus procedendo) in hac quoque vita constantem, quoties vel ipsum repraesentatur nomini judicium futurum, vel praeludia ejus in conscientia, homine inscio, aguntur. conf. 1 Joh. 4, 17. Ac saepe ita loquitur Scriptura de futuris, speciatim de novissimis, ut citeriora praesupponat. Judaeis v. 5. ut Gentibus h. 1. judicium futurum inten- tatur. — Ta xpi>7urà, occìdta) conscientiam et cogitationes. conf. 1 Cor. 4, 5. Confìrmat hoc nexum versus hujus cum praec. Ex occultis vera qualitas actio- num etiam ipsis plerumque agentibus ignota pendet. v. 29. Homines judicant ex manifestis, etiam de se ipsis. Judicabuntur etiam manifesta; sed non tum de- mum: judicantur enim, ex quo patrantur: occulta, tum demum. — tcov àvOpcó- 7rtov, hominum) etiam gentium. — >wtTà, secundum) i. e. ut docet meum evan- gelium. Hoc incisum addit Paulus, quia hic agit cum homine Jesum Christum nondum cognoscente. Evangelium est praedicatio tota de Christo: et Christus judex erit: et judicium in gentes non tam in V. T. quam in N. T. declaratur. Idque dicitur evangelium Pauli, per Paulum praedicatum, etiam gentibus. Act. 17, 31. Articuli omnes doctrinae evangelicae et articulus de judicio extremo valde se invicem illustrant, atque hic ipse respectu fidelium piane est evange- lica. Act. 10, 42. 1 Petr. 4, 5. v. 17. zi às, si vero) Si, coli, quum, v. 14. anaphorae simile quiddam habet: nisi quod otocv, quum, [de gentibus] plus ponit; et, si [de Judaeo] minus concedit. Post si sequitur ouv, ergo, uti àXXà, sed, e. 6, 5. et ììi, vero, Act. 11, 17. conf. Matth. 25, 27. Et protasin longiorem, quae ab sì, si, incipit, sub- sequens ouv, ergo, in summam redigit. — ioucWo;, Judaeus) Hic apex Judaicae gloriationis (interposita ulteriore ejus descriptione, v. 17 — 20. additaque refu- tatione, v. 21 — 24.) ipse refutatur versu 25. seqq. Descriptio autem gloriatio- nis constai bis quinque commatibus: quorum priora quinque, requiescis — lege, ostendunt, quid sibi Judaeus sumat; reliqua totidem, confìdis — lege, ostendunt, quid is inde sibi amplius ad alios arroget. Utrinque primum respondet primo, secundum secundo, et sic deinceps: atque ut quintum prius, institutus, sic quintum posterius, habentem, denotat causam: quia sis institutus: quia ha- 538 ROM. n, 17 — 29. beas. — è7rovo[/.à£/)) Medium: hoc cognomine te vocas, et vocari gandes. — èTrxva-jcór,) reijuiescis in eo, quod tibi angustiam intentat. paedagogum prò patre habes. — toì vójaw, in lege) Scienter Paulus hoc nomen frequentat. — év (tee?, in Deo) ut qui tuus sit Deus. v. 18. tó GsXvijAa) voluntatem, i. e. quicquid jure placitum est. sic, volun- tas, absolute, Matth. 18, 14. 1 Cor. 16, 12. Haec autem voluntas nulla est praeter voluntatem Dei: sed £ÙXà 4 Q£ta magna facit, ut Paulus non addat, Dei. — $oju(/.à£et$) probas, approbas. v. 19. èv cncÓTSi) in tenebris ignorantiae connatae. v. 20. {jLÓp^waiv) Sumitur h. 1. in bonam partem, respectu Judaei glori- antis: inforni ationem. — Tvfe yveó^sw; xat T7fe àV/iOsia;, cognitionis et verita- tis) sv Sta Suotv. veritas hoc loco dicit àxpijìsiav doctrinae cognitae; hodie, ortliodoxiam. v. 21. oO StSdttistg, non docesj Metonymia consequentis. se ipse non do- cet, qui non facit. — xrjpiWtov, praedicans) dare. v. 21. 22. jOiéVrcis- [/.ossosi;- tepocnAsts, furtum, adulteriam, sacrilegiwn committis) atrocissime peccas in proximum, te ipsum, Deum. Ad gentes Pau- lus ostenderat peccata primum contra Deum, deinde contra se, deinde contra alios. nunc ordinem invertit: narri peccata contra Deum, in gentibus apertissima sunt, in Judaeo non item. — ó [Soslu; y£ypa.77Tat, szcnf scrip- tum est) Convenienter hoc incisum hìc in extremo ponitur, de re etiam per se evidente: ponitur autem ob Judaeos. e. 3, 19. v. 25. w7TG)v, non ex hominibus) qui ubi se laudant, gloriantur. v. 17. — GeoO, Deo) qui cor spectat. ROM. Ili, 1—4. 530 CAPUT HI. v. 1. Ti, quid) Froquens Paulo formula inducendi objectionem. — ouv) igitur. si circunicisio, lege non servata, si Judaeus, in aperto, non valet: quid hic habet, quid illa juvat? nulla ergo est Judaeorum prerogativa, negat Paulus consequentiam. Innumerae sunt exceptiones, quas contra doctrinam hac epi- stola expositam perversitas Judaica et humana profert. omnes eximit Paulus. — tò 77£ptc<7Òv, praecipuum) im prae gentibus. De hoc agitur v. 2. — ÙQzkzix Tffe rcspiTopfc, utilitas circumcisionis) De hac vide e. 2, 25. v. 2. t:o).ù, multum) Neutro genere, se. Trspwróv. Refertur ad concre- tum, de Judaeo, magis quam ad abstractum de circumeisione, v. 1. de qua aget e. 4, 1. 9. s. Sic e. 2, 29. ou scil. ìou&xtou. — ttc&tov) i. e. primum atque adeo praecipue. non semper sequitur deinde. Una hoc loco Pauli instituto aptis- sima exponitur prerogativa Judaeorum, (j-eliquae sequentur e. 9, 4. 5.) ex qua ipsa eos mox, finita hac 7rpp0s^airsta, tanto magis coarguet. — s-LCTìuSr.ay.v, eredita sibi habent) Cui creditur thesaurus, is eum potest vel fideliter et dextre tractare vel secus: ac Judaei Scripturam V. T. varie tractarunt. Ita autem ere- dita Judaeis eloquia Dei dicit Paulus, ut ventura bona, v. 8. in iis descripta, Judaeorum essent, si ea per fidem reciperent, foecundissima noémata: Deus est verus, fìdelis, credens sua verba hominibus, justus. homo est mendax, perfi- dus, diffidens, injustus. — Xóyia) Diminutivum. Responsa divina saepe habuere brevitatem, ut in Urim et Thummin. VWiov etiam sermo de circumeisione et ceteris praerogativis Israélitarum. v. 3. té yàp; quid enim?) scil. dicimus. v. 5. ubi item ar,, num, sequi- tur. sic ti yàp; LXX, Job. 21, 4. — sì, si) Sic facile objiceret gentilis aemu- lus. — r-^Tv^av) Conjugata: STT^TSuGr^av, r-iTT^cy-v, sotterra, ttistiv. — tivè;, quidam) Euphemia. Atque infìdeles, quam vis multi, habentur ut quidam inde- finite; quod non valde sub censum veniant. e. 11, 17. 1 Cor. 10, 7. 1 Tim. 4, 1. — ttigtiv) fidem, qua fient promissa et renient bona. Haec fides manet, etiamsi omnes homines sint infìdeles: manet, inprimis respectu fideìium. Fidem Dei. respectu in fideìium, parum agnoscunt, qui universalem gratiam negant. Magni sane habenda est voluntas Dei antecedens etiam respectu reproborum. nam quod non habent, habere tamen poterant. quod ipsum magnam omnino praerogativam eis conferì: atque eam si non tuentur, praecipuum tamen illud remanet, quod gloria Dei et gloria fidei Dei in eis illustratila conf. abundavit. v. 7. Praeci- puum non est nihili. Convenienter apostolus fidem Dei laudat, fidem nostram asserturus. Conf. 2 Tim. 2, 13. — y.xTapyr^si; abolebit?) Futurum: magnavi, in oratione negante. Immota Dei fides. v. 4. u.i -svolto) Solus Paulus, ad Romanos duntaxat et Galatas, hac for- mula utitur. — yivàjGto, fiat) in judicio. — ó Osò; zlrfàc, Deus verus) vid. Ps. 116, 12., ubi retributio Dei fìdelissima opponitur perfìdiae humanae. Hoc, et mendax, respicitur mox versu 7. — tt5c; àvOpto-oc, omnis homo) ne Davide quidem excepto. Ps. 116, 11. LXX, Tra; avGptoTroc òzùg^q. Hinc David 1 Sam. 24, 10. dicit, verba hominis, i. e. mendacium. — o-w; — xptvso-Oai de) Sic LXX, Ps. 51, 6. Etiam illa sunt prophetica, quae David in agone poenitentiali oravit. — àv) si usu veniat, si homo ausit experiri. — óWlwO'?,; — v^cr,;, justificeris — vincas) fidei et veritatis nomine. Humanus judex judicat ita, ut tantummodo sontis culpa pensetur, nec de sua ipsius ceteroqui justitia agit: sed Deus judicat ita, ut non magis injustitia hominum, quam ipsius justitia demonstretur. vw.av dicitur plerunque de Victoria post aleam belli aut sponsionis aut ludi; h. L de judiciali Victoria, quae non potest non ad Deum pervenire. — sv toi; Xóyo'.c iysiv. — 7T0i7Ì(i(i)p.sv , faciamus) sine timore. — Ta xaxà, mala) peccata. — sX0y) t& àya6à, veniant bona) Eadem locutio LXX int. Jer. 17, 6. Hoc volunt dicere ca- lumniatores illi: Bona ad veniendum propensa sunt; sed mala viarn eis debent praeparare. — tk àyaGà, bona) Gloria Dei. — ;, ex fide) Ita ex, cap. 3, 30. 5, 1. Subaudi, hereditas, coli. v. 14. — ex tou vójjlo'j, ex lege) Sic, ex circumeisione v. 12., ubi ad ex circumeisione pertinet non solum, sed hoc versu nonsolum pertinet ad t<3, ei, qui. x ) v. 17. cm — TéOeixi (isj Sic LXX, Gen. 17, 5. Constructio, TeOeixà az xocTévavri — GeoO, similis est illi: hot eE&fjTre, àpov. Matth. 9, 6. conf. Rom. 15,3. Act. 1, 4. — xaTÉvy.vTt. — OsoO, corani Beo) quum corani hominibus nondum extarent illae gentes. — ou) id est, xaTsvavTt. GsoO, co £t-;igtsu<7S. — ^o)o:rotouv- to;, vivificante) Hebr. 11, 19. not. Mortui non sunt Deo mortili: etiam quae non sunt, Deo sunt. — xaXouvTo?, vocante) Nondum extabat semen Abrahae, et tamen 1) 7taT7)p ttccvtov rjjiwv , noster omnium pater] Inde est, quod, utut Christus Davidis filius dicatur, fìdeles tamen non Davidis fìlii audiunt, sed Abrahami. V. g. 35 * 54S ROM. IV, 17 — 25. V, 1. Deus dixit: Semen tuum sic erit. Multiplicatio seminis praesupponit existentiam seminis. v. gr. Centuno servo, in rerum natura versanti, ait: fac. sed Deus luci, dum ea non est, sic, quasi ea esset, ait: prodi, ysvou. Cogita frequens illuda Gen. 1. exprimitur transitus a non esse ad esse, qui'fit vocanteDeo. conf. Ez. 36,29. v. 18—21. oc, qui) Ostendit Paulus, fìdem non esse rem tenuem, cui justi- ficationem adscribat, sed vini eximiam. v. 18. rcap' èTouSa £7u' zkiztài stcigtsugsv, prcieter spem in spe credidit) Una eademque res et fide et spe prehenditur: fide, ut res, quae vere edicitur; spe, ut res laeta, quae certo et fieri potest et fìet. praeter spem rationis, in spe promissionis credidit. raxpà et èrcì, praeter et in, particulae oppositae, insigne oxymoron reddunt. — outco;, sic) sicut stellae. Gen. 15, 5. LXX quoque: outco? — gou. Conf Gal. 3, 8. not. v. 19. pi àdSsvviffa?, non inflrmatus) Ratio praebere poterat infirmitatis causas. — éauTou — cappa?, sunrn — Sarete) Senectus utriusque conjugis, al- terius etiam praevia sterilitas,. auget rem, et ortum Isaaci miraculosum compro- bat. Docet series historiae, Saram nonnisi cum Abrahamo conjunctam peperisse Isaacum. Novus corporis vigor etiam mansit in matrimonio cum Ketura. — èxà- TOVTasTT); 7:01», quum annos haberet circiter centum) Post Semum, nemo centum annorum generasse Gen. 11. legitur. v. 20. site, in) Promissio erat basis fiduciae. — où StsjcptQy), non dubitavit) Dubitatio quid sit, patet ex opposito, corroborati^ est. Notandum contra dubi- tationem. — àoùs, dans) Arcte cohaerent haec, dans gloriam Deo, et certus. — Só^av) gloriam veritatis, (oppositum notatur 1 Job. 5, 10. in eo, qui non credit:) et potentiae. *) v. 23. òY aÙTÒv, propter illuni) multo ante defunctum. — oti, quod. v. 24. 2 ) èyapavTa, eum qui excitavit) Conf v. 17., vivificante mor tuo s. Fides Abrahami ferebatur in id, quod futurum esset et fieri posset : nostra in id, quod factum est. utraque, in Vivificatorem. v. 25. 7uaps$ó0Y), traditus est) Sic LXX, Es. 53, 12., jcocl Sta Ta? àvop.La; aÙTwv 7rap£^óG7). traditus, in mortem. DeusChristo mortem non dicitur inflixisse; tametsi ei dolores inflixit: sed Christum tradidisse; vel Christus, mortuus. e. 8, 34. Rem ipsam non nego: vid. Zach. 13, 7. sed locutiones ita se habent, ut magis exprimatur passio a Patre injuncta Christo, tum mors a Christo exant- lata obedienter. — Stxaicoctv, justificationem) Verbale. Diff. a óV.aio<7Óvr), justitia. Fides ex resurrectione Christi fluit, adeoque etiam justificatio. Col. 2, 12. 1 Petr. 1, 21. Ratio sub qua in Deum credimus: quia resuscitavit J. C. Nec tamen nos non justificat obedientia J. C. et sanguis ipsius. vid. e. 3, 25. 5, 19. CAPUT Y. v. 1. AucawdGévTSs ouv sx, m<7T£to<;, justificati ergo ex fide) Hoc comma habet àvay»£^a^ata)<7iv, summam praecedentium. conf. justificationem. e. 4, 25. — stp7ivY)v, pacem) non jam hostes, v. 10., nec iram metuentes. v. 9. Pacemhabe- mus et gloriamur, summa cap. 5. 6. 7. 8. [Hinc tam frequenter Paulus gratiae apponit pacem. V. g.] — xpó$, ad) erga, versus. Deus pace nos amplectitur. — tou) Paulus plenam Domini nostri Jesu Christi appellationem inprimis ponit tractatione aliqua ineunte vel exeunte. v. 11. 21. 6, 11. 23.: qui tamen versus arctius cohaeret cum antecedentibus, quam cum consequentibus , quorum initio ponitur fratres. 1) V. 22. Sto, propterea] quod scilicet gloriam DEO dedit. V. g. 2) ÒY ^a?, propter nos] Abrahami exemplo excitandos. Y. g. KOM. V, 2 — 6. 549 v. 2. TupoGaYcoyvìv s (tditum) Eph. 2, 18. 3, 12. — èa^xa^sv, habuimus) Praeteritum, in antitheto ad habemus. v. 1. Justificatio est aditila in grattami pax est status permansionis in gratia, inimicitiam perimente. Ideo Paulus in saluta- tionibus conjunctim solet dicere: grafia vobis et pax. conf. Num. 6, 25. 26. Complectitur et praeteritum et praesens, et mox, de spe loquens, futurum: quare sic construe, pacem habemus et gloriamur. — èv % in qua) Grafia sem- per manet grafia : nunquam fìt debitum. — scatou Ta^a ti; xal ToX^a àTuoOavòtv, suppone videlicet etiarn, àyaGou positum esse sine articulo. Illico perspicies incommodum, quod haberet haec permutatio, apparebitque, et ali— quam esse differentiam inter Sfocatov et àyaGòv, et magnani inter Sfocatov et tov àyaGòv , ubicunque illa deinceps reperiatur. Sane articulus sic positus Climaca efficit. Omnis bonus est justus : sed non omnis justus est bonus. Greg. Thau- maturgus: xepl tzoXXoxj stai TOY 7:avTÓ;. Chrysostomus : [Mxpà TaGra xal TO piSsv. Hebraeis p**i5Z dicitur, qui officium legitimum praestat: ^"tìn qui etiam beneficium. Ille Graecis est Sfocato?, hic osto;, conf. pnÈ et rn33> Sophon. 2, 3. at h. 1. non habemus óctou, sed tou àyaGou. Quare differentia illa vocum Hebrai- carum rem non conficit. Id autem certum, uti osto?, sic quoque àyaGò; plus di- cere, quam Sfocato?. (Vide Matth. 5, 45., et ne ibi quoque mera esse synonyma putes, eandem illam adhibe transpositionem: videbis, blandi solis mentionem in jnstos, utilis pluviae in bonos non ita convenire: item Lue. 23, 50.) Atque hoc loco digniorem, prò quo moriatur aliquis, Paulus judicat tov àyaGòv, quarn Sfocatov. suntque opposita, assist; et ó àyaGò;, impii et bonus, tum, Sfocato; et à[AapTo)Xol, justus et peccatores. Quid igitur? Sfocato;, indefinite, dicitur homo innoxius; ó àyaGò;, omnibus pietatis nnmeris absolutus, eximius, lautus, re- galis , beatus , v. gr. pater patriae. — ùrcèp yàp) Sejungendi vim yàp h. 1. ut saepe, habet. — ^a^a, -ti?;, xat, Toty-a, forsitan, quis, etiam, audet~) Haec singula amplifìcant id, quod v. 8. dicitur. Ta^a (prò Ta^taTa) minuit affirma- tionem. tI;, aliquis, piane indefinite ponitur, neque spectatur, utrum in statu irae an gratiae sit ille, qui prò justo aut prò Bono moriatur. xaì, etiam, con- cessiva, ostendit, cur non simpliciter dicatur, moritur, quasi res quotidiana esset; sed dicendum potius esse, audet mori, quia magnum quiddam sit et in- solitum. Toty.a, audet, quasi verbum auxiliare, respondet futuro tempori in morietur. audet, sustinet. — aTroQavsiv, mori) Vis habere amicos quam certis- simos? bonus esto. v. 8. <7uvis(7tv (sìSots; — sv ty) £corj aÙTOu) où (xóvov Ss, àXkà y.at Kair^w^sGa sv tw Gsoi jctX Sic Colinaei editio, Barb. 4. cod. ms. in colleg. praedicatorum apud Basileam, Bodl. 5. Cov. 2. L. Pet. 1. Steph. ta. Aeth. Arab. Vulg. ut illud ipsum, où })M- vov Ss, àXXà jtal xau^có^sGa, parenthesi longa interveniente, [per epanalepsin, Not. crit.] repetatur, et sententia per eam suspensa elegantissime dulcissimeque expleatur, hac apostoli, serius a nobis perspecta, constructione: Pacem ha- ROM. V, 11 — 13. 551 bemus, et gloriamur non solum super SPE gloriae Dei; sed etiam , in mediis tribulationibus, gloriamur, inquam, in Beo ipso, per Dominimi nostrum Jesum Christina, per quem NU\C reconciliationem accepimus. Recenti or es plerique fecere, /.au^cóaevoi, ut si constructio esset, reconciliati salvabimur , et glori- antes: uti receptior habet lectio. — év tco Osco) in Deo , non adversus Denm e. 4, 2. — Tr.v x.xTxk'koL'fw) Reconciliationem et liberationem ab ira insequitur gloriatio de amore, quae plus dicit. v. 12. Sia touto, propterea) Respicit totani tractationem superiorem: ex qua haec infert apostolus, non tam digressionem faciens, quam regressum, de peccato et de justitia. Paulinae methodi imitatione agendutn primo est de pec- cato actuali, ex cap. 1. seq. deinde retro de peccati ortu. De peccato ilio, quod originale vocant theologi, Paulus minus expresse loquitur: sed enim ad demon- strandum reatum sufficit peccatum Adami; ad demonstrandam corruptionem ha- bitualem sufficiunt fructus tristissimi plurimi. Et ex justifìcatione homo demum respiciens doctrinam capit de origine mali et reliqua. Specialem tamen nexum altera haec pars cum priore hujus capitis habet. conf. multo magis utrinque regnans. v. 9. s. 15. s. namque ipsa gloriatio fidelium exhibetur. coli. v. 11. cum v. 21. Includitur hìc quoque par ratio Judaeorum et Gentium, atque adeo omnium hominum. — waTrsp, sicut) Protasis, quam continuat tò et sic. neque enim sic etiam subsequitur. Apodosis, variata oratione, latet in seq. — àv- 6ptóxou, hominem) dir nihil de muliere? Resp. 1) Adamus mandatum acce- perat. 2) caput erat non solum generis sui, sed etiam Evae. 3) si Adamus non audisset vocem mulieris suae, peccatum non venisset ad plures. Porro cur nihil de Satana, qui prima peccati causa est? Resp. 1) Satanas opponitur Deo; Adamus Christo. at hìc oeconomia gratiae describitur, potius, ut est Christi, quam ut Dei. ideo Deus semel nominatur, v. 15., Satanas nunquam. 2) Quid Satanae cum gratia Christi? — r] -àpcpTia — ó OdcvaTO?, peccatum — mors) Duo mala distincta, de quibus Paulus deinceps copiose. — sì; tov jcócjjaov) in mundum hunc, qui dicitur genus humanum. — etqyfXOs, intravit) esse coepit in mundo. nam antea non fuerat extra mundum. — yusà Sta, et per) Ergo mors non potuit intrare ante peccatum. — jcaì outco;) et sic, scil. per unum hominem. sì?) in omnes, penitus. — cfyyjXGsv, transivit) semel ingresso peccato, quod initio non fuerat in mundo. — ècpi^a, y-aTày.pt^a* yàpto^a, ó\x.y.ioj[xa. A. B. ' C. v. 18. TrapàxTto^a, x.aTà/.pt^a- Saaiw^a. D. óY/Coutoci; £cd?ì;. In utroque versu A et B sustoiy^T, itemque C et D. sed A et C àvTKJToiy^l, itemque B et D. Versu 16. describitur negotium ex parte Dei: v. 18. descri- bitur ex parte Adami et Christi: idque in oeconomia peccati minore verborum varietate, quam in oeconomia gratiae. Sutatwffi? (covi; est declaratio divina illa, qua peccator, mortis reus, vitae adjudicatur, idque jure. 1) Pluralis iste qui alarissime ostendat, Paulum hìc non agere de peccato originali, quasi unquam existat sine peccatorum aliorum satellitio, (quod recentiorum nonneminis Po- stulatum est) equidem fateor me non perspicere. Nimirum et originali peccato, et actualibus PBAETEBEA singulormn lapsibus mederi donum in Cliristo , distincte Apostoli docet.^ Multa nimirum sunt peccata actualia, quae non ut consequens necessarium peccati primi consideranda sunt (alioquin omnis actionum mine moralitas cessaret :) at nullum est pecca- tum , sive originale audiat sive actuale , cujus condonatio et suhlatio non haberi debeat prò mero y y apiajjt.aTo$ effectu. Ergo major est "cou ^ap(a!xa-ro<;, quam tou xptjxaxo? potentia. E. B. ROM. V, 19 — 21. VI, 1 — 3. 555 v. 19. TWtpouioft;) roxpq: in rapaxor, perquam apposite declarat rationem initii in lapsu Adami, quaeritur: quomodo hominis recti intellectus aut volun- tas potuit detrimentum capere aut noxam admittere? Resp. Intellectus et vo- luntas simul labavit per àtjti>£iav neque quicquam potest prius concipi, quam àyiXsia incuria, sicut initium capiendae urbis est vigiliarum remissio. Adam seductus Sia po-Guj/iav, propter levitatevi animi, ut ait Chrysost. Homil. XXVII. in Gen. et copiose Hom. LX. in Matth. tùóGsv tìGsV/icsv ó àvGpcoTuo; 77apax.oCi[j.ol T/fc àf/.apTÉas, corpus peccati) corpus mortale, scatens peccato, concupiscentiis etc. v. 12. Sic corpus mortis. e. 7, 24. not. v. 7. àrcoGavwv , mortuus) peccato, v. 2. — XsSaoacDTou , justificatus est) nil jam in eum juris est peccato: coli. v. 6. 9. ut non jam sit debitor. e. 8, 12. justus est, ratione praeteriti, a reatu; ratione futuri, a dominio, v. 14. v. 8. et, sì) Apodosis cadit principaliter in verbum una vivemus. v. 9. sì&óts;, scientes) Hoc pendet a credimus. — Odcvo/ro;, mors) Sine articulo: ulta mors. — oùz, èri, postime non) Nunquam dominata est in Chri- stum mors, sed tamen in eum incurrerat, Act. 2, 24., et, si eum tenuisset, ei dominata dici potuisset. quod absit. Noluit Paulus hìc dicere, (àacr&susi, regnat. v. IO. o) quod. hic plus valet, quam oti, quod. — t?) à[/.apTia, peccato) Dativus detrimenti, uti v. 11. Peccatum fuerat conjectum in Christum: sed Chri- stus id abolevit morte sua, prò nobis. vere defunctus. — s#tóoui ypà;ma.TO?, in nomiate Spiritus, ac non vetustati l'iter ae) Idem antitheton, e. 2, 29. 2 Cor. 3, 6. Litera non est lex per se spectata, quippe quae spiritualis est et viva, v. 14. Act.7, 38., sed respectu peccatoris, cui Spiritum et vitam dare nequit, sed morti eum relin- quit, quin etiam profundius addicit. quanquain ille interim praestare affectet, quod litera ejusque sonus fieri jubet; ut species et nomen remaneat, sicut mortua ma- nus est manus. Per evangelium autem et fìdem datur Spiritus, vitam et novita- tem tribuens. 2 Cor. 3, 6. coli. Joh. 6, 63. Vetustatis et novitatis vocabulo Pau- lus spectat duo testamenta, quanquam credentes jam olim habuere primitias novi; et hodie non credentes retinent reliquias, imo totam vim V. T. Observa etiam in semel, non bis, positum. Vetustati servivimus, non Deo, conf. Gal. 4, 9., ol;, (juibus: nunc, non novitati, sed, in novitate, servimus Deo. e. 6, 22. v. 7. ó vó[/.o; à[/.apTta; lex peccatum?) Sic fortasse objiciet, qui audierit, eadem de lege et de peccato praedicari: num lex est peccatum sive causa pec- cati peccaminosa? conf. v. 13. not. — Tr,v àpcpriav, peccatum) Observanda iterum proprietas verborum et differentia: Ó VÓJ/.OS" TÓ XEy^tV TOU vÓ{XOU. Vi'àfj.apTLa* *h ÈTTiQu^ia. oùx, lyvcav, (a ytvaxixw) oùx. 7i§£iv, (ab olàoc.) lyvcov inajus est, oìàa minus. Hinc posterius, cum etiam minor gradus negatur, est in incremento. 'A^apTta, pec- catum, est quasi materia peccans, ex qua omnis morbus et paroxysmus con- cupiscentiae. — oùx, èyvcov, non noram) Saepe Paulus indefìnitum sermonem proponit per primam personam, non solum perspicuitatis gratia, sed ex perpe- tua applicatione ad se ipsum. vid. 1 Cor. 5, 12. 6, 12. Et sic hoc loco. — ttW t£ yàp £7n0o[iiav , etenim concupiscentiam) Penitior et reconditior est tq à(/.apTia, peccatum: VJ èTìiGu^ia, concupiscentia, magis in sensum incurrit, eademque pec- catum prodit, ut fumus ignem. Hunc §iopta(/.óv, liane contradistinctionem, indi— cant particulae, te yàp, etenim. et peccatum, unum illud malum inhabitans, ope- ratur concupiscentiam variam : v. seq. et rursuin concupiscentia parit peccatum consummatum. Jac. 1, 15. [Peccatum latet in homine, ut aestus in potu, qui, si ex sensatione judices, frigidissimus esse potest. V. g.] — oùx. yjXsiv) non noram, concupiscentiam esse malam. vel potius,non noram ipsam concupiscentiam. mo- tus demum incurrit in oculos. — SXsyev, diceret) Dixit autem, per se; tum, in animo meo conf. veniente, v. 9. v. 8. Sia ty)s svToTifc, per praeceptum) Constr. cum verbo seq. uti v. 11. bis. — /top!? — vsxpà, sine — mortuum) Axioma. — v£xpà, mortuum) se. erat: non ita furebat per concupiscentiam. vel: est. v. 9. ££ci>Vj) vivebam) "Qfyt h. 1. non significat duntaxat degere; sed ponitur in expressa antithesi ad mortem. Tonus pharisaicus. conf. v. seq. [Bene valere, mihi quidem videbar. V. g.] — X t0 ? 1 ' v fy.ou, sine 1*^9*0 l e g e amota, procul ha- bita, quasi nulla esset. — èX6oùY)v, in vitarri) ratione intentionis divinae primae,et, aliter, ratione meae opinionis, quam mihi habebam vivens sine lege. Vita et laetitiam et agilitatem indigitat: morte oppositum innuente. — aOr/i) ipsa, eadem. Vulgo aurr), sed cel. Baumgartenius aù-rr,, recte. Conf. Act. 8, 26. not. v. 11. s£7)TCàTV)<7s, decepit) in avia duxit, sicut latro viatorem. ad vitam me tendere putans, in mortem incidi. — aTusjcTetvsv , o ecidio Hic terminus oecono- miae peccati, in confinio gratiae. v. 12. ayios, sancta) Subaudi ex seqq. et just a et bona, quanquam haec synonyma potissimum ad defendendum praeceptum, cum sua virtute pungente, opus fuit cuinulari. sancta, just a, bona, ratione causae efììcientis, formae, finis; (ut habent Dorschei Notae ms.) vel, sancta, respectu officiorum erga Deum: justa, respectu proximi: bona, respectu naturae meae: cui convenit, quicquid praecipitur, nani vita promittitur. v. 10. Ex his tribus epithetis convenientissi- me tertium assumitur versu seq. v. 13. tò) igitur, .u).£ia; T$f<; (pOopa; zi; tt,v è^ouéspiav tyTs Sóc/;;, « servitute corruptionis in libertatem gloriae) 'Atto, « et Et;, m suntopposita. A notat terminum a quo; in, terminimi ad quem. Servitus et libertas est creaturae: corruptio et gloria ho- minum, fìdelium. Vanitas v. 20. est quiddam subtilius, quam cpGopà, corruptio. Non solum liberatio, sed etiam libertas illa est meta, ad quam suo modo tendit creatura. — sì; tyiv sXsuOsoiav, m libertatem) ut libere serviant gloriae filiomm. Cluverus. v. 22. yàp, emm) Supponit haec aetiologia, gemitum creaturae non esse irritum, sed audiri a Deo. — tcócgoc) cuncta. Consideratur, ut unum quoddam totum. conf. v. 28. 32. 39. — vjgtzvtJ^zi, simul suspirat) suspiriis junctis. Sin- gulare exemplum habet Dio Cassius lib. 39., de ejulatu elephantorum, quos Pompejus, contra fìdem datam, ut homines interpretabantur, in ludos insumpsit : quo ipse populus ita commotus est, ut imperatori diras imprecaretur. — à/pi, usijue) Innuit, finem fore ejus gemitus et dolorimi. v. 23. où (J.ÓV0V Ss, non solum vero) Concludit a suspirio forti ad suspi- rium multo fortius. — ocùtqì — xcà v^st; ocùtoi, ipsi — etiam nos ipsi) Prius ipsi refertur per antitheton ad creaturam, v. 22. posterius, ad v. 26. de spirita: et tamen unum idemque subjectum denotat; alias dixisset apostolus, kùtoi ol tt.v à^a.py^v /.zi. — ty.v à-apyr.v tou ttvsu;x:xto;, primitias spiritus) i. e. Spiritimi, qui est primitiae. vid. 2 Cor. 1, 22. not. Sumus primitiae quae darri creatura- rum Dei, Jac. 1, 18. habemusque primitias spiritus. atque idem Spiritus pene- trat omnes creaturas, Ps. 139, 7.: quo ex loco gemitus creaturae declaratur. Primitias habere dicuntur fìlli Dei, quam diu sunt invia. Primitias et bonum primitias sequens qui habent, iidem sunt. — s/ovts;, habentes) Hoc involvit causam, ipiiahabemus. — ev escuto?;, in nobis ipsis) Significai, fìdelium gemitum longe differre a gemitu creaturae. — 5T£va^o[jL£y) ?TSvà£cù h. 1. et v. 22. signi- ficat cum gemitu desiderare, coli. 2 Cor. 5, 4. — ttjv) Hic articulus ostendit, appositione , si eam resolvas, hanc contineri sententiam : redemtio corporis no- stri, est adoptio. — T7,v à-oXÓTptosLv, liberationem) Haec erit in die novissimo, quem sibi jam tum imminere proponebant. Affine s^suGspLa, libertas. Lue. 20, 36. [Xon ea libertas ìnnuitur, qua nos liberamur corpore, sed ea, qua corpus morte liberatur. V. g.] v. 24. eXt^oY) Dativus, non medii, sed modi, ita salvati sumus, utsupersit etiamnum, quod speremus, et salutem et gloriam. Limitat praesentem salutem, sed, dum limitat, hoc ipso eam praesupponit. — ti stai) cur etiam sperat ille id? 56S ROM. Vm, 24 — 29. curri visione, non est spe opus. Beati erunt certi de aeternitate suae beatitudi- nis; quia non egebunt spe: adeoque erunt coniìrmati. v. 25. d Ss, si vero') Ex natura spei deducit fidelium exspectationem. v. 26. xal, etiam) Non solum creatura omnis suspirat, sed Ipse Spiritus fert auxilium. coli. v. 23. not. 2. Fideles ex utroque latere tales habent, qui cum illis gemunt et communem cum illis causam faciunt: ex uno latere totam creaturam, ex altero multo magis Spiritum. Quatenus Spiritus gemit, respec- tus est ad nos: quatenus etiam auxilium fert, respectus est ad creaturam. — <>uvavTiXa[;,[ìàvsTai) còv in hoc composito, ut in <7u[j.{/.apTupsi, v. 16. — toi? àaOs- \ziy.ic) infirmitatibus, quae sunt in nostra cognitione et in nostris votis. abstrac- tum prò concreto , infirmitatibus, id est, orationibus, quae per se infirmae sunt. — yàp, nam) Explicat Paulus, quae sint infirmitates. — ti — xocOò, quid — sicut) Conf. quomodo aut quid. Matth. 10, 19. — uTCpsvTuy^àvst) utuso, super: uti v. 37. U7uepviy-tò(j!.ev et, uTreps^eptacsuasv, e. 5, 20. Utrumque uTvspevTuyjràvsi, hoc v., et svTuy^àvsL, v. 27., praedicatum est de eodem Subjecto, scilicet Spiritu S. Sic fere fieri solet, ut primo verbum compositum in sua emphasi justa pona- tur, deinde vero, loco ejus, simplex tantummodo repetatur. Sic Rom. 15, 4. rposypà(p7i prius: subsequitur genuinum alterum èypà(7Lv praecognitionem et TCp'oopic[/.óv praedestina- tionem. nam et illi et his annectitur vocatio. v. 28 — 30. Eph. 1, 9.: ubi tamen 6&Y)(/.a, voluntas latius patet, quam praedestinatio. Et praecognitionem certo comitatur praedestinatio. nam praecognitio tollit reiectionem: e. 11, 2. rejectio autem et praedestinatio sunt opposita. — 7upowpt<7£, cu^ópQouc, praedestinavit, conformes) Declarat, qui sint, quos praenovit, nempe ii, qui sunt conformes etc. ROM. Vili, 29 — 32. 509 Hic est choracter praecognitorum et glorificandorum. 2 Tim. 2,19. Phil. 3, 10. 21. — TTfe ebtóvo?, imagihis) Constr. cum aufi^óf^pou;, quanquam cjjmop^pov Phil. 1. e. dativum regit. Hic cum genitivo magis habet vim substantivi. Simili— tudo est ipsa adoptio filiorum, non crux aut gloria, nani haec sequitur demum justificationem, de qua v. 30.: qui autem filli Dei sunt, fratres Christi sunt. Conformi! atem cum Filio Dei (Gal. 4, 19.) subsequitur coriformitas cum ejus cruce aut gloria. Sic Eph. 1, 5., praedestinans nos in adoptionem filiorum. — sì; tò ) Causa , cur cum praecognitione conjuncta sit praedestinatio. nempe Christus debet habere multos fratres: haec multitudo autem excideret, aut certe minueretur, si praecognitio esset sine praedestinatione. Praedestinatio vincit omnia impedimenta salutis fìdelium, et adversa convertii in secunda. — elvàt) ut sit et conspiciatur. — xptoTÓTOxov, primogenitus) Ipsa resurrectio gloriosa Christi et fìdelium est quaedam generatio. Matth. 19, 28. v. 30. toutou; jtal sà'aaicocsv , hos etiam jusfifìcavit) Non absolute parem eorum, qui vocantur, justificantur, glorificantur, numerum Paulus statuit: non negat, posse fidelem inter vocationem specialem et glorificationem deficere, cap. 11, 22.; nec negat, eos etiam vocari, qui non justificentur: sed docet, Deum, quantum in ipso est, a gradii ad gradum perducere suos. — irìóEacs, glorificarit) v. 17 — 24. Loquitur in praeterito, tanquam a meta respiciens ad stadium fidei, et ex aeterna gloria in ipsam quasi retro aeternitatem, in qua Deus glorifica- tionem decrevit. [Cf. Ps. 16, 3.] v. 31. irpò? TauTa, ad haec) quae cap. 3. 5. 8. dieta sunt. q. d. ultra non possumus ire, cogitare, optare. Et si quis ipsius infidelitatis nomine velit aliquid ropé§ TauTa (conf. L U c. 14, 6.) contra haec proferre, nil possit. [Coeli portam hoc loco patere, jure dixeris. v. 31—39. V. g.] — sì) si. Conditionalis prò causali, firmiorem facit consequentiam. Plerique statuunt tres periochas hoc loco, quarum quaelibet per interrogationem incipiat in ziq quis , cum anaphora, et responsionem habeat subsequentem, quae anthypophora vocatur. Atqui aliam spectavit analysin apostolus. Sunt ab hoc versu quatuor periochae: una, gene- ralis; tres, speciales. quaelibet habet primum gloriationem, de Gratia; mox, in- terrogationem congruam, adversa omnia provocantem , cui tò persuasus sum respondet. Prima, generalis, est haec: si Deus prò nobis, QUIS contra nos? specialis prima haec, de praeterito: qui ne sito quidem filio pepercit , sed prò nobis omnibus tradidit illum: QUO MODO non etiam cum ilio omnia nobis con- donabit? QUIS accusabit electos Dei? (ubi in interrogatione consectarium est ex gloriatione de praeterito: natura enim rei non ferebat periocham nonnisi per praeterita expressam. Utique duplex etiam futurum est in condonabit , accu- sabit; sed id tamen manifestum habet ad praeterita respectum. Peccata com- missa Deus omnia condonabit. Ob ea commissa nemo jam electos Dei accusare potest. Atque tò quomodo, quis compinguntur hoc modo in unam eandemque periocham, sed duplex item est respectus. 1) suo Filio Deus non pepercit. Ergo etiam cum ilio omnia nobis condonabit. 2) prò nobis omnibus tradidit illum. Ergo nemo accusabit electos Dei.) secunda, de praesenti: Deus jnstificans: QUIS condemnans? conf. omnino Jes. 50, 8. 9. tertia, de futuro: Christus et e. QUIS nos separabit. etc. futurum enim est in separabit. coli. v. 38. fin. Praeteritum et Praesens, fundamentum Futuri. Et saepe ex morte Christi amor infertur. e. 5, 5. seqq. Gal. 2, 20. Ap. 1, 5. Frequens etiam est talis apodosis interro- gans, et maxime convenit sermoni animoso. Act. 8, 33. Num. 24, 9. Job. 9, 12. 34, 29. Ps. 27, 1. Es. 14, 27. 43, 13. Thren. 2, 13. fin. Amos 3, 8. v. 32. o;ys, qui) Prima haec periocha specialis quatuor habet sententias: primam respicit tertia, secundam quarta. Filio non pepercit: ergo nil non con- donabit. Filium tradidit prò nobis: ergo nemo accusabit nos propter peccata. 570 ROM. Vili, 32 — 35. c. 4, 25. tradifus est. Neque tò (/uis accusabit tam arcte cohaeret cum eo, quod sequitur, quam cum eo, quod antecedit. nani Christi traditio prò nobis, omnem accusationem prohibet: accusationem non prohibet, sed vincit justifi- catio. fk suavitatem habet plenam exultationis, uti rat, etiam, v. 34. iteratum. 8;, qui, habet apodosin, is, implicitam verbis subsequentibus. — oùx. ècpsicocTo, non pepercit) LXX, oùx, s^peidcd tou moO gou /.tX. Gen. 22, 16. de Abraham et Isaac: eumque locumPaulus videtur in mente Imbuisse. Deus paterno suo amori quasi vim adhibuit. — rijxcov T^àvrcov, nobis omnibus') Alias fere dicitur, omnes nos, omnium nostrum, sed hìc nobis priore loco positum, majore vi et accentu. Sensus gratiae in nos prior est sensu gratiae universalis. Multa extant applica- tionis exempla sine mentione universalitatis. v. gr. 1 Tim. 1, 15. s. universalitas autem deinceps ad ulteriora officia acuenda laudatur. ibid. e. 2, l.s. — 7ìap£Sw- >tsv) Sic LXX, Es. 53, 6. — ral auv aÙTu, etiam cum ipso) Kal etiam addit epi- tasin argumento a majori ad minus. Plus fuit, Filio non par cere: nunc, cum Filio, id est, quum Filium Dei nobis impensum habemus, utique omnia condo- nabit. — 7uàvTa, omnia) salutarla. — ^opterai-, condonabit) Antitheton: non pepercit. Quae ex redemtione consequuntur, ipsa quoque gratuita sunt. v. 33. sxXsxt&v Osou, electos Dei) v. 29. — àtraLcov, justificans) Opposita: justifìcare et condemnare. v. 3. not. Es. 50, 8. s. quem locum antea citavimus, similiter praecedit subinde hypothesis, et sequitur Subjectio, interrogative con- cepta: ex. gr. A Propinquus est, qui justificat me: B 1. quis litigabit mecum? stabimus una. Hoc videtur tantisper ex sensu V. T. dictum esse, quod propin- quus sit, cum e contrario apud Rom. dicatur, Deus justifì- cans, sine restrizione. B 2. quis dominus judicii mei ? appropinquet ad me. C En Dominus Deus auxiliabitur mihi: D quis est ille qui condemnabit me? Hic videtur apostolus A assumsisse , et e contrario B omisisse , itemque C omi- sisse, et e contrario D allegasse. v. 34. ó àTCoOavcov, [jMXkov &è — , 6; /-al —, o$ rat, mortuus, magis vero —, qui etiam —, qui etiam) His quatuor momentis respondet series enumerationis contrariorum, v. 35. 38. s. In v. 35. sunt leviora et minora, quae omnia possunt referri ad mortem v. 38. quia sunt dispositiones praeviae ad mortem. Graviora sunt v. 38. s. Id statim uberius evolvetur. — [xyAXov, magis) e. 5, 10. Fides nostra niti debet morte Christi, sed magis etiam eo debet profìcere, ut nitatur Ejus resurrectione, regno, adventu. — sgtlv èv àsEia tou Gsou, est in dextra Dei) potest servare; ipse et Pater. Non praemittitur mentio ascensionis, nec sequitur mentio adventus gloriosi, nani illa est actus sessionis ad dextram: haec, piane tollit omnia, separationem ab amore Dei intentantia, et glorificationem aifert, de qua v. 30. — évTuy^àvsL, intervenite vult servare; ipse et Pater. v. 35. tl; Y)t;.óc; ycopisst , quis nos separabit) Perpetua in posterum con- junctio cum amore Christi et Dei deducitur ex Christi morte, resuscitatione, sessione ad dextram Dei et interventione. conf. e. 5, 5. s. 9. s. Hebr. 7, 25. Quis autem mox per enumerationem declaratur, sine subsequente aetiologia; ex quo iterimi patet, aetiologiam ante quis nos esse quaerendam, v. 34. et quis ait, non quid, quanquam subjicit, afflictio etc. quia sub his adversis latent hostes. — T/fc àyaTùT];, amore) erga nos. v. 37. 39. Fundamentum, cur ab amore separari non possimus, est amor: fundamentum hujus fiduciae, amor perspectus. — tou ypiGTOu, Christi) Cum amore Christi unus est amor Dei. v. 39. — yupÓTYi;) pe- nuria vestium, summa egestatis, 1 Cor. 4, 11. 2 Cor. 11, 27. Sermo fere in- ROM. Vili, 35 — 38. 571 cedit per paria, fames ac nuditas etc. — xiv&uvo;, periculum) Hypocritae saepe periculis meris succumbunt. — in fw^aipac, mit gladius) instrumentum macta- tionis. Suae mortis genus Paulus nominai eonf. e. 16, 4. Phil. 2, 17. noL Multi martyres, quos alia tormenta confìcere non potuere, gladio consummati sunt, STS^sicóOìriaav. v. 36. xaOà;, sieuf) Declarat, cur versu praec. tam multa adversa enu- meret. — Sn — acpay-fc) Sic LXX, Ps. 44, 23. Sic et ecclesia V. T. et multo magis ecclesia N. T. dicere potuit et potest. — s'vexoc sou , fui causa) Sic pati bonum est: aliis de causis irriti sunt dolores, quibus scatet mundus. — Oavairou- [aeOoc, morte affìcimur) Prima classis beatorum fere completur per eos, qui vio- lenta morte obierant. Matth. 23, 34. s. Hebr. 11, 37. Ap. 6, 11. 20, 4. — òIyjv tyjv v^ipav) Sic LXX passim, dir. hi adagium. totum diem, omni die. Matth. 20, 6. Ps. cit. v. 16. 9. — èXoyiaGYiasv , reputati sumus) ab hostibus, a nobis. v. 37. urapvL/cw^sv, exsuperamus) vim habemus non modo parem et suftì- cientem, sed longe superantem ad vincenda praecedentia. ne sequentia quidem oberunt. quia Christus, quia Deus major est omnibus. Hac periocha designatur illa summa quasi linea, quam Christianus ante beatam analysin assequi potest. — ó\à tou àya7T/icavT0?) Aoristus: per eum, qui amore suo nos in Christo com- plexus est, et ob id ipsum per adversa nos probat. v. 38. isénziaym , persuasus sturi) vieta omni dubitatione. — y*?) Minora non obsunt. nam majora non oberunt. — oute GàvaTo; atI. neque mors etc.) Hoc infertur ex v. 34. ordine admirando: neque mors nocebit nobis, nam Christus mortuus est : neque vita: (conf. e. 14, 9.) resurrexit: neque angeli neque principatus , neque prae- est in dextra Bei: sentia neque futura: conf. Eph. 1, 20. s. neque virtus, neque altitudo neque profundum, intervenit. neque alia ulla creatura. Atque hinc illustratur series verborum. Incedit enim sermo per paria: neque mors, neque vita: neque praesentia, neque futura: reliqua duo paria per yioLG[jm subjiciuntur: neque virtus, neque altitudo, neque profundum, neque alia creatura ulla; sic tamen, ut etiam quaelibet virtus et altitudo, ut profundum et quaevis creatura conjungantur. Similis yias^ò;, Matth. 12, 22.: ita ut coecus et mutus et loqueretur et videret. Quodsi cuipiam receptior enumerationis orilo magis placet, sic legat: neque mors, neque vita: neque angeli, neque principatus , neque virtutes: neque praesentia, neque futura: neque altitudo, neque profundum , neque alia creatura ulla: ut sint quatuor specierum paria; et secundum quartumque par, genus primo ulti— move loco adjectum habeat. Sed superiorem illam enumerationis seriem defen- dit major testium antiquitas. [Vid. App. crit. Ed. II. p. 329. sq.] Receptum ver- borum ordinem egomet faciliorem agnosco: ac liberum manet lectori judicium. Certe respectus hujus enumerationis ad versum 34, paulo ante demonstratus, ita evidens est et salutari doctrina refertus, ut prò arbitrario interpretamento ha- beri recuset. Nunc eadem incisa singulatim videbimus. — GàvaTo;, mors~) Mors, maxime terribilis habetur: et primo hìc loco ponitur, collato versu 34. ejusque serie, et versu 36. Innuitur ergo mors etiam quae ab hominibus infligitur: vivi comburium, strangulatio, bestiae etc. x ) — (cori, vita) et in ea 6Xu|>is, afflictio etc. 1) Statimi potius mortuorum Me innui, quam caedem actualern, in Vers. germ. ex eo suspicatur b. Auctor, quod jam v. 35. quodvis mortis genus contineatur sub gladii men- tione. E. B. 572 ROM. Vili, 38. 39. IX, 1. v. 35. item vitae diuturnitas, tranquillitas, omnesque homines viventes. Horum nil oberit. conf. 1 Cor. 3, 22. — àyysXoi, angeli) Angelorwn mentio fit, per gra- dationem, post implicitam hominum mentionem. conf. 1 Cor. 15, 24. not. Hoc loco et de bonis angelis (conditionate, uti Gal. 1, 8.) et de malis (categorice) accipi potest. (nam hos quoque angelos absolute dici, non modo angelos diaboli, Matth. 25, 41. reperias.) 1 Cor. 4, 9. 6, 3. 11, 10. 1 Tini. 3, 16. 1 Petr. 3, 22. 2 Petr. 2, 4. Jud. v. 6. Ap. 9, 11. etc. Ps. 78, 49. — àpyal, principatus) Hi continentur etiam angelorum appellatone, ut ceteri ordines, Ebr. 1, 4. 14. sed speciatim angeli videntur appellari, qui saepius reliquis mittuntur. Principatus sic dicuntur, atque etiam throni, Col. 1, 16. non tamen regna, namque regnum est Filii Dei. 1 Cor. 15, 25. 24. — o-jts svscTWTa. outs [/ì^ovtoc, neque prete- sentia neque futura} Praeterita non memorantur, ne peccata quidem: nam praeterierunt. Praesentia sunt, quae nobis, quam diu peregrinamur, vel mundo toti, dum is fìnitur, accidunt. Sancii enim spectantur vel singulatim vel con- junctim. Futura, quae nobis vel post nostra in mundo, vel post totius mundi tempora occurrent, ut judicium novissimum, conflagralo mundi, supplicium aeternum; vel ea, quae cum jam sint, tamen nobis nominetenus in futuro seculo demum innotescent. Eph. 1, 21. — o-jts Suvatw?, neque virtus) Auvap; saepe respondet Hebraico fc»2Z et copias dicit. v. 39. outs i)<\)<-ùvr,G£Tai, poterit) etiamsi multa conentur. — /ojotTa.i, separare) neque vi, v. 35. neque per viam juris, v. 33. s. CAPUT IX. v. 1. Wkrfizixv, veritatem) De nexu vid. not. ad e. 1, 16. Non additur hìc articulus: Cconf. 2 Cor. 7, 14. 11, 10.) quia non est sermo de ventate omni, sed de re quadam vera in specie, quo sensu etiam à^Qstat, in plurali dicuntur in Ps. 12, 2., LXX, 2Macc. 7, 6. Haec asseveralo praecipue spectat versum 3., ubi enim ponitur, uti Matth. 1,18. Itaque v. 2. art notat quia, et innuit voti cau- sarti. Versus 2. per se, sine tanta asseveratione, fidem inveniebat. — )iyo), dico) Deliberate loquitur apostolus. — sv XP^Tto) n év interdum facit ad juramentum. — où ósuàouai, non mentior) Hoc aequipollet commati illi, veritatem dico, utrique additur sua confirmatio. Hoc caput passim in phrasibus et figuris ad Hebraismum accedit. — cuvsiàvicsw;, conscientia) Criterium veri, in conscientia et corde; quam illuminai et confìrmat testimonium internimi Spiritus sancti. 573 v. 2. Xutt/), tristitia) In spiritualibus tristitia et (cap. 8. fin.) laetitia in summo gradu possunt esse simul. Sentiebat Paulus, quantis bonis hactenus enumeratis se excluderent Judaei: simulque declarat, se ea, quae dicere ha- bet, non dicere inimico erga suos persecutores animo. — poi — t§ xapSia pu, mi/ii — cordi meo) Haec aequipollent in utroque hemistichio. v. 3. Y)ù)(ópiv, optabam) Verbum imperfecti temporis, vim potentialem vel conditionalem, si Christus animerei , involvens. dolor erat hidesinens: at hoc votum non videtur h. 1. asserì indesinens, neque absolutum. Yerba humana non sunt piane apta, quibus includantur motus animarum sanctarum: neque semper iidem sunt molus illi , neque in earum potestate est, tale semper votum ex sese elicere. Non capit hoc anima non valde provecta. De mensura amoris in Mose et Paulo non facile est existimare. Eum enim modulus ratiocinationum nostrarum non capit: sicut heroum bellicorum animos non capit parvulus. Apud ipsos illos duumviros intervalla illa, quae bono sensu eestatica dici possint, sub- itum quiddam et extraordinarium fuere. Ne in ipsorum quidem potestate erat, tales actus ex sese quovis tempore elicere. Dolor et tristitia de periculo et aerumna populi: pudor prò eorum culpa: zelus prò eorurn salute, prò tantae multitudinis incolumitate, prò Dei gloria per tanti populi conservationem magis promovenda: ita eos abstulit, ut sui obliviscerentur tantisper. Exod. 32, 32. paraphrasis mea haec fuerit: Condona eis: si non condonas, poenam in eos destinatane in me converte, i. e. ut Moses alibi loquitur, me interfice. Num. 11, 15. Itaque est liber vitae temporalis, praescindendo ab aeterna, prò ratione et oe- conomia et stilo V. T. Conf. Ex. 33, 3. 5. De libro temporalis vitae agitur Ps. 139, 16. — aÙTÒc èyà, ipse ego) Conslr. cum esse. — àvàOspc slvat, anathema esse) Satis erit contulisse locum Gal. 3, 13., ubi Christus dicitur f actus prò nobis maledici io. Sensus est: optabam Judaeorum miseriam in meum caput conferre, et illorum loco esse. Judaei, fidem repudiantes, erant anathema a Christo. conf. Gal. 1, 8. 9. 5, 4. Utrum privationem duntaxat omnis boni, et destructionem vel annihilationem sui, an etiam perpessionem omnis mali, eam- que et in corpore et in anima, et sempiternam, optaret, aut in ipso voti illius paroxysmo intellectui suo obversantem habuerit, quis scit, an Paulus ipse in- terrogatus definiret? Certe illud EGO penitus apud illum in pausa erat: tan- tum alios, honoris divini causa, spectabat. conf. 2 Cor. 12, 15. Ex summa fide (cap. 8.) mine summum ostendit amorem, ex amore divino accensum. Res non poterat fieri, quam optarat: sed votum erat pium et solidum, quamlibet cum tacita conditione, si fieri posset. Conf. Rom. 8, 38. persuasus sum. Ex. 32, 33. — arcò ToO -/£igto\j, a Christo) Sic arcò, a, 1 Cor. 1, 30. Vel, ut Christus, maledictio factus, a Patre derelictus fuit: sic Paulus, Christi plenus, a Christo destitutus esse Judaeorum vicem optabat, tanquam anathema. Non est sermo de exeommunicatione ab aeterna societate ecclesiae. Differunt haec duo. nam xocTapK, ròbp maledictio, majore vi, dicitur quiddam magis absolutum: D^n anathema, aliquid respectivum, Gal. 1, 8. 9. 1 Cor. 16, 22. illud gravius, hoc mitius: illud vim reconciliationis per Christi crucem exprimit, hoc in Paulum magis convenit. neque alterum prò altero aut h. 1. aut 11. ce. substitui potest. — twv) De tota multitudine senno est, non de individuis. — ààsXcpwv p.ou, fratri- bus meis~) Causa amoris tanti. — Guyysvcov jjlou y.xzà <7a.px.y., cognatis meis se- cundum cameni) Causa voti, cur votum, ceteris paribus, justum esset. et cog- natis additum ostendit, fratribus h. 1. non accipi, ut solet, de Christianis, sed de Judaeis. Christus factus est prò nobis maledici um, quia eramus ejus cognati. v. 4. gitivi, qxiippe qui) Nunc explicat causam tristitiae et doloris: tantis bonis non frui Israélem. Magnam adhibet euphemiam. — wv r> uiofo-Lx — è^ay- ysXiai, quorum est adoptio filiorum — promissiones) Sex praerogativae per 574 ROM. IX, 4. 5. paria tria correlatorum enumeranti!!*: ac primo pari spectatur Deus Pater; se- cundo, Christus; tertio, Spiritus sanctus, coli. Eph. 3, 6. not. — y\ moOscia xal Vi &ó£a, adoptio filiorum et gloria) i. e. quod Israel est fìlius Dei primoge- nitus, et Deus gloriae est Deus eorum. Deut. 4, 7. 33. s. Ps. 106, 20. (47, 5.) sed vi correlatorum simul Deus est Pater Israèlis; et Israel est Dei populus. Locutio item concisa, Ap. 21, 7. conf. e. 8, 18. s. Sunt qui &ó£av gloriam acci- piant de arca foederis: sed Paulus nil corporeum hìc commemorat. Ipse Deus dicitur Gloria populi Israel, ea metonymia, qua Timor prò Deo dicitur. Gen. 31, 42. 54. — stai ed Xta6*ptai xal r\ vo|/.o9scia , et test amenta et legislatio) conf. Hebr. 8, 6. Causa, cur test amenta ante legislationem ponantur, patet ex Gal. 3, 17. Plurale est, SiaQffxar quia testamentum sive foedus et saepe repetitum, Lev. 26, 42. 45. Eph. 2, 12., et varie; Hebr. 1, 1. et quia erant duae disposi- tiones Gal. 4, 24., altera promittens, altera promissa. — né. r\ lonpzix. %k\ olì è'KT.yyzkiou, et cultus et promissiones) Act. 26, 6. 7. Eph. 1, 13. Hebr. 8, 5. 6. Correspondent hìc per chiasmum legislatio et cultus, test amenta et promissio- nes. Ex testamenti^ fluunt promissiones: et per legislationem institutus est cultus. [Cultui dignitatem suam conciliarunt promissiones. Promissus autem fuit Spiritus sanctus. Gal. 3, 14. V. g.] v. 5. wv ot 7ca.T£ps<; y.t\.) Commentationem ad h. 1. et scripsit ven. Baum- gartenius, et Explicationi hujus Epistolae adjecit. Quae in ea ad me pertinent, explanavi im Zeugniss. p. 157. seqq. (ed. 1748.) [e. 11, 28.] — xàl è£ wv, et ex quibus) i. e. ex Israélitis, Act. 3, 22. Ad sex praerogativas Israélitarum modo memoratas accedit nunc septima et octava, de patribus deque ipso Messia. Nobilis est ac sanctus populus Israel. — ó wv) i. e. o? sctl. sed participium so- nat augustius. Doxologiam hoc loco non esse, non inepte probat Artemonius a luctu Pauli: Part. I. cap. 42. sed idem cum sociis contendit, Paulum scrip- sisse, wv ó èm 7ràvTwv, Osò; v^\. ut notetur haec praerogativa Israélitarum, quod Dominus sit Deus eorum: et illud, ó èid 7ràvTwv, interpretatur ita, hanc prae- rogativam esse omnium Israèlis dignitatum maximam. Sed talis interpretatio tou ó èm 7ràvTwv, coli. Eph. 4, 6., (ut hanc primo amoveamus,) sententiam habet non nisi ex patrocinio hypotheseos oriundam, et tali potius formula, tò &t) tvòcv- Ttóv •i.st^ov, exprimi postulantem. Conjectura ipsa, cov ó, apertam textui vim in- feri. Nam I. ea tó xqltòl capita discludit a membro opposito, ubique commemo- rari solito, zaTa TTvsu^a. II. Eadem membrum enumerationis ultimum, cui jtal, et, convenienter da tur, xaà s^ wv xtX. in duo dividit, et horum alterum duro asyndeto afficit. Objicit Artemonius: I. Christus nullibi in Scripturis sacris Deus expresse vocatur. Resp. Nullibi? scilicet quia omnia illa loca Artemonius vel alia lectione vel alia interpretatione avertere conatur. Ipse plura unius rei testimonia postu- lai debere negat pag. 225. De cetero vid. not. ad Joh. 1,1. Obj. II. Si Paulus scripsit ó a)v, praecipuam praetermisit Israélitarum praerogativam , quod Deus ille Opt. Max. illorum fuerit Deus. Resp. In eo ipso constiterat filiatio et gloria: ergo non praetermisit. neque unquam illud, Dominus est Deus Israèlis, expri- mitur his verbis: Tuus, o Israel, est Deus benediclus in secula. Instat: Etiam in foederibus continetur Christus, et tamen mox Christi expressam Paulus men- tionem facit: quanto magis ipsius Dei Patris? Resp. Ratio dispar est. Omnes praerogativas Israèlis Paulus (patribus obiter cum Christo conjunctis,) ordine tem- poris commemorat. Itaque Christum commemorat ut exhibitum: at de Deo id non opus erat ita commemorari. Porro Christus singulariter propinquus erat Israélitis: Deus autem erat etiain gentium Deus. e. 3, 29. Neque tamen Deum, sed Christum apertius repudiabant Judaei. Quid? in ipso nominis Israel, adeo- que Israélitarum etymo, quod apostolus spectat, v. 4. 6., nomen El, Deus, in- ROM. IX, 5. 6. 575 venitur. Obj. III. Patruin stilus dissentit: imo Pseudoignatius eos, qui dicerent Jesum ipsum esso super omnia Deum, Satanae ministris annumerat. Resp. Hac phrasi Sabellianos descripsit incautius: sub quos mox Artemonitas in eadem classe ponit. Ceteroqui patres Paulinam de Christo phrasin saepe de Patre ad- hibentes eo ipso vini phraseos comprobant: et tamen patribus praestat aposto- lus. Pluribus Artemonium refellit Wolfius in Voi. II. Curar, ad N. T. p. 802. seqq. — ssw TràvTcov, super omnes') Pater utique excipitur. 1 Cor. 15, 27. Chri- stus est ex patribus, secundum carnem: idemque erat , est, et er'it super om- nes, quippe Deus benedictus in secula, Amen! Encomium idem Patris et Filii, coli. 2 Cor. 11, 31. Super omnes, in antitheto ad ex ijuibus, ostendit et 7:po'Ò7r- ap£iv Christi ante patres, oppositam descensui ejus ex patribus secundum car- nem: et majestatem infìnitam, dominiumque gratiae plenum in Judaeos et gen- tes. conf. de phrasi, Epli. 4, 6. de re, Job. 8, 58. Matth. 22, 45. Perversi sunt, qui aut hìc punctum (nani comma pie poni potest,) figunt; sic enim dicendum auerat, eùXoyviTÓ? ó Osò;, si modo tali doxologiae hìc peculiaris fuisset locus: fut post capita, quo pacto illud tò tloltòl càp>ca suo careret antitheto. — Osò;, Deus) Impense laetari debemus, quod, in hac solenni descriptione, Christus tam aperte Deus appellatur. Apostoli, qui ante Johannem scripsere, praesup- ponunt deitatem Christi, ut confessam: quare non directe de illa agunt; sed tamen ubi incidit, gloriosissime eam denotant. Paulus e. 5, 15. Jesum Christum appellarat hominem; nunc Deum. sic quoque 1 Tim. 2, 5. 3, 16. altera appel- lata) alterum sustentat. — sGXoy/iTÒc, benedictus) nnpn. Hoc epitheto subscri- bitur omni divinae laudi. 2 Cor. 11, 31. — sic toùc aìtovac, in secula) Qui su- per omnes — in secula, est primus et novissimus. Ap. 1,17. v. 6. oÙ£ olov) ?io/i est hoc ejusmodi. Judaei putabant, si non omnes Ju- daei salvarentur, verbum Dei excidere. id refutat Paulus, simul innuens, verbo Dei potius praedictam fuisse Judaeorum defectionem. — às) autem, tametsi scil. magnum dolorem de Israèle, Christi experte, profiteor. — èx.-éVrar/.sv, exciderit) Aptum verbum. 1 Cor. 13, 8. not. Si totus Israel excidisset, Dei verbum excidisset. absit hoc: ergo etiam illud. nani et nunc sunt aliqui, et olim erunt omnes. Complectitur enim haec sententia omnia, quae dicuntur capite 9. 10. 11., et aptissime est expressa. Arcte cohaeret cum antecedentibus versu 2., et tamen respectu subsequentium, ubi tò XÓyoe verbum recurrit, inest ingens euphemia et rcpoOsparceia, ut sermonem tristem prius leniat, quam proferat, uti 1 Cor. 10, 13. — ó Xóyo;, verbum) promissionis, Israeli datum. — où yàp Tuàv- tsc, non enim omnes) yàp, enim, incipit tractationem. non omnes, clementer dicitur, prò eo, multi non sunt. Judaei sic statuebant: omnes et soli nos su- mus populus Dei. Quare tò omnes refutatur hìc; tò soli refutatur v. 24. ss. Judaei erant Particularistae : hos ergo refutat Paulus e diametro. Tota ejus tractatio non solum tolerabilis, sed etiam amabilis erit iis demum, qui capita superiora emensi sunt per fidem et poenitentiam: potior enim hìc (idei ratio. Summa hujus tractationis, ex mente eorum, qui universalem gratiam negant, haec est: DEUS dat FIDEM, cui vult: non dat, cui non vult. ex mente Pauli haec: Deus dat JUST1TIAM credentibus, non dat operantibus : idijue verbo ejus nxdlo modo est contrarium. Imo Ipse et typis et testimoniis declaravit, illos, promissionis fìlios, recipi; hos, fitios camis, repudi/tri. Hoc Dei decre- tum est certum, irrefragabile, justurn: huic decreto uti homo populusve quili- bet vel auscultai vel renititur, ita rei per misericord'tam assìimitur, vel per iram rejicitur. Huc recurrit analysis Arminii, excerpta Calovio Theol. apost. Rom. Oraculo LXVIII, et adoptata Oraculo LXIX. Conf. piane e. 1, 16. not. Interim Paulus ad eos, quos refutat, ab hoc capite, de justitia, prius illud, de 576 &0M. IX, 6 — 14. fide, non valde secernit. neque enim opus erat. — ì<7pav)\, ìapavft, Israel, Is- rael) Ploce. v. 7. oti) quia, facit haec particula sraTaaiv, respectu sententiae praece- denlis. — afjpaà^ Abrahami) Quod Patrum antiquissimorum filiis accidit, multo magis accidere potest ulterioribus. — àXk* sv ìsaàx, y.t1. sed in Isaaco etc.) Hoc ponitur suppostone materiali, nam subauditur: scriptum est, idi/ue impie- trir. LXX, Gen. 21, 12.: oti èv — et owcTSipco. — où toO) non volentis, neijne currentis (hominis) subaudi est, negotium, vel, voluntas, cursus, non quo irritimi sit, recte velie, et, quod majus est, recte currere, sive contendere, 1 Cor. 9, 26. Phil. 3, 14.: sed quod velie et currere affectatum operariorum nil eflìciat. Voluntas humana opponitur gratiae divinae; et cursus humanus operationi divinae. conf. v. 30. 31. v. 17. lèysi) dicit, i. e. Deum sic dicentem ostendit. Conf. e. 10,20., dicit. — yàp, eniiri) Probat, esse miseretifis, Dei. — toì oy.pxto, Pharaoni) qui Mosis tempore vixit. — Òtl sì; aÓTÒ touto siviysipà gs, ottco; ivòsiiwaai sv gol tt,v òuva- uìv j/.ou ìctX) Ex. 9, 16., LXX, xal sv&x&v toutou òiz-r.orftr,; sco; toO vjv, iva év- clsìioopci sv gol tt.v lg/'jv jjlou x.tA. — sc/iysipa az~) Exod. 1. e. "prtttoaffi LXX Int. Sisttip'/.Gt,; Cut Exod. 21, 21. "ipy ò\y.[iiouv) sed Paulus, prò instituto suo, signi- licantius, sEviysipà az. Observandum autem probe est, per s;sysipto non exprimi hìc verbum fi"^", uti ponitur Zach. 11, 16., sed TE3T», quod omnibus locis om- nino praesupponit subjectum jam ante productum. vide differentiam trplft et TWn 1 Reg. 15, 4. Sensus igitur est: Excitavi te regem, valde potentem (in quo ostenderem potentiam meam) et illustrem (propter quem nomen meum praedicaretur per omnem terram.) Itaque haec sEsyspGi; includit tò SiaT/.psìv, ut LXX vertunt, leniore verbo; et tò svsyy.s'ì'v, quod v. 22. ex hoc ipso Mosis loco infertur. Antecessor magis coeperat pridem premere Israel em, Ex. 2, 23., nec tamen successor resipuit. Perbreve hujus regnum fuisse, statuii Ordo tem- porum, pag. 161. [Ed. II. 142.] tota igitur ejus statio erat experientia potentiae divinae. Addendum illud, non initio, sed post multos contumaciae excessus Pharaoni hoc esse dietimi: neque id vel jam eo pertinuisse , ut ab agnoscendo Jehovah dimittendoque populo deterreretur, sed ut ad frugoni perduceretur. — Sóvaij.Lv, potentiam) qua mersus cum copiis est Pharao. — SiayysXfi, annttneie- tur) Id fìt hodienum. v. 18. ov Gs),si, cujus vulf) Quem autem velit Deus misereri, quem indu- rare; id aliis locis docet Paulus. — zkzzZ, miseretur~) ut Mosis. — GxXyjpuvsi, indurai) ut Pharaonem. indurat, dicit , prò , non miseretur, per metonymiam consequentis, etsi tò non misereri quodammodo durius sonat. Sic, sanctificatus est, prò, non est imptirus, 1 Cor. 7, 14. sòpuGaGGs, prò, non tradidistis. Jos. 22, 31. v. 19. èri, adhuc) etiamnum. Particula valde exprimit morosum fremi- timi. Ad objectionem h. v. positam Paulus dupliciter respondet: I. Jus Dei in ROM. IX, 19 — 23. 579 homines majus est, quam fìguli in lutum. v. 20. 21. deinde IL respondet mitius: Deus non est usus jure suo, ne in irae quidem vasa. v. 22. — aÙTOu, illins) Hoc, prò Dei positum, exprirnit afFectum, quo Deum aversantur responsatores ejusmodi. v. 20. l ) àvGpw:us) homo, pusille, justitiae ignare. ~ jxyì èpei y.zk.) Es. 29, 16.: oùy (I); Tzrfkòg tou y.spa^ico^ ^oywO'/iasdk; ph spet tò 7u>,à<7(JLa t<3 rcXà- cravTi aÙTÒ, Où cpi07Ìff£Tai tò 7TXà(7{JLa xpò; tòv 77>và(7avTa aÙTÓ; v. 21. r ( ) an? — é£ouvaTÒv ocOtoo, demonstrare potentiam suam) Haec repetuntur ex v. 17. — ttqv òpyY,v, iram) Non dicit, divitias irae. conf. v. 23. — tò SuvaTÒv) Hoc potentiam signi- ficai, non potestatem. — ^vs^sv, tulit) uti Pharaonem tulit. — sv izóXkTj uay.po- Qujjua, in multa longanimitate) quae videlicet reprobos ex statu displicentiae ad poenitentiam alliceret. cap. 2, 4. 2 Petr. 3, 9. Multos malos, in magna feli- citate hujus vitae et diutina, tolerat Deus, cum eos posset primo quoque tem- pore morti tradere. Etiam his patuit janua gratiae. Haec longanimitas volun- tatem demonstrandae irae humanitus loquendo, praecedit, nec eam demum se- quitur. quare ^vsyfcév interpretandum fiderai. Quo ipso validissime refutatur illud, (/iris restifit? v. 19. — ópyffc) irae, quae sane non sine causa est, sed pec- cata praesupponit. non dicit, dedecoris, neque in iram, sed, irae. — xar/ipTia- ;jiva, adaptata) Id internam et plenam , sed non jam liberam dispositionem no- tat, non destinationem: non dicit, quae xpojtaT>ipTwys ante adaptavit, cum tamen v. seq. dicat, i/uae praeparavit. conf. v. 19. e. ll,22.not. Matth. 25, v. 34. cum v. 41. et Act. 13, 46. cum v. 48. Praescinditur a causa efficiente: tantum dici— tur, quales inveniat Deus, quum iram infert. — sì; àxwXstav, in perditionem) Antitheton, v. 23., in gloriam. v. 23. iva, ut~) Notat exsertiorem finem et scopum, mediis non exclusis. — yvcopicnr), notas f acerei) Hoc verbum dicitur de re ante non agnita; ideo hic et v. praec. ponitur: at èvSstxvuaGai demonstrare tantum v. 22. ponitur de ira; 1) p.evouvYe, enimvero] Severam haec responsio atque vehementiorem indolem redolet. Feroces nimirum compescendi sunt. Deinceps vero suavissimum totius caussae fundamen- tum retegitur vocatis , v. 24. In hac tractatione qui unum duntaxat membrum resecat a ce- teris, eum necesse est, perplexum haerere in tricis: at expeditum iter tenet, qui totam Capi- tum 9. 10. 11. compagem perpendit. V. g. 37* 5S0 ROM. IX, 23 — 29. de qua etiam gentiles aliquid sciunt. — s-l, supera Oratio sic cohaeret : si vero Deus, ut notas faceret divitias glorine suae, subaudi, fecit hoc, sive, notas fe- dì divitias super rasa misericordiae: de apodosi vid. init. not. ad v. 22. — T?fé &$?■*)<;) glorine-, bonitatis, gratiae, misericordiae, sapientiae, omnipotentiae. Epb. 1, 6. — è>ioi>;) misericordiae: v. 15. 16. 18. 25. quae praesupponit pristi- nam vasorum miseriam. — trotto iua<>sv , praeparacitj antecedenter ad opera, v. 11., per conformationem omnium circumstantiarum, quas, qui vocatur, in primo suae vocationis momento sibi salutares invenit, externe et interne. Id infert praepositio in 7Tpo7]To(aa.<7sv. Sic ras in honorem, paratam, 2 Tim. 2, 21. v. 24. o'j? x&i, quos etiam) jwcl, etiam, uti cap. 8, 30. Cluverus: v«os (rtrf gloriam praeparatos) etiam vocavit. — s/.y.Xscsv, vocaviQ Antitheton ali— qua ratione: tulit. Iterum, vocabo. v. seq. — viaa;, nos~) Hoc noemate Paulus ad Propositionem venit de gratia Judaeis et gentibus obvia: et Particularismum Judaicum refutare, gratiaeque universalitatem defendere instituit. — où k aóvov si;, non solum ex) Judaeus credens non est eo ipso vocatus, quod Judaeus est: sed vocatus est ex Judaeis. Etymon verbi ÈK/JuQcrioc. [Universae huic perio- chae , nec non adhortationi e. 14. 15. exinde deductae, apprime respondet Epistola ad Ephesios. V. g.] — sE ìou&aiwv, ex Judaeis) Id tractat v. 27. — è£ sOvcov, ex gentibus') Id tractat v. 25. s. v. 25. Xsysi., dicif) Deus. Paulus prius jus Dei in vocandis gentibus et vocationem ipsam asseruit: et nunc demum, eventu ostenso, unum testimonium V. T. ac deinceps e. 15, 9. s. plura allegat, memorabili methodo. Praedictiones, quamvis copiosae et ex implemento clarissimae , tamen prius non facile fidem inveniunt. Nervus allegationis subsequentis non est in verbo x.a)i<7a), appellabo, sed in reliquo dicto. sx.àXsiya>v t*s àvajirfcsTai Vi[/.ó>v sig tÓv oùpavóv, tó Xify&zm viuiv ocùtyiv; x.y.i àjtouaavTS? aÙTTìv 75®na, stai èv to% ^spct ffou, 7roi£tv aÙTÓ. Ad hunc locum haec quasi parodia suavissime alludit, sine expressa allegatone. Loquitur Moses item de coelo, ut Paulus: sed ille deinde ait, trans mare, prò quo Paulus orationem de abysso dexterrime inflectit, ut e contrario mentionem facere possit resurrectionis Christi ex mor- tuis. Abyssus est ingens cavitas in globo terraqueo, sub mari simul et sub terra, confer, multis de rebus, Hiob 28, 14. 22. Phil. 2, 10. not. — tlc àva£r r G£Toct, (juis ascendet) Qui ita dicit, ostendit, se velie, sed negat, se posse ascen- dere, et, descendere, ut e longinquo petat justitiam et salutem. — tout' Ioti, hoc est) Redarguitur perversitas eorum, qui dicunt: (juis ascendet in coelum? nam perinde loquuntur , ac si non praesto esset verbum de Domino coelesti, quem os credentis confitetur Dominimi, v. 9. et qui volunt salutem inde a coelo deducere, volunt Christum (quippe extra quem salus nulla est) e coelo, unde pridem descendit, deducere: atqui hoc fieri non potest. ergo ne illud quidem. In praesenti hoc est ter adhibetur magna vi. v. 7. tout* ! est [/icov vocabulum, quo etiam Israel notatur. Epitheton bss gentes alias notat. v. 20. à7ùOToX{/4) Quod Moses innuerat, Esajas audacter et piane eloqui- tur. ~ sups9v)v, hwentus sum) praesto fui. Es. 65, 1. LXX, è{Ap£0V]V TO% S[/Ì (XV) £7T£pC0TC0(7lV. v. 21. ò'Xviv, totam) Es. ib. v. 2. LXX, ìczt:£t:ol xaQstXov, xal tou; TrpocpviTa; r>ou àTusxTEivav sv poj/.cal (j-iz6\zkzvjjj.of.i sya) [/.ovwTaTo;, gai ^titoOci tyìv tyvyjiv [/.ou Xapetv aÙTTiv. Observanda stili apostolici subtilitas: LXX txovw- tocto; h. 1. ut saepe : Paulus, [/.óvo;. v. 4. xacréXiTEOv , reliqut) ne eos occidat Hasaèl, Jehu, Elisa. LXX, 1. e. v. 18.: x.aì fcafo&si^cd sv topata s^Tà yCkiói^c, àv&pwv, ttocvtx yóvaTa. a oùx. w/.},a- cav yóvu tw (ìaaX. Ex verbo relU/ui derivatur Xsi[/.[asc reliquia e, v. seq. — è'xauToi, mz'/u i/m) Hoc Paulus addit emphaseos causa, in antitheto ad querelam Eliae de sua solitudine. Dominus novit suos. — s7rrax.iay.}iouc, septem millia~) in populo ad miram paucitatem redacto, numerus non parvus, imo ipse totus. 1 Reg. 20, 15. Ex bis tota X duntaxat tribuum posteritas propagatur. Hebr. ^D i. e. mere tales, nullo Raalita admixto. Non dico, eadem fuisse individua 1 Reg. 20, 15. et 19, 18., sed par est numerus 7000, in cap. 20, 15., et, circiter 70 post annis, in cap. 19, 18., post Hasaèlem, Jehu et Elisam. conf. 2 Reg. 13, 7. 14. — àv&pac, viros) Viri maxime veniebant in censum, et intererant cultui pu- blico. horum igitur conjuges et liberi accedunt etiam ad septem millia. — t?) $ó.xk) Foemininum, subaudito sixóvi', imagini Raal, ad contemtum, in antitheto, viros. Sic LXX quoque Jud. 2, 11. etc. Sub immunitate a cultu Baal continetur immunitas a cultu vitulorum. v. 5. ouv, ergo) Consequentia a V. T. ad N. T. v. 6. /àptTt, gratin) Alia vis dativi; alia particulae sx. cum genitivo. Ille vehiculum potius seu instrumentum innuit, quasi canalem, in sensu puro: haec, magis proprie, causam materialem, principium, fontem. — oùx, eti, jamnon) Hoc, quater positum, ostendit vim consequentiae. Absolutum decretum est hoc, quod Deus decrevit: Justos faciaw. non nisi ex fide, neminem ex operibus. Hoc nemo perrumpet. — yivsroct — ècrlv, fit — esf) Subtilis et apta verborum dif- ferenza. Natura quaerit opera: fìdes agnoscit gratiam supervenientem, ysvo- ptivTQV. sic, èysvsTo', Joh. 1, 17. * Petr - ** 13. — si ^è éH, s'pywv, oùx. Iti boti /àpi? * sttsì to spyov oùx £Ti sgtìv spyov, si vero ex operibus, jam non est grafia : si quidem opus jam non est opus) Ex inciso ilio, jam non ex operi- bus, infertur illud, Israel non est assecutus: et ex hoc inciso, jam non est gratta, infertur hoc, electio est assecnta. Prior pars hujus versus excludit opera; altera gratiam statuit, coli. v. 5. Prior facit protasin; altera apodosin, quae semper est pars magis necessaria, et hoc loco male a nonnullis omissa. Conf omnino e. 4, 4. 5. Eph. 2, 8. 9. Opposita sunt grafia et opus nbys LXX ut plurimum interpretantur spyov. v. gr. Ps. 109, 20. v. 7. ti èxXoyy), electio) praecipue ex Israélitis. electio, i. e. electi, quia electi, assequuntur. ^ v. 8. sdtox.Ev aÙToT; ó Geo; 7&ve0[*.a xaTavù^sw; , òs tou u.^ j&ixstv, xal còtoc tou y//i àxoùscv) Deut. 29, 4.: xal oùx. soWs Kupto? ó Geo; ùfiv xap&av siòsvat, xal ò;) KaTavo^; h. 1. notat rcàGo; ex frequen- tissima punctione in stuporem desinens. In bonam partem sumitur Act. 2, 37., et saepissime apud scriptores asceticos. Latinis, cornpunctio. — èco;, usque) Tacita limitatio. 2 Cor. 3, 14. v. 9. y£V7]0viToj — aÙTtov sì; TCayìSa xal sì; Qvjpav, /.al tà% <7/.àvSaXov xal sì? àvTa7ró&o[7.oc aÙTOtc. — <7Óy/.a|^ov) Ps. 69, 23. 24. LXX, ysv'/iOiQTw — aÙTcov svw- 7:tov aÙTwv sì; 7?ayìSa xal sì; àvTa*7cóSo<7iv /.al sì; <7>tàvSa).ov. — ca^ov. — Tpà- tts^oc, mensa) "nbtt Ps. 69, 23., ubi coli. v. praec. est allegoria. Id est, dum cibum capiunt securi, capiantur. — cr/.àvSaXov, scandalum) H. 1. magis proprie accipitur, ut synonyma laqueus et captio. nani (7/.àvSa),ov, scandalum, est illud mobile tigillum in decipula. Respondet tapitt Psalm. cit. Gradatio: laqueus tenet partem, pedem; captio, totum: scandalum non solum capit, sed etiam laedit. — àvTa7ró&o[Ax, retributionem) Culpa igitur eorum intercesserat, non ab- solutum Dei decretum. v. 10. raoTtffOiriTWffav — cóyxa^ov) Qui habent oculos obtenebratos, et dorsum incurvatum, sane tctcciou.7i^t;, assumtio, sunt contraria : itaque /.aTaXXayy), reconciliatio, praemittitur ttj £wy] ex, vsxpwv, vitae ex mortuis, quae multo plus dicit. — ^wtj, vita) mundi, v. 12.— £wy) sx. vs/.pwv, vita ex mor- tuis) id quod multo majus et optabilius. Sensus : vita eorum, qui fuerant mor- tui. Ez. 37, 3. fs. ita s/., ex, e. 6, 13. 2 Cor. 4, 6. Sermo est de vivificatione totius : ut non sit residua massa mortua. Totius generis humani sive mundi con- versa comitabitur conversionem Israèlis. v. 16. yj àTuapyji, primitiae) patriarchae. — àyia, sanctae) Deo dicatae et acceptabiles. conf. v. 15. cum 1 Tini. 4, 4. 5. — pàj/.aTo?. — r, p&£«, radix) stirps patriarchalis, naluraliter, nec non ut compos circumcisionis et promissionis spedata. Wellero, post Ori- genem, radix est Christus: rami, etiam patriarchae, ex quibus natae primitiae. v. 17. cu, tu) tu Romane, gentilis. — àypisXaiOc, oleaster) calamus o/e«- sfri. Synecdoche izvrfi. [Jd nostra etiamnum aetate tristis experientia clamai. Promiscua multitudo, veri christianismi impatiens. ruditate perquam agresti laborat ; ne iis quìdem exceptis, qui virtù tem atque scientiam band vulgarem ostenfant. V. g.] — èv aÙToic) in ter eos: eos non refertur ad tò quidam , sed ad ramo s in universum. — duyjcotvtòvò?) Saepe ,x ^pofloO) Prov. 3, 7., [Avi fcOi u[/.à£sLv , v. 2. eppo- vstv y.zl. v. 3. Gentium XocTpsia, aAoyo;. e. 1, 18. seqq. 25. Judaeorum confi- dentia, à^oyo;, e. 2, 3. at Christianus omnia recte reputat, et ex beneficio Dei miserentis colligit ollìcium suum. Verbo illi, quod saepe ponit, Xoyf(sff()at , cap. 3, 28. 6, 11. 8, 18., nunc respondet epitheton. ^oyi/.òv yàXa, 1 Petr. 1. e. est periphrasis verbi ipsius, hac verbi: lue vero tac-rpsta; cultus epitheton est XoywtYì, rationalis. v ASoXov dicit Petrus: Verbum est sincerum, et cultus ex verbo est sincerus. ROM. XII, 2 — 6. 591 v. 2. pi <7u(j£/)(/.aTt£s(j0s — àXkà ^sToc^op6Éats) ttJ QXi-J/si. Phil. 4, 14. Romae inprimis magna erat occasio. Memorabile est, Paulum, ubi expresse de offìciis e communione sanc- torum fluentibus agit, nil tamen de defunctis usquam ponere. — SicójtovTSs, sec- tantes^ ut hospites non modo admittatis, sed quaeratis. v. 14. SiwjcovTas, persequentes) Christi causa. — uosa jjltq jcaTapasQs, ne- tjue maledicite) ne animo quidem. v. 15. yaipstv, gaudere^ Infinitivus prò imperativo, Graecis non infre- quens, et hìc moratus. Subauditur hortor ex v. 1. Fletui proprie opponitur risus: sed hoc loco Cuti 1 Cor. 7, 30.) gaudium dicitur, non risus, qui Chri- stianis in mundo minus convenit. v. 16. toT; toctclvoT;, humilibus) Neutrum. praecedit enim, alta. — cuva- 7rayó[X£voi, una abducti) Verbum medium, quo voluntaria (juyxàTa^aG^ con- descendentia notatur. qui humilis est, eum superbi putant auferri: sed sic auferri bonum est. sic David ablatus est. — pi yivsaGs cppóvtpt, raxp' laùTO?;) Prov. 3, 7. LXX, [x9i feOi 3<7tS, ultio) Intulit hinc Paulus: non vos ìpsos ulciscentes. IxStxsTv, jtore exigere , exsequi totam litem. — éyw àvTaxo- Scócto, egro reddam) i. e. hoc mini relinquite. [Facile omnem lutee consideratio vindictae cupiditatem supprimit. Fac, adversarium fuum non meliorem, te ìpsnm non pejorem esse opinione tua: iste tamen anf consequetur tandem gratiam divinam, aut non consequetur. Si consequetur ; injuriam tibi quoque illatam, vel te non superstite, agnoscet prò fedo ; quo casu accessit ad DEVM prohibere*illum simuliate tua hand, spero, gesties, sed qnavis potins rat ione precibus eum tuis juvare. Si non consequetur; DEUS certe propter culpam, qua eum tu liberas, prò sua, supremi judicis, parte grave supplicium ab eo sumere nequaquam negliget. V. g.] — "ki^zi yj'jpioq, dicit Dominus) Formula prophetica: qua non usi sunt apostoli, nisi in citandis prophetis. quia alia ratio theopneustiae est in prophetis, alia in apostolis. v. 20. èàv oùv 7usiva — <\)[uCz — ocùtou) LXX. Prov. 25, 21. s. èàv xsiva — ■ Tps(ps — aÙTOu, ó Ss jcópto? ANTAITOAQ2E1 aot àyaOà. Forrnulam scrip- tum est magis adhibuere apostoli ad dogmata, quam ad mores. — è^Opò?, hostis) Id inprimis valet de hoste acerbo et vchementi. — ^wjjli^s, ciba') manu tua. Sic LXX, 2 Sani. 13, 5. Sic vel ferreus hostis mitigabitur. — àvOpa/.a? xupò;, car- bones ignis) Omnis vindictae finis est, ut hostem poeniteat sui: ut hostis se tradat in potestatem ultoris. Utrumque facillime consequetur, qui hostem be- nigne tractaverit. Utrumque describitur hac phrasi insigni, urit enim quam maxime poenitudo illa. 4 Esr. 16, 54. et hostis fìt ultoris proprius libenter. ha- bebis illuni ad nutum. — ìtzì tyjv asl;, creatura, abstractum, simul complectitur v. gr. regem in concreto. — àv0s<7TY)Ksv) Praeteritum : id est, eo ipso resistit. — x,pt k aa) ju- ROM. XIII, 2 — 9. 595 dichtm divinimi, per magistratum. — Xvi^ovToa, sument) Dum potestatem alie- nam summit, sua sponte judiciuni sument. Mimesis. v. 3. oùx, — àyaGwv, l ) non — honorum) Id tractatur mox, vis — in bonum. — x.axtov, malorum) Id tractatur v. 4. si — pattanti. Mala patrant inprimis etiam rebelles. Sic enim, initio versus, propriam vini retinet. — Gs- X&s-, w») Omnes quodamrnodo volunt , sed non perinde se gerunt. — • jxt, T£U£iv, fidem suscipere, Act. 4, 4. 32. et passim. [Qui semel bene coepit, is ad salu- tem subinde propius accedit, rei salus ad ipsum, ut //. I. dicitur, accedit propius. Praeter exspeclationis alacritatem non habet , quod magnopere curet. V. g.] v. 12. •/) vòE) nox vitae hujus caliginosae, rcpoéV-o^Ey, ad summa venit: dies salutis plenae appropinquavit, dies Christi, dies novissimus, Hebr. 10, 25., cujus diluculum est totum hoc tempus interjectum inter utrumque adventum Domini. Loquitur Paulus, ut ad expergiscentes, qui non statini capiunt confi- nium noctis et diei. Qui pridem expergefactus est, ipse novit, quota hora sit. Sed cui demum dici debet, non amplius nox est, dies appropinquavit, is intel- ligitur spectari ut talis, qui nunc demum expergiscitur. — spyoc, opera) quae vel jacentes patrant: armorum nomine indigna, conf. Gal. 5, 19. not. Accedit, quod opera ab internis veniunt: arma aliunde suppeditantur. nox ne vestes quidem habet; dies, etiam arma. — orcXa, arma') Hoc repetitur ex cap. 6. arma, quae expeditos decent; ut thoracem et galeam. 1 Thess. 5, 8. v. 13. 2 ) sÙG^YifAÓvo)?) bono amichi. — jcwjjloi? xal piSatc, comessationibus et ebrietatibus) in nosmet ipsos. v.(ù[j.o^ comessatio, convivami lascivum, cum saltatione et vario tumulto. Sap. 14, 23. 2 Macc. 6, 4. — y.oÌTdLiq xal àcsXysiai?, cubilibus et lasciviis) cum aliis. — spiSt jcopì ^Xw, contentione et aemulatione) contra alios. In v. 13. 14. est chiasmus: a non comessationibus — p non con- tentione et aemulatione : y sed indiate, in amore, Dominum Jesum Christum, § et — non — in cupiditates. Correspondent (3 et y, a et o\ 1) oòv, igitur] Amor per se non extinguitur: enhnvero bene agere, nisi malo aliquo remoram patiatur, nunquam cessat. Hinc ex mali fuga impletio legis, quae et Tbonum con- tinet, derivatur. V. g. 2) J>5 ev ^{Aspa, tanquam in die] Qualis in die novissimo spectari cupis, talem nunc fae te geras. V. g. EOM. XIII, 14. XIV, 1 — 7. 597 v. 14. tÒv) Hìc summatim continetur oinnis lux et virtus N. T. ut omnis salus. [nullo litio non excluso. V. g.] 1 Cor. 6, 11. — foicouv jjpiGròv, Jesum Christian) e. 6, 3. s. — crapxós, carnis) Respicitur caput 7. et 8. — 7ùpóvowcv, curam) Cura carnis nec vetatur hoc loco ut mala, nec ut bona laudatili* ; sed ut medium quiddam, et tamen quodammodo suspectum,in ordinem redicritur et mu- nitur contra pericula. Ilpóvo&a praeria cura carnis opponitur spei sanctae. — èm8u[*.MCs, cupiditates) voluptatis et iracundiae. coli. v. 13. \et e. 6. 7.] CAPUT XIV. v. 1. 'Afejio c'ursu feratuf) i. e. quilibet agat . ef after e»m «pere simYo (haec vis Imperativi, uti v. 16.) 7>ro suo judicio , sine anxia disceptatione, cum hilari obedientia. conf. v. 6. Non est sermo praecise de intellectu. nam haec duo contradictoria: licei edere, non licet edere, non possunt esse simul vera; et tamen potest aliquis, qui vel hoc vel illud statuit pieno cursu ferri in sua mente, sicut cymba potest vel in angusto canali, vel in spatioso lacu inoffensum habere cursum. v. 6. z : yp.z'n-.zl yàp — /.al vy/xz'^-zX , gratias enim agit — et gratias agit) Gratiarum actio omnes actiones, quae eam non debilitant, extrinsecus di- versas, sanctifìcat. 1 Cor. 10, 30. Col. 2, 7. 3, 17. 1 Tim. 4, 4. Majorem ta- men vini habet enim, quam et. nam gratiarum actio conjunctior est cum esu, quam cum suspensione esus; et in eo, qui edit, fidei, illius etiam, de qua v. 22. et conscientiae certae; in eo, qui noli edit. non fidei quidem illius, de qua v. 22. sed tamen conscientiae inoffensae , et fructus et criterium et quodammodo causa est. — jcsu S'jyapLTTsT, et gratias agit) prò oleribus. v. 2. v. 7. yjjMov, nostruin) fidelium. nam ceteri sibi vivunt et moriuntur. — éa'jTw, sibi ipsi) Wellerus: Xemo sibi ipsi debet vivere, ncque formatti er 7 ut sui juris existens sua juxta desideria vitam instituat: neque materialiter, 59S ROM. XIV, 7 — 13. quod se confentus sibi blandivi veliti neque fìnalitev , ut vitam ad voluptates vefevat. — (ti, àTCoOvTJaxsi, vivit, movituv) Eadem ars moriendi, quae vivendi. v. 8. Tw jcupiq). Domino) Divina Christi majestas et potestas. — è's^sv) su- musj non modo esse incipimus. v. 9. y.cà à7us0avs jcorì E^yicEVj et mortuus est et revixff) Hoc congruit cum antecedentibus et consequentibus. x,a.l àvscTTY) legit ceì. Baumgartenius, et veri- simililudinem omissionis per librarios allegat: sed nullam verisimilitudinis cau- sarli affert. Mihi adjectio ex hac fìt verisimilis , quod notissimam locutionem de Christo, à7c£Gavs /.al àvscTY]-, 1 Thess. 4, 14. librarii facillime arripuerint: quo facto alii xocl Ifrnssv omiserunt, alii tamen id quoque retinuerunt, et quidem vel primo loco posuerunt, ut apud Iren. 1. III. e. 20.; vel medio, ut apud Syrum; vel tertio, ut apud Chrysostomum, qui tamen in exegesi to xal àvéanr) ipse praeterit. Whitbius, quem Baumgavtenius conferri opovteve scribit, se ipsuin refutat: nam ait, àrcsGavsv et vsxpcov, lijyjss* et '(ojvtcov inter se respondere, (ut etiam Ovigenes observat, e. Cels. p. 103. ed. Hoesch.) £vé àyvm j vwentibus') Viventes et reviviscentes trium- phant cum Goéle vivo. Deus vivens est Deus viventium. Matth. 22, 32. Chri- stus redivivus est Dominus reviviseentium. Paulus ponit hìc, v. 7. 8. hanc vitam ante mortem; et in v. 9. per gradationem, post mortem iilam vitam, uti cap. 8, 38. coli. v. 34. Christus, inquit, movtuns est, ut movientibus dominavetuv: Clivistus vevixit, ut viventibus dominavetuv. Christus mortuus est: ergo mors (actus, sive potius passio moriendi et status mortis) ab Ipso nos non divellet. Christus est resuscitatus: ergo vita (futuri seculi) ab Ipso nos non divellet. Dominium Christi in mortuos tollit psychopannychiam, contra quam etiam argu- menta solida fluunt ex apparitione Mosis et Eliae, Matth. 17, 3. ex resurrectione sanctorum, Matth. 27, 52. s., ex spe Pauli etc. Phil. 1, 23. 2 Cor. 5, 8. Hebr. 12, 23. Addatur sigillum V, Apoc. 6,9. not. et 6/loi beatorum, Ap. 7. et 14. etc. A judicio de iis, qui foris sunt, ipsi apostoli abstrahebant 1 Cor. 5, 12. Status merendi (verbo in utramque partem late sumto) sine dubio non ultra hanc vitarn exlenditur. Ab articulo mortis dependet hominis conditio in omnem aeternita- tem, quanquam, sine hominis cooperatione, diversi gradus exsistere possint. Conf. Lue. 16, 9. 22. 25. Joh. 9, 4. (coli. Koh. 9, 10.) Gal. 6, 10. 2 Tini. 4, 6. 8. Tit. 2, 12. fin. Ebr. 3, 13. 6, 11. fin. 9, 27. Ap. 2, 10. Rom. 8, 23. etc. v. 10. taì Twcaa yloìGaa £(;o|X(Aoy7Ì<7ST0u tw Gsoi) Es. 45, 22. s. LXX, syw zìy.i ó Geo? xai oùx, sotiv &Xko$ — Sri — y.cà olitoli TTrasoc ylG>aayx.aTà[3a<7i;. Non sibi, sed nobis. v. 7. 8. Ps. 69, 33.: qui vident et gaudent, iis àpsótstav paravi t Christus. — zllà) sed, se. illud in se suscepit, quod scriptum est. — ysypac7UTat, scriptum est) Ps. 69, 10. coli. v. 11. 12., he- mistichio quolibet posteriore. — ot — sui) Sic LXX. — sttsttsgov, inciderunt) Jure potuerat Christus gerere se, ut Deum, et divino honore florere: sed non usus est jure suo, propter nos. Phil. 2, 6. Contumelias vero, quibus Deum affi- ciunt homines improbi, eo dolore persensit, quo ii, qui illas commisere, debebant persentiscere: ipseque eas contumelias et tulit et luit tam patienter, ac si ipse eas commisisset. Tota passio lue innuitur: tum ministrimi egit. Matth. 20, 28. \_Tum non placuit sibi Tpsi: se ipsum vero interposuit , ut in omnibus, qui DEUM dehonestarant , beneplacitum DEUS caper et. Multa ipsum ferre opor- tuit, cum patientia. v. 1. 4. V. g.] v. 4. yàp, enim) Causa allegationis modo factae. — 7rposypà Sé, dico vero) Declaratur comma praecedens de Christo. — — yjHSTÒv tr^ouv, Christum Jesum) Alii, ì^gtouv /jxttov, Jesum Christum, vel Christum. Qui nomen Jesum hoc loco praetermiserunt, versum 3. et 7. respe- xisse videntur. Nomenclatura Jesu Christi et ChristiJesu non debet promiscue haberi. Jesus, nomen est; Christus, cognomen. Hoc Judaeis, illud gentibus prius innotuit. Ergo Jesus Christus ordine verborum naturali et communi di- citur: ubi autem, inverso verborum ordine, Christus Jesus dicitur, oflìcium Christi solenniore quodam instituto spectatur. Idque praesenti loco inprimis congruit. Interdum uno loco uterque verborum ordo obtinet. v. 5. 6. Gal. 2,16. (not.) 1 Tim. 1, 15. 16. 6, 13. 14. 2 Tim. 1, 9. 10. vide etiam 1 Cor. 3, 11. coli. 1 Tim. 2, 5. — o\àxovov, ministrumj Apta appellatio. coli. v. 3. Matth. 20, 28. [Insignis humiliatio! Hic vero patientia opus fuit. v. 4. 5. V. g.] Factus est autem Christus Jesus fóxovo; minister Patris ad salutem circumcisionis: vo- luntati Patris inserviit Christus; Pater eum saluti multorum impendit: unde ge- nitivus circumcisionis eam vini habet, quam Gal. 2, 7. s. et huic diacono mox adscribitur imperium. v. 12. Non repetitur autem haec appellatio vi seq. nam vocatio gentium cum statu exaltationis cohaeret: sed ibi dicitur glorificar ent. nam major gratiarum actio a gentibus, quam a circumcisione praestatur. — izz- piTopi;, circumcisionis) id est, Israélis. — TraTsptov, patrum) Genitivus vim ha- bet. Matth. 15, 26. v. 9. o\à — msm — tyaLk&) Ps. 18, 50. LXX, Sia — s'Ovsci, Kupts — tj/aXco. — è^o^oXoy^o^ai, confitebor) Quod in Psalmo Christus dicit se facturum, id Paulus gentes ait facere: nempe Christus facit in gentibus. Ebr. 2, 12. ubi psalmus 22, ut hic psalmus 18. citatur. In ps. 22. Christus fratribus annunciat nomen Domini: in ps. 18. confitetur Domino in gentibus, et gentes confìtentur Ei in Christo. Mox, in psalmo 117. Judaei invitant omnes gentes et omnes na- tiones. tzìò dicit multitudinem, É33 politiam. — tLodto, psallam) Gentes psallunt, et laudant, quia misericordiam consecutae sunt. Hebr. rnttTN adhibito organo. 1) to aÙTo cppovéiv, itevi sentire] Patientia et solatium concordiam promovent. Qui a se ipso dissentit, difficillhimm se praebet aliis. Concordia in Christo Jesu fundatur; ut piena spes deinceps in Spiritu sancto, v. 13. V. g. 602 ROM. XV, 10 — 15. V. 10. léyzi) se. ó lèyw. — só.sitoupyòv, tepoupYouvTa, Tupòo^popà) Allegoria. Jesus est sacerdos: Paulus, sacerdotis minister: ipsi gentiles sunt oblatio, eap. 12, f. Es. 60, 7. 66, 20., eaque bene accepta, quia sanctificata, (Job. 17, 19.) cum suis mune- ribus. v. 31. — èv 7tve&£AaTs àvCtj>, in Spirita sanctó) quem accipiunt gentes per evangelium Dei. v. 17. x«fyy)ffiv, gloria tionem) Latum cor Paulo erat. sic v. 15. audac'ms: et v. 20. ©i7.oti[aoui/.svov. — èv /f^Tco tr^ou, m Christo Jesu) Hoc declaratur versu seq. Gloriatio mea in iis rebus, quae ad Deum pertinent, posila est in Christo Jesu. — Tà izoòq Geòv, in iis, quae ad Deum pertinente Limitat Paulus, ceteroqui pauper et abjectus in mundo. 1 Cor. 4, 9. ss. v. 18. où Y«p toW/.tco, non enim ànsito) Id est, animus refugit, sine di- vino impulsu. — XxXsTv ti, loqui quidquam) commemorare quidquam de rebus meis gestis, vel potius, doctrinam evangelii praedicare. est enim locutio concisa, hoc modo : non enim ausim loqui quidquam (aut facere quidquam) eorum quae non (loqueretur aut) faceret Christus per me. nam sequitur, verbo et opere. Theopneustia Palili, conf. 2 Cor. 13, 3. v. 19. èv &uvdc|/£t gt,[ì.eig>v xcà TspaTWv, inrirtute signorum et prodigiorum) ld ref. ad opere. — èv Suvà^st, ?:vsuaaToc 6so0, in virtute spiritus Dei) Id ref. ad verbo. Gradatio. nam Spiritili Dei plus tribuit, quam signis.— òltzò — jy-é/pt, a — usque) Magnus tractus. — &ftupurou, lllyricum) cujus pars Dalmalia. 2 Tini. 4, 10. — tò sùaYYsXeov, evangelium) munus evangelii praedicandi. v. 20. Ss) autem. Declarat, cur illa sibi climata sumpserit. — i, climatibus) Haec appellatio praescindit a politica distribu- tione orbis terrae. nam liane non solet sequi evangelium. Etiam Reformationis fructus primo tempore extra Germaniam quoque extitit. — stti7wo0wcv sywv) Id sonat amplius quiddam, quam stc'-oOwv. v. 24. co; sàv) Q; principalis particula: èàv, cunque, -aperse, quocunque modo, aut tempore, aut itinere. — sì; tt.v cr^a.viav, in Hispaniam) ubi evange- lium nondum praedicatum est. — (W-opsuóasvoc, transiens) quia Romae jam fundata est fìdes. — 7:p07cé[/..sua»o(/.ai) abibo; vel si nunquam rediturus sim ex Hispania. Haec vis verbi compositi. — cxavLav, Hispaniam) Non videtur Paulus in Hispaniam pervenisse. Saepe in animis piorum existit sanctum propositum, quod etsi non impletur, tamen pretiosum est. 2 Sam. 7, 2. 4. v. 29. x>/)pcó[xa.Ti, plenitudine) conf. v. 19. Parallelismus realis est in ple- nitudine evangelica, intensiva et extensiva. — sù^oyta;, benedictionis) quae con- spicua sit et Hierosolymis et Romae. — tou suocyysMou) Omiserunt aliqui. Causa hiatus, tou recurrente, facile noscenda. l ) v. 30. jcuptouj Dominum) Hortatur per nomen Domini: coli, per amorem, inox. — àydcTTTit;, amorem) Amor spiritus latissime patet: ad te refert etiam quae aliena viderentur. — (juvotycovicasGou (/.oi, una certare mecum) Ipse oret oportet, qui alios vult orare secum. Act. 8, 24. 22. Orare, agon est, praesertim ubi homines resistunt. Solus ex apostolis Paulus preces fidelium prò se ipso expetit: et quidem fere in conclusionibus epistolarum, neque id tamen pro- miscue. Sic enim non tam ad eos scribit, quos ut filios cum paterna gravitate vel etiam severitate tractat, ut Timotheum, Titum, Corinthios, Galatas; quam ad eos, quos quasi aequales fraterna cum reverentia tractat, ut Thessalonicenses, Ephesios, Colossenses, (apud quos non fuerat,) atque adeo Romanos, itemque Hebraeos. Innectit id éleganter 2 Cor. 1, 11. Phil. 1, 19. Philem. v. 22. v. 31. sca! iva, et ut) Haec quoque res magna. — sùrcpósSescTo;, bene ac- ceptum) ut Judaei et gentes arctissimo amore copulentur. Liberalitas gentium, propter nomen Jesu praestita, argumentum praebuit Judaeis prò veritate effica- ciaque fidei christianae, et gentium legitima communione. 2 Cor. 9, 13. v. 32. sv ya.uK D.Go), in gaudio veniam) Veniam respicit partem priorem versus 31. et, in gaudio, partem alteram. v. 33. ó Gsó; TYfc oLpvivY)?, Deus pacis) Gradatio respectu v. 5. 13.: Deus patientiae, spei. sic, Deus amoris et pacis , 2 Cor. 13, 11. Deus pacis , e. 16, 20. 1 Cor. 14, 33. Phil. 4, 9. 1 Thess. 5, 23. Hebr. 13, 20. 2 ) CAPUT XVI. v. 1. 4>oi(3t)v, Phoeben) Nomina ex diis gentium sumta retinuere christiani, in memoriam gentilismi relieti. — oucav Siocscovov, quae est ministra) citra do- cendi partes. Ea ut ministra in hac ipsa legatione erat consideranda. — scsyxpsais, Cenchreis) ad Corinthum. 1) Omissionem itaque hujus vocis Bengelio placuisse, per errorem vel S. R. D. Foert- schìus in Progr. ad h. I., vel 8. R. D. Ernest! , in recensione Programmatis , perhibet, Bibl. th. T. V. p. 474. Conferatur, s. pi., Editionis utriusque margo (ubi signum o omissionem prò lectione mirms firma declararat) , nec non Vers. germ., quae, citra parenthesin, exprimit voc. des Evangelia E. B. 2) à[xrjv, Amen finale Graeci librarli ex usu ejus frequentissimo adjicere amarunt, non dicam in doxologiis, quae Amen habent in Ps. 41, 14. 72, 19. etc. sed in votis et librorum clausulis. Nctf. crii. ROM. XVI, 2 — 10. 605 v. 2. èv jcupiw, in Domino) Plurima mentio Domini, Chrisli, in hoc capite. In Domino : hodie dicimus, christiano move. Phrasis Paulo propria, at frequens. — itpct yàp, etenirn) Magnimi argumentum. 1 Cor. 16, 15. s. Phil. 2, 29. Ampia necessitudo iìdelium : Phoebe commendatur Romanis ob beneficia extra Romam posita. — 7upowcv) Vis verbi non incommode declaratur ex nomine utioOtìV-y). — olì swkwfoi ? ecclesiae) etiam Romae, propter Paulum servatum. Et nos adhuc quodammodo gratias agere debemus Aquilae et Pris- cillae, vel olim agemus. v. 5. >«ct' oucov, domi) Ubi Christianus quispiam spatioso utebatur domi- cilio, locum dedit conventui. Adhuc neque episcopos neque diaconos habebant fideles Romae. Adeo nil tum simile papatui. Non videntur Romae tum plures domesticae fuisse ecclesiae: alias Paulus earum quoque mentionem faceret. Erat igitur Aquila Romae, quod Corinthi Cajus, e. 16, 23. quanquam persecutio eum inprimis attigerat. Act. 18, 2. — stwcivstov, Epaenetum) Romae nondum fuerat Paulus, et tamen multos ibi familiares habebat, ex Asia, vel etiam ex Graecia, Palaestina, Cilicia, Syria. Nulla hìc Lini Clementisve mentio: unde colligas, eos postea demum Romam venisse. — popap^ primitiae) Piane favo- rabilis appellatio. 1 Cor. 16, 15. — dfyjzfec$) alii, pbjtqcs- idque probat Grotius cum Britannis a Wolfio citatis, quibus haud scio, quam recte, Whitbium consentire, dicat. (kjoLioLc, tuetur inprimis D. Hauberus, e ani ratiocinandi solertiam, qua ipse pollet, nimis liberaliter tribuens librariis. Bibl. Betracht. Part. 3. pag. 93. seqq. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. v. 7. v) Aristobolus fortasse defunctus erat, et A r «r- cissns v. 11. nec omnis eorum familia conversa. Nonnulli ex his non videntur Paulo noti fuisse facie, sed fama pietatis. Fides non facit morosos, sed affabiles. Paulum ne gravitas quidem apostolica impediit. v. 11. ovTac, qui sunf) Ergo pars illius familiae erant ethnici. v. 12. Tàc xo-uÓGra;, quae laborarunf) etsi nomenhabentà-o Tpo^ffè, ade- liciis, ut Naèmi. Probabile est, fuisse has duas sorores secundum cameni. v. 13. sx>sx.t3v, electum) Insignis appellatio. 2 Joh. v. 1.13. 1 Tini. 5, 21. v. 14. àffuyxptTOV x.tL, Asyncrilum et e.) Paulus eos conjungit, quorum propria erat conjunctio necessitudinis, viciniae etc. Nec potuit non valde exhi- larare salutatio nominatali facta ad tenuiores, qui se fortasse ne notos quidem apostolo scirent. v. 16. àc-àco/rOs àX^vvXouc, salutate vos inricern) subaudi : meo nomine. — év ^i^imcti àyiw, osculo sancto) Erat hic flos fìdei et amoris. Osadum amo- ris, 1 Petr. 5, 14. Eo utebantur post preces. Osculum sanctum commemorat Paulus, epistolam 1 ad Thessalonicenses, utramque ad Corinthios et hanc ad Ro- manos concludens. Has epistolas primo tempore scripsit. Mox puritas amoris apud quosdam refrixit; aut abusus extitit. Nam ad Eph. Phil. Col. postea, ex vinculis, hoc osculum non praecepit. Differentia est ratione temporis: non ra- tione loci, nam Philippenses erant in Macedonia, liti Thessalonicenses. Diffe- rentiam tamen temporis non dico piane unicarn osculi jussi aut non jussi causam. In ep. II. ad Thess. non opus fuit tam cito post priorem epistolam id juberi. Gala- tae tum non erant capaces. — od èx-x^/ictai 1 ), ecclesiae) quibuscum fui. e. 15,26. His significarat, se Romani scribere. v. 17. ààsX Cepit postliminio Vers. germ. E. B. ROM. XVI, 10 — 27. 607 woiffcat, tò &è y.ol1&<; izoi-riGOLi oòx. ÈTrsyvcocav. — àaspaiou?) Si quid mali se offert, dicitote: hoc a me alienimi duco, àxspaio; hoc loco passive sumitur. v. 20. &è, vero^) Dei virtus faciet, non prudentia vestra. — Tffe étpvivy);, prtcis) Antitheton: seditiones. v. 17. Vid. 1 Cor. 14, 33. — (iuvTp%ij Futurum: conterei Satanam, quum apostolos ejus conteret. — tòv saTàvav, Satanam) li- tium satorein. Semel in tota hac epistola hostem nominati et in omnibus epistolis Satanam novies onmino appellati diabolum sexies. Nempe Scriptura directe de Deo et Christo agit; indirecte de Satana et aittichristo. — otto toù; tto&es, sub peiles) Eph. 6, 15. Quàevis Victoria fidei, novum dolorem affert Satanae. — év tó.-/zi) celeriter, quod ad initia conterendi pertinet, in periculo subito. — àpiv.) Voculam hanc votis adjecere librarii persaepe , quanquam h. 1. fere omnes ea carent. Tuetur tamen Baumgartenius. v. 21. crovspyòs, cooperarius) Hìc ponitur ante cognatos, non tamen poni— tur e. 1, 1. quia non fuerat Romae. v. 22. àG7tà£o[/.at, saluto) Hoc Pauli vel hortatu vel concessu facili inter- posuit Tertius. Paulus dictavit: ex quo patet, quam promti fuerint apostoli in libris suis fundendis, sine commentandi molestia. — TspTio?, Tertius) Nomen Romanum. Librarius Romanis sine dubio notus. — èv, in) Constr. cum qui scripsi. Implicita fidei confessio. v. 23. yàios, Cajus) Corinthius. 1 Cor. 1, 14. — 0X7)6, tofius) Nani per- multi adibant Paulum. — ó oì/-ov6|xo?, oeconomus) Romanis non potuit non laeta esse iìdes amplissimi viri. — ttT; tcóXsg);, urbis) sine dubio Corinthi. v. 24. yj yàptg — viawv) Non legebant Alexandrini. — à»r/iv.) De hac par- ticula modo egimus. v. 25. to) &è, et vero) Doxologia claudit, uti tractationem e. 11, 36. sic jam totam epistolam. sic 2Petr. 3, 18. Jud. v. 25. Extrema hujus epistolae verba piane respondent primis: e. 1, 1—5. praesertim de Potentia Dei, Evan- gelio, Jesu Christo, Scripturis, obedientia fidei, gentibus omnibus. — àuvai/ivcp — ■ zara tò EÙayyéXwv (/.ou, qui potest — secundum erangelium meum) Potentia Dei certa est. e. 1, 16. Act. 20, 32. not. — uy.y.;, vos) Judaeos et gentes. — <7T7)p(- £oa) Idem verbum e. 1, 11. — à-O/tàXu^tv) Idem verbum, e. 1, 17. xaTà àxoxà- Xu^tv construendum cum EÙayyÉXtóv ^oo. — [/.u<7T7)piou , mysterii) de gentibus concorporatis. Eph. 3, 3. 6. — xpovoic, cdwioiq, temporibus aeternis) ex quo non modo homines, sed etiam angeli conditi sunt, quibus utrisque mysterium initio fuerat incognitum. Eph. 3, 9. 10. Notantur tempora, primo sui initio aeternitatem quasi praeviam attingentia, et ei quasi immixta; non ipsa aeter- nitas, cujus quasi rivi sunt tempora, nam ANTE tempora aeterna dicitur 2 Tim. 1, 9. Ps. 77, (76,) 6. r^épxq appaia; itaci etti oniéviy.. — crs^y/iaévou, taciti) Ve- tus Testamentum est tanquam horologium in suo cursu tacito: Novum Testamen- tum est sonitus et pulsus aeris. In Scripturis propheticis praedicta erat vocatio gentium: sed Judaei non intellexerunt. v. 26. 9avspcoG£VTo$, manifestati) Col. 1, 26. 2 Tim. 1, 10. Tit. 1, 3. — £7aTay7)v, jussum) Fundamentum apostolatus. 1 Tim. 1, 1. Tit. 1, 3. — tou odo)- vtoo Geou, aeterni Dei) Epitheton aptissimum. coli. v. praec. temporibus aeternis. Sic Tit. 1, 2. Silentium divinum praesupponit scientiam aeternam. Act. 15, 18. Oeconomia nova nullam in ipso Deo mutationem infert: notuin ipsi suuin est opus a seculo. Conf. mox, soli sapienti. — eGvt], gentes) non tantum ut sciant, sed etiam , ut fruantur. v. 27. GoA uTTspsfaOai , ita ut non egeatis) Hoc pendet a divites facti estis, antitheto. — ccTzzy^zyoyÀvo-j;, exspectantes) Character christiani veri vel falsi, revelationem Christi vel exspectare vel horrere. [Suum aliis ME- MENTO MORI relinquens, laetam tu exspectationem urge. V. g.] v. 8. or, qui) Deus, v. 4. coli. v. 9. — sojc. tsXou;, usque in finem) Anti- theton ad initium, quae data est. v. 4. Hic finis mox describitur hoc versu, coli. e. 15, 24. — sv t*?i Yjj/ipa, in die) Constr. cum inculpatos. 1 Thess. 5, 23. Post diem illum periculi nil. Eph. 4, 30. Phil. 1, 6. Nunc sunt dies nostri, qui- bus operemur; dies hostium, per quos exerceamur: tum erit dies Christi et glo- riae ejus in sanctis. v. 9. twgtòc, fidelis) Fidelis dicitur Deus, quia praestat, quae pollicitus est, et quae fìdeles sibi de Illius bonitate pollicentur. — è/J^Or-s, locati estis) Vo- catio pignus ceterorum beneficiorum. [cui respondebit finis, v. 8. V. g.] Rom. 8, 30. [1 Thess. 5, 24.] 1 Petr. 5, 10. v. 10. &s, autem) Connexio exordii et tractationis: Habetis finem et spem; servate etiam amorem. Fratres, congruit ineunti tractationi. — ò\à) per. Instar obtestationis. — tou xupiou, Domini) Christum Paulus vult Corinthiis unum esse omnia. Ideo hoc primo capite tam saepe Euin appellai — tó auro )iy7,TS, idem dicatis) Diversa dicebant. v. 12. — ayjcr^aTa, sclùsmata) Antitheton: &xt- Tfjpnfflsfcsvot coagmentati. coli. Matth. 4, 21. Schisma, discidium animorum. Joh. 7, 43. 9, 16. — voi, mente) intus, in credendis. — Y VC *CT' sent enfia) prolata, in agendis. Resp. dicatis. v. 11. è^'/iAwG'/i, significafum est) Exemplum delationis bonae, nec sine causa celandae. e. 11, 18. — u-ò tc5v yior,;, ab ìis qui sunt Chloès) Hi homines videntur fuisse et Paulo et Corinthiis inprimis probati, et Chloé matrona, cujus fìlios Corinthii, cum literis, e. 7, 1. ad Paulum miserint. Miserant Stephanam, Fortunatum et Achaicum, e. 16, 17.: quorum unus alterve etiam Chloès esse potuit, ex Stephana patre. v. 16. 16, 15. — ept&ss, lites) Rem suo nomine appellai. v. 12. Xéysi, dicit) gloriabundus. v. 31. e. 3, 21. s. — tuxuXou, Pauli) Gra- dalo, qua Paulus se infimo loco ponit. Et Kephas, et Paulus, et Apollo, erant ministri genuini et doctores veri, quorum unum prae ceteris jactare majus nefas erat, quam si fidelis Corinthius aliquis se Christianum Paulinum dixisset, ut se a 1) ftapaxaXòi , hortor] Reprehensione quum opus haberent; adhortationis formali Utitur. V. g. 39 610 1 COR. I, 12 — 18. pseudapostolis discriminaret. — xv)posterior, versu proximo: (qualis etiam figura Es. 25, 6. ubi scriba? ubi pensitator? ubi scriba cum turribus? ubi pensitator , cum populo roborato. (pieni visus tuus non ferat? Videtur enim locutio proverbialis, cui inservire solet particula ria? cum in tali sermone universalitatem denotans. Deut. 29, 18. Penes scribas curationem aliquam turrium fuisse, colligas ex Ps. 48, 13. s. Pensitatorum appellalo facile convenit copiarum praefectis. Conf. Heinr. Scharbau Parerg. Phil. Theol. P. IV. p. 109—139. qui multa erudite collegit nobisque ad haec cogitanda ansam dedit. Locum Esajae utrumque Paulus con- tra Judaeos producit; et alterum quidem verbis ita flexis, ut magis conveniant in tempora citeriora; et simul in gentes. v. 22. Sunt qui notari existiment tria doctorum Judaeorum genera trTOTi d^Tsa trwsn. Invenias certe primum et secundum, Matth. 23, 34. Antitheton autem triplex idque insigne est Es. cap. cit. v. 22., ubi sanctorum in Domino gloriatio exprimitur. Hoc autem dicit apo- stolus: Sapientes mundi non modo non probant et promovent evangelium; sed oppugnant, idque frustra. — tou attovo: toutou) hujus seculi, quod totum est extra sphaeram verbi crucis. — èp&pavsv, stultam fecit) ila ut rationem divini consilii et beneplaciti non possit mundus exputare. v. 21. — tt,v cotowev, sa- pientiam) Antitheta: sapientiam mundi hujus; in sapientia Bei. — jcóc[*ou, J ) mundi) in quo Judaei et Graeci. v. 21. èv ty} coepea., in sapientia) quum tanta Dei sapientia sit v. 25. — oùx. s'yveo, non cognovit) Ante praedicationem crucis, quamvis creatura crea- torem praedicaret, quamvis prophetae eloquentissimi venerant, mundus tamen Deum non cognovit. qui prophetas audivere, sprevere; qui non audivere, hoc animo erant, ut spreturi forent. — à'.à tv;; cooias, per sapientiam) scil. prae- dicationis: ut patet ex antitheto, per stultitiam praedicationis. — su$ox7)ffev ó Osòcj placitum est Deo , ex gratia erga nos. Piane videtur Paulus verba Domini imitatus, Lue. 10, 21. — $ià rriq {uòpfac?, per stultitiam) Deus cum homine per- verso agit per contraria, ut homo se abneget ac Deo gloriam reddat, per fidem crucis. — scTjpÓYptTO?, praedicationis) quippe de cruce. v. 22. 2 ) qcEtougi, petunf) ab apostolis, ut olim a Christo. — ctxpCav, sa- pientiam) Christum pliilosophum sublimem, per demonstrationes procedentem. v. 23. YJasTc, nos) Paulus, Apollo. — itTipucco^ev, praedicamus) methodo potius historica, quam philosophica. — ^purròv scraupcouLsvov , Christum cruci- fixum) sine articulo. Crucis mentio non additur v. seq. Sermo incipit a cruce, e. 2, 2. qui sic accipiunt, iis totus Christus ejusque gloria innotescit: qui non accipiunt, toto excidunt. Act. 25, 19. 17, 32. — cr/.àv&odov , scandalum) Ut shdtitia et sapientia, sic scandalum et signum opponuntur. nani signum est opus omnipotentiae alliciens, ut saepe synonyma sunt signum et potentla. Scan- 1) Htìam h. I. pronomen fou'tou, utut in Vers. germ. omissum, utriusque Ed. gr. margo defendit. E. B. 2) cjTjiAéta, signa] potentes actiones. Non reperias, Corinthi signum editum esse per Paulum. Act. 18. V. g. 39* 612 1 COR. I, 23 — 29. dalum autem, proprie in decipula dictum, res valde debilis. [Sic res admodum riles nugarum hodie Qgerm. Schwachheiten) nomine veniunt. V. g.] Usque adeo crucem Christi horrent Judaei et Graeci, ut cum ea vel signum et sapientiam repudient. v. 24. oLÙToXq) ipsis, construe cum Judaeis, Graecis. — -/.V/ito?; , vocatis) Huc ref. vocationem. v. 26. — /jhgtòv, Christum) cum sua cruce, morte, vita, regno. [Non additur h. l. Crucifìxi cognomen. Superato crucis scandalo, my- sterium Christi universum patet. V. g.~] — àuva^iv — crootav, potentiam — sapientiam) Experientia potentiae prior est; sapientiae, sequitur. v. 25. tou Gsou, Bei) in Christo. — cocpwTSpov — io^upÓTspov, sapienthis — validius) v. 30. — tcov àvOpw-cov, hominibus) Sermo concisus: i. e. sa- pientius, quam sapientia hominum; validius, quam valentia hominum; quamvis et sapientes et potentes sibi videantur, et definire velint, quid sapiens et pò- tens sit. v. 26. ftkir.z-zì) videtis. Indicativum innuit enim. — ttiv >cX*?)<7lv 0[xcov, vo- cationem vestram) statum, in quo coelestis vocatio vos offendit. sic, vocatio, e. 7, 20. — oò xoXXoì, non multi) Ergo tamen nonnulli. Subaudi: vocali sunt. Ut cum praeconibus evangelii, sic quoque cum auditoribus comparatum est. Ellipsis euphemiam habet. 2 ) — *cxTà tropea, secundum carnem) Affine, mundi, mox. Mundus secundum carnem judicat. — sùysvsi;, nobiles) qui plerunque edam sapientes et potentes sunt. [Eorum socielatem, qui vernacula Freymau- rer audiunt, hoccine charactere distinctam credas? V. g.] v. 27. toc) Articulus vini habet: ea potissimum , quae stulfa sunt etc. — è£s)i6aT0, eligit) [cumulatim scilicet , Act. 18, 10. V. g.] Hoc ter ponitur, electio, et vocatio, v. 26., conjuncta. Ez. 20, 5. Haec illius indicium. Electio est judicium divinae gratiae, eos, qui vocationem per fidein admittunt, ex com- muni hominum pernicie eximentis in Christo. Omnis vocatus a primo fidei mo- mento est electus: et quamdiu in vocatione et fide manet, electus manet: si quando vocationem et fìdem amittit, electus esse desinit: quando in fide fructus aflfert, vocationem et electionem confirmat penes sese: si ad fìdem redit et cre- dens obdormit, ad statum electionis redit et electus obdormit. Atque hi xoct' iioyry dicuntur electi et praecogniti. Electio est vel populorum vel indivi- duorum. De electione populi agitur h. 1. et Ez. 1. e. nec non Act. 18, 10. 1 Thess. 1, 4. et haec electio magis incurrit in sensus hominum credentium, quam electio individuorum. nani de populo individua quaedam possunt excidere, salva voca- tionis et electionis aequali latitudine. Electio quorundam extra ecclesiam est Reservatum divinum ad amussim praeconii evangelici non exigendurn. — tou; <70, cui affine x£iGvi. Hesychius, 7rsi9yi, 7U£i>ou[A£v, sapientìam vero loqnimur) Redit, quasi post parenthesin, ad ea, quae e. 1, 23 — 25. attigerat. loqnimur habet epanalepsin verbi praedicamus: sed loqnimur est quiddam occultimi; coli. v. 7. 13. praedi- camus, publicum. nam sapientia hìc denotat non omnem doctrinam Christianam, sed capita ejus sublimia et arcana. Est etiam antitheton temporis praeteriti, v. 1. seqq. et praesentis li. 1. — sv toic tsXsioi?) penes perfectos, Corinthi aut alibi. Constr. cum loqnimur. Cognitio Dei et Christi est sumina cognitio. Conf. èv, e. 14, 11. Phil. 1, 30. Perfectis opponuntur non solum mundani et anima- les, usque ad finem capitis; sed etiam carnales et infantes. e. 3. init. Hebr, 5, 14. 13. — où — oùSs, non — neqne) Seculo opponitur Deus, v. 7. principi- bus mundi, apostoli, v. 8. s. — àpyóvTov, principimi) e. 1, 20. Lato vocabuio Paulus utitur, quo et Judaeorum et Graecorum proceres complectitur. — twv xaTocpyoupivtóv, qui destruuntur) e. 1, 19. 28. Hoc epitheton pertinet ad prin- cipes mundi, et ad mundum ipsum: ex quo constat, sapientiam mundi non esse veram, quia non aflfert immortalitatem. v. 7. év ^uijTYipico, tt,v àTuoy^/cpujmsV/ìv , in mysterio, occultam) Est oc- culta, antequam expromitur: et quum expromitur, tamen occulta manet multis, imperfectis. — TCpowpiGrsv, praefinivit) Alludit ad paravit, v. 9. — Trpó, ante) Adeo non destruitur. v. 6. Sapientia haec mundanam antiquitate longissime antecedit. — odwvtov, secala) Plurale. Oppositum, seculi hujus. v. 6. — sì;, in) ut illa sit gloria nostra, conf. v. seq. et gloriatio. e. 1, 31. — SóEav) glo- riam, ex Domino gloriae; v. 8., olim revelandam, tum quum principes mundi destruentur. Antitheton ad mysterium. v. 8. r t v , quam) • Ref. ad sapientiam. — oùSsl? tcov àpyóvTwv — Eyvcd)tev, nullns principum — cognovit) nullus, fere nullus; imo piane nullus, qua prin- ceps. Antitheton hujns praedicati est in sed, v. 9.: subjecti, in autem, v. 10. — tÒv Xvupiov, Dominum) qui omnes principes vincit. — écTaópcoaav ) Crux, servorum supplicium. Eo Dominum gloriae afFecerunt. v. 9. àXkà, sed) scil. factum est, conf. Rom. 15, 3. 21. et 1 Cor. 1, 31. — xaO[/.ò?) Es. 64, 3. LXX, arcò tou aìcovo; ou* r,xou(7a l t/.sv, oùSè oi ò^Oa^ol vi^wv £ìòov G£Òv 7tXtqv aou, zal Ta ep^a eoo, a %óir\G£iq fot? u7uo|/.svou7rou, spiritus hominis) Ar- ticulus tò piane denotat spiritum hominis proprium, non aliunde immigrantem. — tò èv aÙTcy, qui est in eo) Criterium veri, natura conscia. — oùXéts) nerno, omnium extra Deum. Hominem ne homo quidem alter cognoscit: Deus est unus, sibi uni notus. — tò ^veS^a, spiritus) A Spiritu Dei non potest sejungi deitas; sicut nec ab hominis spiritu humanitas. v. 12. tò TTvsO^a. toO &óg[/.ou, spiritum mundi) Eph. 2,2. — 6^ófìo(/..ev) Spiritus mundi non sumitur, sed in eo semper sunt, qui de mundo sunt. Spi- ritum Dei accepimus. — èst, ex) Antitheton, in. v. 11. v. 13. jcài, etiam) Sic jungitur sciarmi s et loquhhur. — dt&x)tTO%, doctis) doctrina et institutione constantibus. Tò trotta? apud Coyote non est in epitheton resolvendum. Sapientia est scaturigo sermonum. — àlY èv, sed in) Oppositio immediata: neque dixeris, apostolos naturalem duntaxat, inde ab arte, hinc a spiritu remotam, sermonis facultatem contulisse. — Si&BBcróts) Magis placet lec- tio, &iXayfi, in doctrina *), quam per nos praebet Spiritus 2 ) sanctus. Ea doc- trina complectitur et sapientiam et sermones. — 7ùveujJiaT&&ot<; wysufjMerixpfc, spi- ritualibus spiritualia) hominibus spiritualibus (v. 6. 15.) res et sermones spiri- tuales convenienter interpretamur, ita ut velint et possint accipere. Guy&ptva), (pjy/.p^a, (juyxpici;, LXX frequentant v. gr. de interpretatione somniorum. Gen. 40. et 41. Dan. capp. 2. 4. 5. 7. v. 14.
  • 7T/.òc, animalis) qualiscunque, quantuscunque homo est citra Spi- ritum Dei. Bene Ephraim Syrus: toù; y.y,z% (puctv àv6poj7rooc ó à-ócToXoc bùyy- xoùc èxàÀsas' touc. &e Trapà tpuGtv, crapxixo'jc/ oi oè 77V£'ja:xTix.oi etfftv, ot x.al ty,v i/.aTMitós) nonnisi spiritualiter. v. 15. ó) Pulcre additur hìc articulus: tyvyixà$ sine articulo. — toxvtoc, omnia) Neutrum plurale, uti v. 9 — 14. Omnia omnium, adeoque etiain omnes. Neutro comprehenditirr masculinum, uti Matth. 11, 27. — co>tòc) ipse. — Ott* où&evòc, fi nullo) animali. v. 16. ti;, quis) Nemo, qui merus homo sit. conf. Jer. 23, 18. Es. 40, 13. LXX, Ttc. è'yvw vouv Kuptou — oc cu^^àcret, a^TÓv; — 6;, gwf) Non est hoc inter- rogativum, sed relativum, quo vis interrogando quae est in quis, propagatili-, va- let, adeoque. — voOv yjjtaTou, mentem Christi) Spiritus Patris idem est Filii Spi- ritus. — fyoasv, habemus) Id et plus et minus est, quam cognoscere. qui habet mentem Christi, omnia dijudicat, a nemine dijudicatur. CAPUT III. v. 1. Kocl eyw, et ego) Locutus est e. 2, 1. de ingressu suo; mine de pro- gressi — wc <7apxr/-oTc, ut carnalibus) Id lenius, quam animalibus, accedente praesertim mitigatione, ut parvulis in Christo, de gradu statini subsecuto. 1) Consentit Yers. gemi. ; quanquam Editiones graecae in medio rem reliquerunt. E. B. 2) Omissionem epitheti aytou Vers. germ., cum margine Ed. 2. distinctius, quam Ed. maj., comprobat. E. B. 3) Non dissimulai Vers. geriti, additamentum ~ou Seou, quanquam omissio, per mar- ginerà ntriuscrue Editionis, firmior aestimatur. E. B. 610 1 COR. Ili, 2 — 12. v. 2. yàXa, lac) Ita loquitur, ut Corinthios redigat ad humilitatem. — où, non) Subaudi verbum cibavi, aut aliud affine tw potum dedi. Doctoris non est docere, quae ipse scit, sed quae auditoribus congruunt. Scriptura est perfecta: nam v. gr. Corinthiis lac propinatili*; Hebraeis, cibus solidus. v. 3. movi) ubi. — Qtfkoc, zetus) in afTectu. — spi?, jurgium) in sermone. — Si^oarKcfaei, dhsìdid) in actione. Crescit oratio. lites dixerat e. 1, 11. nunc verba multiplicat. sic verbo gloriavi utitur e. 3, 21., deinde graviori, infiori, e. 4, 6. — /.axà àv0pto-ov, secundum hominem) non seenndum Denm: humuno more. v. 4. x ) oùyl, nonne) Nam Spiritus non fert studium partium humanariim. v. 5. Tt£, f/wzs) Redit ad institutum. — Swbcovor,, ministri) Humile verbum, eoque aptum. — cu' cov) per ywos, non in quos. Recte Pelagius ad h. 1. Si nos ni- hil sumus, quos ministro s ipse constituit , quanto mogis Mi, qui in carnalibus gloriantur? — ézàcTto, unicnique) i. e. unusquisque, ut UH. — ó xupio;, Domi- nus) Correlatimi, Stàxovoi ministri. — eScojtEv, dedit) varie, v. sq. v. 6. scpuTsuca — è-ótigsv, piantavi — rigavit) Act. 18,1. 19, 1. Eadem mente poslea fundamentum et ea quae super struuntur; genitorem et paeda- gogos dicit. — YjtSEotvsv, incremenfum dedit) v. 10. init. Act. 18, 27. fin. v. 7. ó (puTSÓtóv ó TùOTt^wv) plantaìis , rigans, qua talis: sive plantatio, rigatio ipsa. — ó y.ùEdcvov, r/wz incremenfum dat) scil. sctiv, esf, ti, quiddam, atque adeo, quia solus, omnia. Sine hoc incremento granum a primo sationis momento esset instar lapilli: ex incremento, protinus fides germinat. v. 5. v. 8. iv) unum; neuter aeque quidquam est. Ut in coelo stella alte supra stellam eminet; idiota autem altitudinis differentias non capit: sic Paulus apo- stolus longe supra Apollo eminebat; sed Corinthii id non intelligebant. neque ea de re admodum eos docet hoc loco Paulus: modo Christi eminentiam asserit. — (§iov — i&ov, propriam — proprium) Congruens iteratio. Antitheton ad unum. — fjuaOòv, merce.dem) quiddam salute ulterius. v. 14. s. Oeconomus fìde- lis accipiet laudem; operarius solers, mercedem. — xó-ov, laborem) non modo secundum opus. v. 9. GsoO, Dei) Hoc mox gravem habet anaphoram, et cum emphasi po- nitur initio, ter: uti v. 10. grafia, et v. 11. fundamentum. — cuvspyol, coope- rarli) Sumus operarli Dei, et cooperarli invicem. — ysoópyiov, agricoltura) Summa antecedentium. yscópytov, verbum late patens, agrum, hortum, vineam complectens. — okoSo^j aedificatio) Summa sequentium. v. 10. y^àpLv, gratiam) Ìlpb6epà^&tav adhibet, ne arroganter videatur se sapientem dicere. — SoOsfoav, datam) Erat ergo in Paulo habituale quiddam. — (jo7uo?, homo) ìitn homo quivis, nostri similis. e. 3, 21. — u7T7)pSTa;, ministro s) Lue. 1, 2. — ^lctou, Christi) in officio ejus: non hominum. — obcovó[j.ou; [/.ixroipuov Gsou, oeconomos mysteri- orum Dei) Paulus ministros evangelii, ubi eos humillime describit, tamen oeco- nomos agnoscit. vid. Tit. 1, 7. not. Conf. Christi et Dei cum e. 3, 23. [Mysteria sunt doctrinae coelestes , quae citra DEI revelationem ignorantur ab ho- rninibus. V. g.] v. 2. 8 Ss) (Juod /jorro Deus quaerit et homines m oeconomis suis; illud est, w? aliquis fidelis reperiatur. Huic paraphrasi respondet versus 3. — £yj- Tsirai, quaeritur) per inquisitionem, cum teinpus est. Correlatum inveniatur. — Ttwrrdc;, fidelis) Eo non contenti erant Corinthii. — supsGy), inveniatur) In- terea quilibet vult fidelis existimari. v. 3. spi) mi/u, prò mea parte. — Ss) autem, quamvis fidelis reperiri possim. — sig, in} Mitigans particula. Non contemno vestrum judicium per se; sed quando Dei judicium cogito, tum vestrum paene ad nihilum venit. — s^à^t- ctov, minimum) Unius Dei judicium magni fieri debet. — ucp' 0[^c5v, a vobis) privatim. Antitheton: ab fiumano die, publice. {làmitat, quae e. 3, 21. dixerat: Omnia sunt vestra. V. g.] — àvaxptOo), dijudicer) fidelisne sim, nec ne. Vide- bantur utique Corinthii sola fidelitate non esse contenti, sed apostolus àTTOTÓ^w; agit. — àvGpwTuvr,;, fiumano) Hoc pertinet ad minuendum. [Omnes dies , domi- nico citeriores, humani sunt. V. g.] — Yi^ip^, die) Sic appellat in antitheto ad diem Domini, ri^ipx, rfies dieta rei agendae. Estque hìc abstractum, prò con- creto, coli, vobis: item, locutio hypothetica; nemo enim fidelium erat apostolo diem dicturus. — àvaxpivw, dijudico) Non debemus enim nos dijudicare, sed in- dicare. àvàKpwis est dijndicatio unius, respectu aliorum ; xpta$ jti dicium simplex. Felix oblivio boni sui. Sic vehementer refutatur dijndicatio Corinthiorum de Paulo. v. 4. oùSsv) nil, perfidurn. conf. fidelis, v. 2. Sic LXX, où yàp cuvotSa è|/.- auTw aT07ra 7upai;a;, Job. 27, 6. Quem conscientia accusai, is tenetur se dijudi- 1 COR. IV, 4—7. 619 care. — oGx. èv toutw SsSiKatapwu) non in hoc, si me ipse dijudicem, justificatus sum. Judicium enim superest. Justificabit me Dominus, v. 5. Paulus vel spectari potest ut judex sui ipsius, vel ut testis. Ut testis scit, se nihil sibi conscium esse. Ut judex non audet ideo se dijudicare, sive pronunciare, se justificatum esse. — àvaxptvwv jjls) dijudicans me , non refugientem , in suo adventu, v. 5., et justifìcans. *) v. 5. jcptvsTS, judicate) Non dicit, àvaxpivsTs, dijudicate. propius alludit ad judicium, quod Dominus aget. — ó kupio?, Dominus') Jesus, cui servimus. y. 1. — jcal) etiam. non modo judicabit, sed judicium proferet. — (parnasi) tpu7UTà, abscondita) Sane cor hominis, crypta est. — tou exit tou;, tenebrarum) quo nulla acies humana penetrat. — tpavspwffst, mani f est abit) ita, ut tum demum nos piane cognituri sitis. — tòs pouXà?, Consilia) quis /WeJJs fue- rit, vel minus. — tcov xapSiwv, cordium) Ut cor est, ita actio est jwsfa et lauda- bilis, vel secus. — tóts, fame) Eo exspectate. — secavo?, /«?*sj Mundus laudat suos principes, duces bellicos, legatos, sapientes, artifices: Deus ministros suos deinde laudabit. — éy-àsTu) cuivis, laudabili, fideli oeconomo. vos unum dunta- xat laudatis, v. gr. Paulum. Sic quivis, e. 3, 8. De laudeaDeo, vid. Matth. 25, 21. Etiam ii, qui non sunt fideles, laudem exspectant, sed laus eorum erit opprobrium. Itaque vocabulo laus, per euphemiam, connotatur etiam contra- rium, ut in probabit etc. e. 3, 13. 8, 8. 10. not. Sic benedictio complectitur etiam maledictionem. Gen. 49, 28. 7. Similis locus 1 Sam. 26, 23. (24.5 v. 6. Tauro) haec, quae inde a e. 1, 10. s. extant. — ^sTsa^Yi^àTiaa, trans figuravi) Conf. 2 Sam. 14, 20. Schema in eo est, quod Paulus ea, quae Corinthios admonerent, non solum in secunda, sed in prima potissimum persona scripsit, v. 3. 4., ut causae sensus moderati, quibus Paulus et Apollo moveban- tur, eaedem Corinthios moverent, v. 16., et Corinthii de Paulo cogitarent, quo- modo Paulus de sese. — (xàOvrrs, disceretis) Hoc verbo componit Paulus elatos Corinthios. — Y^YP a7TTCa ? 2 ) scriptum est) Conf. air©? 2 Cliron. 30, 5. Scrip- tum, in tota Scriptura, unde modo e. 3, 19. s. citata sunt aliqua: nam praeter eam, et ultra eam, sentire non oportet. Rom. 12, 3. 15, 4. Ea canon est respe- ctu omnis sensus spiritualis: et canonem migrare non licet. 2 Cor. 10, 13. In Scriptura, cujus archetypon in coelo est, describitur communis ratio omnium fidelium, qua Dominus quemvis judicabit, et qua quisque solum Christum suspi- cere, quisque se ipsum censere potius debet, quam iis donis, qua alios antecellit aut se antecellere putat. (Lue. 10, 20.) [Adde, quod Scriptura BEO soli glo- riam tribuit ; homini, nullam omnino, e. 1, 31.; adeoqne humana gloriatio Scripturae contrariai tir ejusque universo sensìti. Lue. 16, 15 — 18. 29. Esai. 66, 2. V. g.] Congruit inox unus, uno. Tali modo boni omnes, et mali, (Jud. v. 4.) pridem in Scriptura notati sunt. — zìe uTìèp tou évo;, unus prò tino) De- finitio sectae, ubi singuli singulos mirantur et sequuntur. Articulus tou addit emphasin. Unicus minister non est solus. — ;6s) Subjunctivus, prò epu- giwgOs, ut ^tjXouts, prò ^"Xcots Gal. 4, 17. Est vero irregularis ista forma Sub- junctivi, quam nonnulli indicativum vocant. Singularis ratio contractionis. Non enim credibile est, tantum apud haec verba indicativum prò subjunctivo poni. — STspou, alterum) v. gr. contra Apollo. v. 7. ti?) quis? non tu, non alius homo: sed, si modo aliquid habes exi- 1) y.ùpióq laxiv, Dominus est] Jesus Cliristus, v. 5. Hujus, cura DEO mentio simul injicitur, ut v. X. V. g. 2) Verbum «ppovétv post y£ypa7n:ai passim obvium, sed per marginem utriusque Ed. in medio quasi relictum, omisit Auctor in Vers. germ. E. B. 620 mium, Deus solus. — ce, te) Hoc et ad Corinthium aliquem referri potest, et, mutato scherniate, ad Paulum. , ut etiam nos~) Ubi vos consummati eritis, otium et finis erit tribulationis apostolicae. — su^GacrdsuGcofxsv, una regnaremits) Modeste: vobiscum. conf. e. 9, 23. 3, 22. v. 9. ; apri, usaue huc) Epanalepsis, coli. v. 11. init. v. 14. oùx, èvTpOTcov, non pudefaciens) Exquisita £TC.t0epa7&£i3C. Pudefacere Corinthios potuisset ipsorum ac Pauli dissimilitudo, filiorum et genitoris. 'Ev- TpoTC'/ì in animo apostoli non finis erat, sed medium: sicut etiam alias dicit, no- luisse se eos contristare, cum tamen revera sic factum fuerit. Saepe quendam quasi leporem apostolus, salva gravitate apostolica, adhibet. ex. gr. 2 Cor. 12, 13. not. — vouGstcS, moneo) ut pater. Eph. 6, 4. v. 15. 7moV.ytoyou<; , paedagogos) quarnlibet evangelicos, in Christo, non legales. Opposita: plantare; rigare: fundamentum ponere; superaedificare: gignere; educare. — où nolloùq, non multos) Unusquisque regenitus pariter non habet multos patres. Non dicit Paulus: unum patrem; nam hoc soli Deo con- venit: satis tamen declaratur non multos per ego subsequens. Non solum Apollo excluditur, successor; sed etiam comites, Silas et Timotheus. Act. 18, 5. Spiri— tualis paternitas singularem necessitudinem et affectionem conjunctam habet, prae omni alia propinquitate. — èv yàp XP L(7T( £ fo)GQu, nam in Christo Jesu) Hoc expressius, quam modo, in Christo, ubi de aliis, paedagogis, loquitur. v. 16. Trapoowdco, fior t or) Brevis hortatio post longam et veram exempli sui commemorationem, valet. — m^tìtoCì [xou, imitatores mei) ut filli. Sensurn illum, qui in nobis alitur per crucem, vos colite etiam sine cruce, fastu deposito. Imitationem sui proponit illis, quibuscum fuerat. Gal. 4, 12. Pini. 3, 17. v. 17. Tt[AÓGeov, Timotheum) e. 16, 10. — TéV-vov jaou, filius meus) adeo- que imitator. Paulus Timotheum fratrem appellat, 2 Cor. 1,1. not. sed hoc loco paternus obtinet affectus. — àya7r/)TÒv, amatus) cui libenter negotium dedi. — tugtòv, fidus) cui negotium dare potui. — àva[/.VTQ07]<7àv tlv£<;, infinti sunt quidam) Hoc scripsit Paulus in lumino divino: cogitationes illorum in praesenti, dum haec legerentur, nascentes retegens et convincens. Inflabantur variis de rebus, v. seq. e. 5, 2. Eos, inquit, adventu meo compescam. Potuerat forsan etiam hanc inflationem apostolus cognovisse ex. twv ttj? y\ór& (e. 1, 11.) At Corinthii non videntur de dilato apostoli adventu inflati esse, nisi postquain cum hac ipsa epistola Timo- theum misit, alterum ipsum. Tum vero subito obortae sunt cogitationes istae inflatae: ipse ergo Paulus non veniet. Vitium Corinthiis frequens, inflatio. v. 19. fòguooju», veniam) Paulus ecclesias passim, de suo adventu scri- bens, in officio continet. — sàv ó jcópio? Ossevi, si Dominus voluer.it) Sapienter hanc addit conditionem. Inciderunt deinde nonnulla, ne statim veniret. — yveo- 622 1 COR. IV, 19 — 21. V, 1—5. (joulxi) cognoscam. Verbum judiciale. Hìc et v. 21. paternam ostendit potesta- tem, homo foris adeo abjectus. v. 9. s. — où tòv Xóyov, non sermonerri) grandem, inanem. v. 20. où yàp, non enim) Axioma. — èv Suvà[/.et, in potentia') Vini habet articuli absentia, uti Eph. 4, 21. [Tua Christianismi potentia qua in re consi- stat , perpende. V. g.] v. 21. ti GsXets; quid vultis?) Eligite. IConf. 2 Cor. 13,3. Sic etiamnum tum quoad caput rei tum quoad varios casus valet istud: quid vis? Amori locum fac facias. V. g.] — èv pàjtòta, cum virga~) paterna. Conf. Es. 11,4. — % aut) Hoc mallet Pauius. CAPUT Y. v. 1. f/ OXw;, omnino) Particulam hanc Pauius alibi nusquam, in hac autem epistola, suo convenienter animo, ter posuit. h. 1. et e. 6, 7. 15, 29. atque his et omnibus aliis in locis particula oIcùc omnino aut ponitur in oratione negante, aut orationi neganti implicite contradicit. sic Chrys. Hom. 5. e. Anom. Verun- tamen, et si parum differt homo ab angelo, èTréi&n "OAQS ìgtì ti [/isov, cum aliquid nihilominus interest , non scimus accurate, quid sint angeli Sic h. 1. oXtog nulla debebat in vobis audiri scortatio: at auditur oluc. Eadem particulae TTjV àp^v ratio. — èv ujjIv, de vobis) vestro nomine. — Tropvsbc, x.al tomcuty) rcop- vsia, scortatio, et talis scortatio) Gravis iteratio: quo magis commoverentur Corinthii. — oùàè, neque) Infandum flagitium, etiam apud gentes, si aliquot monstra excipias. TrpoSspa-swc commatis subsequentis, coste. Ostendit apostolus, etiam gentes a tali flagitio abhorrere. — yuvocwta, mulierern) Haec sine dubio fuit ethnica: ideo non eam redarguit. v. 12. s. Pater , ut existimare licet, obie- rat. — £/£tv, habeat) uno actu, aut ipso statu. v. 2. 3. v. 2. xal 0(/.si;, et vos) Urget. — ra^uGito^svot, inflati) [tquasi nulla in vobis culpa resideret, V. g.] § Vis verbi patet ex opposito, lugere. — è<7TS, estis) ad- huc. — è7T£v9"/iaaT£, luxistis) Ipse Pauius haec scripsit lugens, imo flens. 2 Cor. 2, 4. lugere debemus de peccatis alienis, 2 Cor. 12, 21., poenitentiam agere, de nostris: utrumque, de peccato primo et originali. — iva, t«0 Non habuistis luctum, qui vos moveret, ut etc. — àpG?}, tolleretur) Jam in mente habet Pauius, quod scripturus est versu 13. Mitius verbum oi'petv h. 1. quam èEoupsiv deinde. *) v. 3. èycò jxèv yàp, equidem) Antitheton inter poenam leviorem, quae a Corinthiis fuerat statuenda: et gravem, quae a Paulo intentatur. inde etiam v. 2., 7:oL7iGa^, faciens, leniore verbo; v. 3. x.otT£pya<7à{X£vov, operatimi, graviore. Postea Corinthii fecerunt, quod debebant; 2 Cor. 2, 6. ideo graviore animadversione in peccatorem Chic, v. 5.) supersederi potuit. Inde gaudium Pauli. 2 Cor. 1, 24. 2, 1. ss. — tco 7rv£Ó^a.Ti, spiritti) Col. 2, 5. 2 Reg. 5, 26. — */$•/) xsxputa, jam judicavi) Graviter suspensa manet et vibrat oratio usque ad v. 5., ubi operatum reassumitur in talem. — co; xocpcòv, ut praesens) Constr. cum tradere. ibid. — tòv outco touto) Demonstrativum triplex. — outio, sic) tam indigne, sic, dum frater dicebatur. v. 4. èv tco òvójAotTt, va nomine) Constr. cum tradere. — tou è[/.ou tcvsu- |x&to;, meo spirita) v. 3. — cpjv t?) o\>và^st, , cum potentia) Spiritus et potentia fere sunt synonyma. Pauius de se loquens, Spiritum adhibet; de Christo, poten- tiam. conf. 2 Cor. 13, 3. Matth. 28, 20. 18, 20. Hypotyposis i. e. ita, ut virtus Domini statim se exserat. v. 5. rcapaàouvou, tradere) Id apostoli erat, non Corinthiorum. conf. 2 Cor. 13, 10. not. et 1 Tim. 1, 20. not. Specimen summi gradus vindictae in rep. chri- 1) tb epYOVj facinus] Fuit actio prava, citi'a matrimonium. V. g> 1 COR. V, 5 — il. 623 stiana, primis illis temporibus conveniens. — ò'XsOpov, permeimi) mortem, etiamsi non subitam. Id Hebraeo ma respondet. conf. e. 11, 30. — r/fé capfcóc, carnis) qua peccarat. [i Petr. 4, 6. coli., quòad spiritum, Rom. 8, 10. V. g.] v. 6. où JtaXdv, ?ì0>i 6o»m) tò non obnititur securitati Corinthiorum. — tò x.otuyr\\/jz, gloriatiti) Ea per se bollirai quiddam est et pulchrum, e. 15, 31., sed ubi non solicite custoditur, laborat, et ad inftationem accedit. v. 2. — ;xix.pà — £uuM>t) Jambicus senarius. Gal. 5, 9. — £upt,T|, fermentimi) unum peccatimi, unus- que peccator. — oópaua, massam) coetum. — C'J^ot, fermentata reatu et exemplo latissime serpente. [Quanto, eheul temporum tractu, et quanto gradu universum Chris tianum orbem, si ab iis quae renovantur discesseris , massam esse oportet colluviemve peritissime fermentatami V. g.] v. 7. tt.v 7:alatàv, vetus) ex gentilismo, et naturali corruptione. — Iva iti vsov (pópaaa, ut sitis nova massa) universi, sublato malo. — x.a6tk, sicut) Ter- tium hujus versus comma pendet potius a primo, quam a secundo. — K&jpm, in- fermentati) singuli, ex conversione, e. 6, 11. — tò ~àuav obnixe retinent et defendunt, opponiturque ir? ofttyOèlta Ammo- nius: 7Tov/ipò;, ó àpacTix.0; xaxo'j. conf. v. 13. Sinceritas cavet, ne cum bono malum admittat; veritas, ne malum prò bono admittat. v. 9. sypai|/a 3 scripsi) Nova pars epistolae, superiori congruens. coli. v. 1. — èv T?j Ì7ziGTolr h in epistola) ante hanc scripta. Eam Corinthii non satis intel- lexerant: ideo Paulus jam declarat. Non est dubium, quin Paulus et Petrus et ceteri apostoli multa, quae hodie non extant, scripserint. conf. e. 16, 3. 2 Cor. 10, 10. — p; <7uvava[/.tyvu<76at, non commisceri) per conversationem. v. 11. fin. — rcópvoi;, scortatoribus) Tropvo;, alias, scortimi masculum; sed h. 1. dicitur de omni eo, qui scortatur. Subaudi hìc quoque ex v. 11., aut avaris et e. v. 10. noi) idi/ue. — où ^àvreo?, non piane) Sermo non est universalis negans, sed particularis negans. Rom. 3, 9. not. — toO jtócpLou toutou, mundi hujus) [ubi in avaros, rapaces et e. nusi/uam non incidas. V. g.] Antitheton, frater, v. 11. — L ) ap?rac£iv, rapacibus) Hos potius, quam fures appellati quia furtum non apparet. [Connotantur , qui alienas res vel vi rei infuria captant. V. g.] Tria flagitiorum genera commemorat, quae sunt contra hominem ipsum, proximum, ac Deum. — i~d òqs&sts àpa, alioqui deberetis) Alii ó(ps&£ts scri- psere, prò òyzikzzz- sed praesens adhibetur etiam e. 7, 14.: ìkzì àpa Ta T£/,va ù[x6W àx.yGapTà s MY 2 * 1 &upi©s, to% àaspécrw, Es. 48, 22. o-co; ^ yévTiTai aÙTco j(povoTpi(Ì7Ìcupto), Domino) Christo. Huic debetur corpus: nani corpus ipse assumsit, nos- que sanctifìcavit; et corporis resurrectione ei jungimur. — tco <7tó[/.aTt, corpori) Quanta dignatio! v. 14. viysips — èEsyspst, suscitamt — exsuscitabit^) [Praeludit hìc Pau- lus ad ea, quae explicatius e. 15. pertractaturus erat. V. g.] Simplex verbum, convenienter, de primitiis; compositum, rarum, de massa dormientium. 'E£ in compositione saepe dicit consummationem. Usus ex resurrectione carnis nostrae. 1) Ventri tamen corpus oi^ositum censet li. I. Vers. germ., quae in margine haec habet, Ventre corpus multo est nobilius. E. B. 1 COE. VI, 14 — 20. 627 peccatum semel in carne patratum nunquam fìet infectum. — Sia, per) HocPau- lus maluit cum resuscitationis, quam euin destructionis mentione connectere. — rWàasto;, potentiam) Ouis ergo dubitet? Deus est omnipotens. v. 15. Ttóaara, corporei) sive totum sive partes spectentur. — apa; oùv vk [jÀl-n toO yjDtcrToO, Tuoir'ffw wópv7)$ jléXt) ;] Nonnulli codices apa, prò apa<;. àpa oùv saepe dicit Paulus; sed talibus in locis, uhi ex prolixiori sermone conclusio sub- nectitur: apa; huic loco magis congruit, idque habent optimi testes, in his Ire- naeus, et summa in hoc participio inest svàpyswc, indignitatem rei quasi depin- gens. tollens, nitro alienans, membra Christi faciam meretricis membra? Sic saepe ròxpéXm participium «pépeov , de quo egi ad Chrysost. de Sacerd. pag. 394. ad illud, oipcov é'auróv jtaTsxpTQ{Jt.vtrfiE. — tto ivi croi, faciam) Non enim simul possunt esse meretricis membra et Christi. v. 16. ó xo)Aoj;xovo; ttì TTopvTj, yiié adhaeret meretrici) Syllepsis. i. e. me- retrix et is qui ei adhaeret. nam sic proprie cohaeret praedicatum, unum corpus est, congruitque, hi duo. — dovrai, eriint) Hoc primario dicitur de conjugi- bus : applicatur autem, ob paritatem ralionis, ad eos, qui sine foedere una caro fiunt. Per foedus fìt mulier mulier viri, antequam vir ei adhaeret : et in eo po- tissimum est ratio, cur sint indissociabiles. alias etiam ii, qui scortantur, indis- sociabiles forent. v. 17. tw jtupCq), Domino') Christo. Eadem syllepsis. — sv xvsù^a, unus spiritus) tam arcte, quam conjuges sunt unum corpus. Experire. v. 18. ©suysTS TTiv 7ropvstav, fugite scortationem) Severitas cum fastidio: fngite; nam periculum propinquum est. — xav àp,àpT*/)(J.a , omne peccatum) etiam gulositas et ebrietas : (conf.v. 13.) etiam autochiria. [ — etiam idololatria, utnt gravius ceteroi/uin peccatum sit. V. g.] Gravius est abuti membris Christi, quam cibo aut vino, et ventre: et foedius, a flagitio, est corpus scortatoris, quam cadaver etiam hominis sua manu interfecti. Non dissimilis comparatio, Prov. 6, 30. seqq. — sxrò;, extra) Peccat quidem cum corpore et per corpus; sed non zie, in corpus : non terminatili* peccatum ejus in corpore ; ac laedit quidem, sed non alienat corpus: magis peccat in xorAucv, ventrem, quam in corpus, ut distili gai t apostolus. Tales sententiae morales non morose urgendae sunt, nec secundum summam àìcpiBeiav. Videntur viscera, quae proprie ad oeconomiam animalem spectant, abolenda, nec in resurrectione restituenda esse. Ad ossa Scriptura respectu boni et mali, poenae et praemii, multum refert, tanquam ad partes solidas: unde non vana conjectura est, intensissimum dolorem, et sic etiam intensissimum graduili laetitiae et voluptatis futurum esse in ossibus. v. 19. vi, an) Suaviter limitatur tó proprium v. 18. Ita nostrum est cor- pus, ut sit templum Dei, ì. e. habitaculum proprium et perpetuimi. — tou sv ù'juv, qui in vobis) Hoc vini habet aetiologiae. Spiritus sanctus est in vobis, ergo estis templum ejus. — ou) qitem, spiritimi. — noti oùx, sgts sauToiv, et non estis vestri) Hoc concinne sequitur : sed tamen arctius cohaeret cum emti estis, et in construendo et pendet ab ori, quod. v. 20. riYopàaG7 ( T£, emti estis) toti estis juris alieni. Vendere dicitur prò alienare; emere, sibi vindicare, et hìc quidem proprie; nam additur pretii mentio. — Ttpfe, pretto) Hoc majorem vim sic habet, quam si epitheton esset adjectum. Sic quoque cap. 7, 23. — ào^àaaTs, glorificate) Epiphonema. Errant, qui putant, intrinsecus duntaxat vel extrinsecus duntaxat colendum esse Deum. — sv to) Gw k uaTi ù'xtov, x ) in corpore vestro) Rom. 12, 1. Phil. 1, 20. 1) Quae sequuntur usque adfinem hujus commatis, ea per marginem utriusque Ed. prò lecitone non genuina declarantur : quapropter et in Vers. germ. nonnisi per parenthesin extant. ComentitNot. crit. ad h.l.: ufxwv, rapt) Lectio firma. Agitur h.l. fecorporis usu et albusu. E. B. 40* 628 1 COR. VII, 1 — 7. CAPUT VII. v. 1. Ilspt Ss wv èypdc^aTS, de quibus autem scripsistis) Eleganter rem initio exprimit, generatim potius, quam speciatim. Saepe apostoli in epistolis de conjugio agunt: unus Paulus, semel, nec sua sponte, sed interrogatus, coe- libatum suadet, idque lenissime. [Tantum abest, ut praeceptis humanis ea res obtrudi debuerit. V. g.] — xo&òv, bonurri) Hoc congruit cum aflectu capitis praeced. Conf. infra, v. 7. 8. 26. 34. med. 35. fin. 40. Bonum, pulcrum, con- veniens, ob libertatem et immunitatem a debito, de quo v. 3. et ob potestatem sui integram, v. 4. quum e diverso tactus, de quo v. 1., semper pudorem ha- beat comitem apud castos. — àvGpawwco, homini) in genere, etiamsi non sit chri- stianus. v. 7. 26. — yuvocMcós, mulierem) et sic, mulieri, non tangi. Relatorum uno etiam in iis, quae sequuntur, involvitur alterum. v. 2. Sia, propter) conf. propter, v. 5. — toc; Twopvsia;, scortationes) Corinthi grassantes, {ethnicisque, et Graecis praecìpue, ne in peccatis quidem habitas, V. g.] ad quas facile illicerentur coelibes. Plurale vagas libidinés no- tat, eoque magis opponitur unitati conjugis. — tyjv soojtoO) suam; ut mox, ìStov, proprium. Eadem variatio, Eph. 5, 22. 25. sgcutou suam innuit dominium maritale. Utroque verbo excluditur omnis communitas, quae est in polygamia. conf. v. 4. Porro, quae est ratio, cur vir debeat habere mulierem, eadem est, cur debeat retinere, propter scortationes. Hinc refutatur etiam concubinatus. nam concubina aut est uxor, aut non est. si non est, peccat: si est, manere debet. v. 10. s. v. 3. ó) où/. à7uoarepvi(jei. Congruit hoc verbum cum verbo debendi, v. 3. — zi pi ti àv, nisi forte) Valde limitat. Ubi hae conditiones adsunt, non est privatio, sed absti- nentia. — iva. vktuià) Viduos et viduas dicit. — [/.sivgxjiv, maneant) in liberiate. — w; xàyw, ut etiam ego) Sine uxore tum fuisse Paulum, perspicuum est: conf. e. 9, 5.: et quanquam hic etiam de viduis loquitur, tamen ille videtur potius fuisse coelebs, quam viduus. conf. Act. 7, 58. et deinceps. v. 9. xpst(j<7ov, melius) Hic comparativus positivum non tollit. v. 38. — ti TiuoouaOaL, quam uri) Vehemens verbum. Etiam continens potest habere, qui- cum luctetur, etiamsi non uratur. Thomas Aquinas in h. 1. uri, id est, concu- piscentia super ari. concupiscentia enim est calor quidam noxius: qui ergo con- cupiscentia impugnatur, calescit quidem, sed non uritur, nisi humorem grati a e perdat a concupiscentia superatus. Haec ustio detrudit tandem in gehennam ignis. v. 10. 1 ) K, unicuiqué) Resolve: unusquisque ambulato, sicut distribuit ipsi Deus. — èj/ipursv, distri- buii) v. 7. — co; xsVXyixsv, sicut vocavit) quo quemque statu vocatio coelestis invenit. — ó xuptos, Dominus) Christus. — T7spi7WCTSiT, ambulato) Haec con- clusio, exjussu et permissu contemperata, repetitur et declaratur v. 20. et 24. Vocatio superna non abolet status externos. Quod quis citra eam fecit aut fac- turus fuit, in ea fieri licere, docet Paulus. — xal outco;, et sic) Doctrina uni- versalis: in qua etiam Corinthii possunt acquiescere. v. 18. pi siutaTùàffGo), non adducat) Complures, qui a Judaeis ad gentes defecerant, praeputia sibi quodammodo, chirurgico artificio, reeuperarunt. 1 Macc. 1, (15.) 16. vide Reineccium ad h. 1. Id nonnullos, qui ex Judaeis Christiani facti erant, imitatos esse, ex Pauli monito colligi potest. v. 19. oùàév s vocatus, emphaseos causa, ut in- cluclatur etiam is, qui ex vocatione facultatem libertatis assequendae nancisci- tur. Conf. de ordine verborum, Gal. 4, 25. not. v. 23. ■yiyopdcG'Gyi'u-s , emti estis) Deo. [ut servi Christi. V. g.] — p y&- vcsG*, nolite fieri) Status internus et externus debet congruere, quantum con- sequi licet, et hic illi subservire, fieri hìc proprie dicitur ad eos, qui non sunt servi. [Qui liber est, libertatem ne abjiciat. Not. crit.] v. 24. 7capà Osci, apud Beimi) Antitheton ad homines. Rom. 14, 22. Qui Deum semper spectant, sanctam circa externa habent indifferentiam. Limitatili* tamen hac ratione illud, quod v. 20. dixerat. Potest enim v. gr. ex servo fieri liber, non mutato statu apud Deum. v. 25. raxpGsvtov, virginibus) utriusque sexus. v. seqq. sic, virgo, Ap. 14, 4. — oùx. £X<*>, non habeo) Non dicit: non habemus. Exspectabant Corin- 1 COR. VII, 25 — 29. 631 thii mandatimi speciale, per revelationem, quae Paulo obtingeret. — yvcó^viv Ss) Vocabulum hìc et v. 40. exquisite positum, ut inox voja(£g>. Aristoteles proprie- tatem Graecorum vocabulorum, in Ethicis praesertim, accurate designane* sic ait: r] jtaXou(/.sv7) yvw[/.y) r] tou èrfisucoSg sgtI xpici? ópGvi. iterumque, r] Ss cuy- YV(ó[/.v), yvc^io) sari JcptirtXTn tou stusl/.ou; òpBvi- òpGr) Ss ri tou à),Y)Qouc. 1. 6. Eth. Nic. eli. Copiosior ibi disputatio extat, qua tota lecta distinctius percipietur, quid sit yvwfJLTi xal cuyyvoW/]. Imperat £7ttTayiy yvcàjJLV) censet, affinemque habet auyyvtópiv, (quae est yvcàp] ad alterius statum animumve accommodata,) ut in re facta, sic etiam in facienda. Vide v. 6. et 2 Cor. 8, 10. 8. ubi harum utra- que opponitur t?) sTuiTayy). Utraque spectat tò <7u[/.; */i^svi[jivoc, tanquam misericordiam consecutus) Misericordia Domini fideles fa- cit: fides verum Casuistam. — Otto y.upiou, a Domino) Christo. — ttkttòc, fidelis) fidem habens Domino: fìdem praestans et Ipsi et hominibus. v. 26. Sta TT]V svscTctav àvàyjtvjv, propter praesentem necessitatemi Fa- mes sub Claudio, Act. 11, 28. valde diutina fuit, et gravis, in Graecia inprimis. Itaque consilium hoc Pauli, ex parte certe, accommodatum erat ad tempus. — àv0pw7ùw, homini) utriusque sexus. — outco$, sic) uti est. v. 27. v. 27. SsSscou — XsXikxqci, alligatus es — solutus es) In ipsis verbis est argumentum. Alligatus uxori, saepe retinetur, ut, cum culpa, vel sine culpa, liberalitatem et alias virtutes minus laute exercere possit, quam vellet. In verbo léluGoa, solutus es, latet participium, et participium habet vim nominis, ut so- lutus denotet non solum eum, qui uxori desiit esse alligatus, sed etiam eum, qui nunquam alligatus fuit. Similis phrasis, Job. 39, 5. — pi, ne: bis) Id est, non cogeris quaerere. v. 28. TY) oapxlj carne') Non spiritu, cui afflictio est peccatum, quod hic nullum. — syco Ss, ego autem) Paterno affectu scribit. v. 32. — ,. — iva ^ àyia, ut sit sancta) Sic placet Domino, si sit sancta, tota Ei dedita. Sanctitas hìc plus quiddam dicit, quam versu 14. 1 COR. VII, 35 — 40. Vili, 1. 2. 633 v. 35. aÙTwv, ipsorum. — Ppó^ov, laqueum) Laqueus, metus peccati, ubi non est peccatimi: vel etiam coacta servitus. Laqueo trahuntur inviti, conf. Prov. 7, 21. LXX. Facile prò laqueo habetur, quod maxime conducit. — su- r/yj.ov) Antitheton àT/7;aovsrv, v. seq. — sùréàpsSpov) Affine verbum, 7rp'o- (7ia.v) arbilrìum, nulla re interpellante. — i^st, fiabe f) prò habens. nam non et autem ad se invicem referuntur. Eadem enallage, Col. 1, 6. not. — aspi, tfe) Nam saepe alia voluntas est, alia potestas. — t&ou, propria^ Eleganter notatur libertas. [Qui voluntatis jam divinae curam habent, in eas ii saepe cogitatio- nes adducuntur , ac si una duntaxat via datum esset consequi, quae volun- tati divinae respondeant. Jmmo vero plenum DEUS quoad res Legi suae con- sentaneas libertatem fwmini concedit. Deut. 36, 6. V. g.] — y.éxpixsv) judica- tum habet. — 'avlKGo; tzoizT, bene facif) non modo non peccat. /.aXw; perbene. v. 38. wcTs, igitur~) Observandum, quanto studio, quanta fide et copia Paulus huic loco immoretur. — icori) etiam. v. 39. év stupito, in Domino^) ut Christus hìc quoque sit omnia. Mixti inter se habitabant christiani et infideles: christianos ergo christianas jubet ducere. v. 40. p.a/.xpiwTspa, beatiof) v. 1. 28. 34. s. Lue. 23, 29. — oV/.w, videor mihi) Corinthii videbantur sibi plus quam par erat, de se; et minus de Paulo. Id verbum Paulus eis v.^z'uùc, reponit. — y.àycò) ego quoque, non minus certe, quam quivis vestrum. — -vsupc Gsou, spiritum DET) cujus Consilia sunt spiri- tualia, divina. CAPUT Vili. v. 1. IIspl — otòausv, de — scimus) Hoc, parenthesi, quae sequitur, con- clusa, reassumitur v. 4. — èra) quia. Declaratur tò scimus. — yvtoctv, cognitio- nem) Non addit articulum % non nimium concedens. — s/oasv, habemus) Lo- quitur in prima persona, de se, et reliquis firmioribus in fide; latius, in tertia, v. 7. Sic facile conciliatur tò omnes et non in omnibus. — r t ^vwgl;, cognitio) sine amore. [Etiamsi de doctrinis fundamentalibus, maximeque necessariis at- que arduis sermo sit. V. g.] — ouaioT, inflat) quum quis sibi placet, conf. àottst, ridetur sibi, v. 2. — y, &è àyaTn), amor vero) cognitione recte utens: amor, erga Deum, v. 3. et erga proximum. — obtoWsT, aedificat) quum quis proximo placet. Scientia tantum dicit, omnia mihi licent: amor addit, sed non omnia aedificant. v. 2. sìàéVai, scire) Respicitur tò scimus. v. 1. Diff. a cognoscere. — ri) aliqxdd. Tenue quiddam concedit Paulus. confer comma subsequens. — ou-co, 1) Itaque et in Vers. germ. àbesse h. I. articulus debebat. E. B. 6JH 1 COR. Vili, 2 — 10. nondum) instar tironis. — y-ocOtb;, quemadmodum) videlicet per viam amoris, a Deo. v. 3. tóv 0£Óv, Deuin) Amorem Dei sequitur amor proximi. — outo;, hic) qui amat. — lyvtocmxO cognitus est. Cognitionem passivam sequitur cognitio activa e. 13, 12. Habetur hoc verbo egregia metalepsis: cognitus est, adeoque cognovit. Gal. 4, 9. not. Est cognitio mutua. — Ott' aÙToO) ab Ipso. v. 4. pptócsco;) Rem versu 1. propositam determinat propius: de esu igi- tìir etc. — où&èv) Praedicatum: nihil. cujus vini auget oppositum, in mundo. Ittn 1 Sani. 12, 21. LXX, oùSsv. Conf. e. 10,19. not. [Ligni lapidisve pars: praeter- eaque nihil. V. g.] v. 5. Xsyóixsvoi, dicti) Deus dicitur Unus ille potentissimus: inde per ho- monymiam dii dicuntur angeli, propter naturam spiritualem potentes, et homi- nes imperio potentes. — sv oùpavw — èwl yffe, m coelo — super terrai Deo- rum provinciae sunt apud gentes distributae in coelo et terra cum mari: quorum tamen utrumque Dei est. — Osol koXKoì jmcI jtupiot tuoXXoi, diì multi et domini multo Ps. 136, 2. 3. v. 6. $|/isy) nobis, credentibus. — sE ou Ta raxvTa, ex quo omnia) Ergo nobis unus Deus. — tx toxvtoc, omnia) per creationem. — Triste, nos) creden- tes. — sì; aÙTÓv, m eitm) Finis fidelium. — itoci sic, e£ imiis) Christus, objectum cultus divini et religiosi. Apostoli etiam hanc ob causam,ut polytheismi speciem vitarent, Christum saepius appellavere Doininum, quam Deum, ubi ad ecclesias ex gentibus scripserunt. — xupio?, Dominus) Haec appellatio notionem filii Dei, adeoque etiam Bei in se complectitur, cum idea Redemtoris. — tVou, per quem) Probatur dominium Christi: per illum cuncta sunt ex Deo. — ìli aÒTou, per il- lum) Per illum nos venimus sì? ad Patrem. Schema hujus periochae sic habet: ex quo omnia j i ad ipsum, > per creationem: et nosl per restitutionem. per quem omnia \ ( per ipsum, v. 7. àXX') Nos habemus yvtocw, cognitionem: sed alii nonperinde habent. — ttvè?, aliqui) Antitheton omnes, v. 1. Aliqui, Judaei, idolum abominantes; Graeci, idolum reverentes. e. 10, 32. — tou sì&tóXou, idoli) Sic affecti sunt J ), quasi idolum non sit nihil; vel certe, quasi idolothytum inde sit inquinatum. — sto; apri, usque line) cum jam scientiam debebant habere. — co;) ut. hinc discri- men pendet. — txoXuvsToa', inquinatur) Verbuin appositum, per metaphoram a carnibus. — pptojxa, esca) Indefinite positum. v. 13. — vip:;, nos) scientiam ha- bentes, vel non habentes. — où 7rap(crT'/iaO neque ad placendum, in judicio, ne- que ad displicendum, Trpò; tó usts^sujOoci. ctovktty]^, commendo : at verbum t/isov, 7:ocpLr>T7][^t, ut patet ex Ep. Athanasii xpò; à;xouv , ubi parodian instituit: Qspo;; oùx, zly! (kizóaTo'koq;) Duo haec membra trajicit receptior hodie lectio. atqui Paulus primo ponit thesin, Liber sum: deinde aetio- logiam, Apostolus snm: et inest sv Sta SvoTy, hoc sensu, competit mìhi liberi as non solum Christiana, sed etiam apostolica. Tractatio yioLn^òv habet. nani in ea prius sibi vindicat Apostolatum, mox, v. 1 — 3. : deinde libertatem, eamque aposto- licam, asserit v. 4. s. 19. Quod in adjectivo liber est, id in substantivo est scou- cioc, potestà s, v. 4. coli. e. 8, 9. — oùyì — swpaxa; nonne — vidi?) Vide firmi- tudinem apostoli. — tò l'pyov f/.ou, opus menni) Rerum testimonium, validissimum. v. 2. ùpuv, vobis) ad quos veni: qui evangelium suscepistis. non potestis negare, i^tuv, quod ad vos attinet. Similes Dativi, v. 21. — vi yàp acppayl;, sìgil- lum. enim) Ex ecclesia fìdelium, argumentum sumi potest prò ventate evangelii, et religionis christianae. — à7roaroXife, apostolati^) Poterat etiam aliquis, qui non erat apostolus, per evangelium adducere homines ad fìdem, ut Philippus, Epaphras, alii: sed Paulus sigillum vocationis, non cujuscunque, sed apostoli- cae suae vocat Corinthios; quia signa apostoli habuit, 2 Cor. 12, 12. Rom. 15, 18. s. neque Corinthii fìdem solum, sed etiam singularem charismatum abun- dantiain acceperunt. 1 Cor. 1, 7. v. 3. yj) Anaphora cum r\ ceppayt;. — aTro^oyta:, de f elisio) Plus sibi sumit pontifex Rom. volens esse àvuTrsuOuvo;. — toT; Ì[jà àvaxpfoòwav--, iis qui me dìju- dìcant) qui de meo apostolatu ambigunt. J ) v. 4. pi oùx £/o[^£v, ?mm no?i habemus) A singulari ad pluralem venit, colleqas includens. — , magnimi) Conf. 2 Cor. 11, 15. 14. ubi exponitur, mirum. v. 12. aXkoi, alti) apostoli veri, v. 5. aut falsi, 2 Cor. 11, 20. — u^wv) vestri. — p&Xov, potius) propter majorem laborem. — t?) èEouffta. tocuty)) Vini habet iteratio: potestate ista. - — crTiyoixsv) cTéyw, proprie, tega; inde, prof ego, defendo: item, dissimulo, dissimulanter fero et tolero. h. 1. et cap. 13, 7. Con- tra, où crréysiv, non ferre, in alfectu vehementi, erumpente. 1 Thess* 3, 1. 5. [Hac tolerantia opus est Evangelii ministro. Tali enim arrogantiae seu avari- tiae nomine exprobrantur , quae virtutis esse censentur inter politicos. V. g.] — Iva [/.ti èyx,07r^v -uva ^co^sv, ne impedimentum ullum afferamus) i. e. ut quam maxime promoveamus. Expeditiores, plus operis faciunt, et minus sumtuum afferunt. Hinc coelibatus sacerdotum in papatu, et militum in republica. v. 13. Tà ispà) rem sacram. — sx tou tspou) ex aede sacra. — 0uvò; aÙTOu ysveo^at) Sùv et yivo|/.ai magnam habent mo- destiam. Ea, quae sequuntur, referuntur ad hunc versum, tanquam ad Proposi- tioncin. — aÙToO, ejus) Evangelii, et salutisi collato verbo, servarem. v. 24. oùx, oì'cWrs; liaud scitis?) Similitudo a re Corinthiis valde nota. — 2 ) si;, unus) Etiamsi sciremus, unum fore salvum; tamen operae pretium es- set, currere. [Enimvero de iis quid fìet , qui aliorum tueri se torpore non desi- nimi? Conf. e. 10, 5. V. g.] — o'jtù) Tps^sTS, iva icaTaXà^vjTS , sic currite, ut comprekendatis) Paulus ad fìnem usque capitis de se loquitur; nondum directe Corinthios cohortatur. itaque hìc videtur per sermocinationem illa induci cohor- tatio, qua athlothetas et paedotribas, et spectatores uti solitos docet P. Faber 1.2. Agonist. e. 32. Chrysostomus Homil. in illud, sàv rcstvic. et Caesarius quaest. 29. Nani non semel reticetur verbum inquit, inquilini, e. 5, 13. 15, 32. 33. Eph. 6, 2. Col. 2, 21. Ps. 137, 3. Jer. 2, 25. 51, 9. Itaque hìc quoque sensus est: ita, inquiunt, currite: pertinetque comma hoc ad protasin, quae v. seq. initio continuata, ootco, ita, particula laudandi juxta atque hortandi. Phil. 4, 1. — Tpé^sTS, currite) Omnes incitantur; quasi singuli sint accepturi, non unus. — ■ iva, ut) quo. v. 25. tckY, omnis) Multa genera erant certaminum. — Sé, autem) *Et?i- 1) Adeoque timi in margine Ed. 2. a sigilo f ad signum (S elevatuin, tum in Vers, germ. ipsi contextui insertimi est. E. B. 2) rcàvirss, omnes] Conf. e. 10, 1. V. g. ()3S 1 COR. IX, 25 — 27. X, 1. 2. Tarn?. Cursus erat in levioribus; lucta, ad quam inox alluditur, in gravioribus certandi generibus. — TràvTx., omnia) subaudi xxtx, ad, per. — èvxpaTSusT^t, continet se) Admirabilis erat diaeta athletarmn. Vide eundem Fabrum, eundem- que Chrysostomum de Sacerd. 1. 4. e. 2. in extremo. — sasivot) *#*> qui currunt et Iuctantur. Christiani spectacula reliquerunt. — «pGapTÒv, corruptibilem) ex olea- gine, malo, apio, picea. Non solum corona, sed etiam memoria ejus perii. v. 26. éyco) ego, prò mea parte. — outcoc) sic, ut dixi v. 23. conf. outo), ita, v. 24. — oùx ààvyXcoc, non in in certuni) Scio, quid petam, et quomodo. qui liquido currit, metam recta spectat et recta petit, -omnem sarcinain abjicit, et ser- mones adstantium negligit, ipsoque interdum lapsu incitatur. — tt-jxtsiko , pugi- lem ago) Pugilatum cursui prae ceteris certandi generibus adjicit Paulus. — co; oùx. aspa t^ipeov, non quasi aérem verberans) In sciamachia. quae certamini se- rio praemitteretur, solebant aérem verberare. conf. aèrem, e. 14, 9. v. 27. U77td7uia£w) Eustathius: u-co-lo. 0x.ci toc;— ssl to-jc òo8xX'j.0'jc rzlrffxz- se, cov ex {/.epou; xxtpitOTaTOu, xat to u— wTTia^siv , xsa Gcoy.a.To; uttcottixguo; u.£tx- oopi/.to;, ó xa/rà cuvtt,Elv. Idem docet, in pede esse Trpócrxoaax, quod in capite 0t:cÓ7vlov. itaque cum 0-cot*l:x(co conf. TrpÓGxoau-x et tó-tovtsc. c. 8, 9. 12. — to tco^x, corpus) Antagonista propinquus. Rom. 8, 13. 1 Petr. 2, 11. — SouXa- ywyco) manum corpori, veluti mancipio, injicio, idque compesco, conf. de servo, Sir. 33, 25. ù-co-ià^co, ut pugil: &oiAo.ycoYto, ut cursor. Illi verbo, hoc postponi- tur. illud magis actum, hoc statum notat. illud gravius, quam hoc: initio enim majore opus est austeritate, dum subigitur corpus. — xr,pui;ac) Kvipu/cs; apud agonas erant. [qui coronas victoribus, nomina eorum nunenpantes, imponebant. V. g.] — à&óxiaoc, reprobus) indignus brabeo, corona. Vocabulum agonisticum. CAPUTI v. 1. Où GsXco Sì G[/.as àyvosiv, nolo autem vos ignorare) Formula pertinet ad totum locum. nam historiam norant Corinthii. conf. e. 9, 13. Particula l ) autem transfert sermonem a singulari, e. 9, 26., ad pluralem. — ol TuaTspss mwv, patres nostri) Corinthiorum quoque, nam gentes in locum Judaeorum successerunt. [Antecessores nostri, ait, respectu communionis cum BEO. V. g.] — ttxvte;, omnes) Aegypto exierant, ne uno quidem ex tanta multitudine aut per vim aut morbi causa detento. Ps. 105, 37. Commemorantur quinque beneficia divina, v. 1—4., et totidem peccata patrum, v. 6 — 10. — ù-ó tt.v vzyikw rjcay, sub nubem erant) Ex. 13, 21. s. — ó\à tyjs GaXàcayi; oYtfXOov, per mare transierunt) Ex. 14, 29. V. 2. xxl 7?àvT£; sl; tov f/,G>0(rìÌv £[3x7ttl(7xvto, ef omnes in Moysem bapti- zafi sunt) xal, et sic. Reassumit, quod v. praec. de nube et mari attigit; osten- ditque, quorsum utrumque pertineat. baptizati sunt in nube, quatenus sub eam erant; et in mari, quatenus per id transierunt. Nec nubes eos, nec mare made- fecit, nedum tinxerit; (quanquam ex nube illa miraculosa pluviam lapsam fuisse, ex Ps. 68, 9. 105, 39., nonnulli conjiciunt:) neque baptismi appellatio apud Mo- sen extat. Paulus autem percommode sic appellat, 1. quia nubes et mare sunt naturae aqueae: (quare etiam Paulus de columna ignis silet.) 2. nubes et mare patres oculis subduxit et reddidit, sic fere, quomodo aqua eos, qui baptizantur. 3. per nubem et per mare initiati sunt: atque initiatio ut Col. 2, 11. per circum- cisionem, sic h. 1. per baptismum, mutua inter V. et N. T. metaphora, conf. cap. 5, 7., describitur. Baptizati sunt autem in Mosen, tanquain servum Dei, Ex. 14, 31., quia ei credere coeperant, atque ut ei posthac crederent. conf. sì;, in. 1) Attamen 2>articulae yàp tum in margine utriusque Edit. tum in Vers. germ. palma dteernitur. E. B. 1 COK. X, 2 — 8. <>3<) Rom. 4, 20. èpy-T^avTO, medium, baptismum susceperunt. Versu 1. innuitur, quid Deus eis praestiterit: versu 2.., quid patres acceptarint. Plura, quam duo, fuerunt Sacramenta V. T. si anmunerentur haec extraordinaria sub exitum ex aegypto. — xal èv tyì OxXàTCT), et in mari) In repetitum, indicat novum gradum. v. 3. xal TràvTs;, et omnes) Tres superiores articuli speetant baptismum: hic et sutìsequens, S. Coenam. Si plura essent N. T. sacramenta, ceteris quoque simile quiddam posuisset Paulus. — tò aO-rò) eundem, respectu Patrum caden- tium vel non cadentium; non respectu ilio rum ac nostri, nani in N. T. non est manna Mosaicum. conf. ex uno, v. 17. — Spw*xa, album} Ex. 16, 14. — ttvsu- uudtikóv, spiritual e in) Manna, spirituaìis'cibus erat, non per se, Joh. 6, 32., nec solum ratione praefìgurationis: sed quia ìsraélitis una cum cibo corporis alimen- tum animarum ex C/irisfo datum est, manna externo longe nobilius. conf. v. seq. Atque ab hac parte potiori fit denominatio. conf. Ps. 78, 24. 25. Et erat cibus spiritmdis non solutn credentibus, sed etram, ex parte Dei, ceteris. v. 4. 7?Ó(/jc; poturri) ftespicitur potius Ex. 17, 6. quam Num. 20, 8., ubi etiam pecudis mentio. — yàp, enim) Qualis Petra, talis aqua. — ex, 7uveupx*rMwfè àx.o)vOu0ouG7i; ^STpoc?, ex spirituali seguente petra) Non additar articulus vifé. Populus non norat, quae esset petra. idcirco Paulus postliminio addit: petra vero erat C/iristus. Haec petra spiritualis dicitur sequens: non quo sequeretur popu- lum, nam praeibat potius; sed quia, quamvis jam tum vere praesens erat, v. 9., tamen postero tempore demum innotuit. conf. de verbo àxo^ouOstv, segui, 1 Tini. 5, 24.: de ordine rerum naturalium et spiritualium, 1 Cor. 15, 46. v. 5. àll\ sed) etsi tot habuere signa praesentiae divinae. — oùx. èv toi; izlzioGiv aÙTwv, non in plurìbus eorum) Observandus non particulae situs. Ratio conjiceret, utique èv fot? Ttóùsiostv, in plurìbus, beneplacitum habere Deum. id negat apostolus. Notat non solum eos, qui mox speciatim describuntur, sed multos simul alios. — ó Osò;, Deus') cujus judicium unius valet. — xa.TòGTptó6y]- cav, prostrati sunt) magnis cumulis, magna vi. Hoc verburn posuere LXX. Num. 14, 16. — yàp , enim) Eventus docuit, non placuisse eos. — èv sprj spvi[/.a>, in deserto) citra terram promissionis. v. 6. TocOxa, haec) beneficia, quae populus accepit; et peccata, quae idem admisit. — tuttoi, exempla) quibus erudiamur nos, unde discamus, quid nobis, si paribus beneficiis afFecti, pari modo peccemus, exspectandum poenarum esset. — de, tó pi, ut ne) Beneficia describuntur eo ordine, quo apud Moscn, diversis Exodi capitibus; delieta, cum poenis, alio ordine. Fundamentum delictorum, con- cupiscentia. mox, idoloiatriae mentio maxime ad propostimi facit, v. 7. 14., et cum idololatria conjuncta esse solebat scortatio, v. 8., tentatio, cum murmura- tione, v. seqq. Ea potissimum delieta memorantur, quae ad Corinthios admo- nendos pertinent. — hisiQuywwtg) Verbale boc habent LXX. — xocxcov, malorum) Rom. 14, 20. — è77sGu;j//ic>av, concupierunt) Num. 11, 4. v. 7. yivssGs, efficiamini) Hoc et v. 10. in secunda persona proponitur; nam Paulus erat extra periculum idoloiatriae; murmurationis vero etiam ob- jectum: cetera in prima: utrumque decore. Sic 1 Peti*. 4, 1. 3., in secunda per- sona. — Tivèc y.0Tc5v, alitila eorum) Notandum alu/ui. ubi aliqui incipiunt, facile sequitur major multitudo, et in peccatum et in poenam ruens. — èxàOicsv x.tX.) Sic LXX, Ex. 32, 6. — , Domini) Cltristi. — Tpa77s£v); Kuptou, mensae Domini) S. Coena convivium est, non sacri- lìcium; in mensa, non in altari. v. 22. 7fc0^a^7)Xóu(i.sv) irritamus? nempe per idololatriam. v. 7. Ex. 20, 5. Affine nisbr» àytova Traps^siv. Es. 7, 13. Sic Dent. cap. cit. v. 21., aÙTol rcaps- ^•Xtòàocv [aé st:' où 0£w. — ta^upÓTSpot, validiores) ut effugere possimus se/urn ejus accensum? [Debilior rifr« periculnm irritatur: secus, validior. V. g.] v. 23. <7u[//pspsi, conducimi) v. 33. Potestas, qua scsttiv omnia, datur a Deo: (juv.oioov, utilitas est mea: oìy.o^ou.t i , aedificatio, est alterius. v. 25. x ) pjòsv dcvaapivovTSc, wì/h/ dijudicantes) utrum sit idolothytum, nec ne. Saepe curiositas plus nocet, quam simplicitas. — Sta ttqV ctuvs^ti^v, propter conscientiain) alienam, v. 29. cui consulitur taciturnitate , ne commoveatur. V. 26. tou jtupiou, Domini) non idolorum. Ps. 24, (23) 1., tou xupiou ^ yfi xal tÒ 77)^0 co |7.a oÙTTfe. Ps. 50, C49) 12., sa*/) yàp èsTiv yì OLy»ou[/ivri fcaì tò 7:lvi- pco^oc a.ÙTTi;. — T^pw^a, plenitudo) etiam omnes cibi. v. 27. OsXsts TwOpsussGai , imtffs ire) Id Paulus non valde probat, nec prohibet. v. 28. tov [r/ivucavTa jtat ttìv guvsloVjGiv , indicantem et conscientiain) sv Sia Suoiv. [x'/ivóco notat indicium rei serium. v. 29. tyìv sauTou, tuam ipsius) coli. v. praec. vel potius, quia ibi sermo est in plurali, meam ipsius, coli, eo, quod mox sequitur. — ÉTepou, alterius) de quo v. 28. — vj èXeuOspia [/.òri, libertas mea) i. e. e/70, c?/m libertate conscien- tiae meae. sic inox, ab aliena conscientia. ab alio, cum ejus conscientia impe- dita. — jcptv£T«t, judicatur) i. e. conscientia illius infirma non potest meam con- scientiain libertate privare. — otKkr\q) aliena. Hoc vim habet majorem, quam si dixisset, alterius. v. 30. éyà, ego) Hoc facit ad potestatem. — ti j&acoriixouLwci; quid blas- phemor?) ab eo, qui libertatem non capit. i. e. nemo potest me reprehendere (sed gravius est $ixG®r,v.zX\) quasi contra meam conscientiain faciam. — u-èp oO, prò quo) i. e. cur prò mea gratiarum actione mihi probra ingeruntur? — £Ù/y.pt<7Tco , gratias ago) Gratiarum actio cibum omnem sanctifìcat: auctoritatem idolorum, negat; Dei, asserit. 1 Tini. 4, 3. s. Rom. 14, 6. v. 31. £tT£, site) Magnum axioma. Conf. Jer. 22, 15. 16. — èht ti ttoisTts) sire facitis aliquid, quod vel magis vel etiam minus commune sit, quam edere et bibere. [Surnmae aequitatis est, in omnibus verbis nostris factisque conside- rare , num in DEI gloriam cedant. 2 Cor. 9, 12. 1 Petr. 4, 11. V. g.] — sì; Só^a.v Oeou , in gloriam Dei) cum gratiarum actione et proximi aedifìcatione. v. 32. tyJ iv.vSkr^iy, tou Osou, ecclesiae Dei) ecclesiae sanctae, ex Judaeis et gentibus vocatae. Eadem appellatio, e. 11, 16. 22. v. 33. 7:àvTa) zara TràvTa. — ttoj^.v, omnibus) Judaeis, Graecis, Christia- nis. — àpéV/.co, placeo) in conscientia illorum. — iva sooGcosl, ut serventur) Ex eo dijudicandum utile. CAPUT XI. v. 1. Ml[/.t)tou pu, hnitatores mei) Hunc versum priori addit, ut ostendat, summum exemplum esse Christi, non suum. — jQptsrou, Christi) qui non sibi ipsi placuit, Rom. 15, 3., sed se ipsum saluti nostrae impendit. Eph. 5, 2. v. 2. è-aivco, laudo) [Veri limites capitum. Not. crit.] Non alibi tarn ex- presse laudat Paulus ullos, ad quos scribit: hìc autem scribere instituit de re quapiam, quae proprie non cadit sub racpayys)aav. conf. v. 17.: qua in re si tamen 1) rcxv, orane] ad difterentiam cihorum quod attinet, v. 26. V. g. 1 COR. XI, 2 — 5. 643 rationibus ab ipso allatis, et mori sanctorum, v. 16., quem ut stringentiorem postremo ponit, obsecuturi sint, lande dignos fore statuit Corinthios, neque eos aut Petri aut suam indignai ionem incursuros esse edicit. — TràvTx) Rata 7:àvTa. — u.ou, mei) Consti*, cum rneminisfis; vel cum omnia, e. 16, 14. — raxpéòcoxa — 7TiXpa^ó, cum mundo) Mundo igitur certa est condemnatio, experti castigai ionis. v. 33. t'ÓGTs. itaijue) Reprehensionem vitii bene sequitur remedium et consilium, quo simplicius, eo melius. — àfVAooi u.ou, fratres mei) Appellatio haec convenit conclusioni. v. 34. TvsLva, esurit) quo minus exspectet. Occupatio. — 'Xo'.Trà, reliqua) de S. Coena. nani mox in bac epistola item disponi! de spiritualibus. CAPUT XII. v. 1. Ilept òk tcov 7TV2uaa.TLx.wv, de spiritualibus autem) Neutrum. e. 14, 1. 3Iirere, in aliis epistolis non agi etiam de charismatis, quibus tamen non care- bant aliae ecclesiae. e. 14, 36. Gal. 3, 5. 1 Thess. 1, 5. 2, 13. Charismatum in ecclesiis Graecis abimdantia potenter refutavit literatam Graecorum, sed ina- nem, curiositatem. Occasionem Paulo ad Corinthios dedit abusus eOrum: vesti- giumque hoc sapientiae divinae est, quod singuli libri Scripturae sacrae etiam N. T. proprias quasdam habent tractationes. Corinthii abundabant donis spiri- tualibus: ac tamen habuit Paulus, quod ad eos scriberet, cum de ceteris, tum de hoc ipso capite, idque sine mora. coli. e. 11. fin. Describitur autem I. unitas corporis, v. 1 — 27. II. varietas membrorum et functionum, v. 27—30. III. fun- damentum recte exercendi charismata, v. 31. et cap. seq. toto, per amorem. IV. comparatio charismatum inter se, e. 14. — où OéXw uaac àyvosrv, nolo vos ignorare) Hoc per synonymiam, quasi post parenthesin, iteratur versu 3. — — àyvostv, ignorare) e. 14, 38, 650 1 COR. XII, 2 — 5. v. 2. oì'SotTS, scitis) Affine verbo meministis , quod extat Eph. 2, 11. — oioocts, oti, dts E0V71 tòte, Trpò; tÒl sìStoXa T7. alcova, co; àv viysaGs à7uayó[.;.svoi) Expeditam haec habebunt analysin, si modo nervum hunc tenueris, Sri YJyssGs, ros ductos esse: ut tò vjysaGE non sit syncategorema , sed ipsum praedicatum. conf. Eph. 2, 12., ubi ethnici et ethnicismus item distinguuntur in enunciatione. Namque prò ò't& sive co; etiam conjunctim dicitur co; oti, Germ. wie dass, et oti co?- idque interjecta alia vocula, ut apud Xiphilinum in Epitome Dionis, ^syGsv ocùtw, òri àpa co; à>.s£avSpo? éXOtov aÙTÓv StaSs^STar vel etiam parenthesi lon- giore, ut apud Xenophontern: svTaJjGo. vvÓvts; ot (j.avTivsi; co;, sl pi à7ro>cpoócov- Tai aÙToùc, oti x.tX. itaque quod Graece geminatur, uti an in Hebraeo, Gen. 17, 17., suhaudito inqurìm. Porro àv cohaeret cum verbo YiyssGs- ut apud eun- dem Xenophontern, sfoupós Se ypdcdm co; àv òpQÓTaTa éxqcTepca ypcfro, ubi Deva- rius (qui utrumque hoc Xenophonteum nobis commodavit) àv cW/)tl/»co; in con- structionis distributione verbo xp^ T0 adjungi docet. itaque summa sententiae manebit, si totum co; àv in construendo seponas, uti 2 Cor. 10, 9., ubi notat i/uasi, quo pacto etiam lue accipi posset. neque enim àv facile cum indicativo, qualis est viyscGs, construitur. Jam in viysaGs àraxyó^svot, passivum cum medio, simplex cum composito constructum: dùcebamini et a b due eb annuii; ductui cui- libet vos permittebatis. Huc redit fere Scholion Chrysostomi, a recentioribus sine causa reprehensuin: o^octe, ots Dative; 7,ts, tcco; à7niys<70s, sXx,Ó[asvoi tote. Adde Castellionem. alcova, muta, epitheton aptum, coli. v. 3. coeci ad mutos ibatis, muti ad coecos. v. 3. Sio, quapr opter) Infert thesin liane, spiritualia esse apud Christia- nos omnes et solos, i. e. eos, qui Jesum gloria afficiunt: et fìdem in Jesum pro- bari per illa. nani idola nil spirituale donant. destructa gentium superstitione, non item opus est donis miraculosis. Vicissim, qui Jesum gloria afficit, Spiritum Dei habet: qui gloria non afficit, Spiritum Dei non habet. 1 Joh. 4, 1. s. Paulus praebet criterium veri contra gentes; Johannes, contra falsos prophetas. — yvcopL^co OjjlTv , no tum facio vobis) Incognitae Corinthiis antea fuerant ejusmodi operationes divinae. Ante has Pauli lileras minus distinctam habebant cogni- tionem, non multo ante ex gentilismo erepti. — sv 7wvsó[j,cm Gsou, in Spiritu Dei) Mox, in Spiritu sanato. Deitas et Sanctitas, synonyma, praesertim ubi sermo est de S. Trinitate. — XoASv, loquens) Hoc latissime patet. nam etiam ii, qui sanationes et virtutes operantur, verbis uti solent. Antitheton ad muta idola. — Xéyst àvàGs^a, dicit anathema) ut faciebant gentes, sed magis Judaei. Estque Tarcstvcoci;. "Non dicit anathema, i. e. maxime benedicit. Opposita, anathema et Dominum. [Longanimitatis est, omnem captimi superantis, quod Jesus Christus, Dominus, ad Dexteram Patris, tanto temporum tradii tan- tum blasphemiarum cumulum ab infidelibus, et a Judaeis praecipue, qua sunt miseri coecitate, tolerare non recusat. Christianum ea considerano quavis in- di guati o ne de quocunque utut minime promerito, opprobrio liberare debebat. V. g.] — sìtcsIv, dicere) 7ìvsufxaTix.co; , modo spirituali. v. 4. si;, divisiones) Hoc vocabulo LXX Hebraicum npbffia expri- munt, de sacerdotum ordinibus. Conf. dir idem, v. 11. — Ss, vero) Antitheton inter unum fontem et flumina multa. — ^apic^a-Tcov, donorum) Quae v. 1. dixe- rat spiritualia, mine, post mentionem Jesu, appellat dona. — 7:v£u(/.a, Spiri- tus) Hoc versu agitur de Spiritu S. v. 5., de Christo: v. 6., de Deo Patre: et his nominibus congruit appellalo charismatum, ministeriorum, operationum. De Spiritu, tractatur v. 7. seqq. de Domino, v. 12. seqq. de Deo, v. 28. seqq. [Conf. Eph. 4, 4. 5. 6.] v. 5. o\ocx.ovicov, ministeriorum') v. 28. — ó Se aÙTÒ; xupto;, idem vero Dominus) Filius Dei, quem Spiritus sanctus glorificat per diaconos illos. 1 COR. XII, 6 — 9. 651 v. 6. èvspY'/ijxaTwv , operationum) v. 10. — ó Ss aÙTÓ; ^ GTl ^ z ^ idem vero est Deus) Deus, operante Spirita ejus. v. 11. — Tà raxvTa, omnia) Ali- quanto latius spectatur operatio Dei, quam mimerà Christi et charismata Spiri— tus. — sv tcZgw, in omnibus) Masculinum, coli. unicuique, v. seqq. v. 7. (pavépw(7^, mani f est atio) varia per quam Spiritus sese manifestata per se absconditus. — rcpó? tó Guu^pspov , ad id quoti conducit) Id tractatur v. 12. s. v. 8 — 10. or STspo)- BTeptò, Inde: alteri: alteri) Genera tria, coli. e. 13,8.: et inter haec species inultas tò vLXktà alii denotat, singulas sub genere suo. sic etiam e. 15, 39. 40. 41. £kloq distinguit species, sts^s genera. Vicissim vlloq ad genera distinguenda adhibetur, sTE'po<- ad species: Ifebr. 11, 35. Prophetia ponitur hìc in secundo potius genere, quam in primo, quia in secundo talia enar- rantur, quae inagis ad extra, ad infìdeles, valent, quam quae in primo genere, ad lideles. — Sta, per) Mox xafà, secundum: sv, in. singula conveniente!- adhi- bita. — Xóyo;, sermo) Sermone exeruntur in ecclesia et sapientia et cognitio. — <7oota.; — yvcócso);, sapientiae — cognitionis) Cognitionem Paulus, praeser- tim ad Corinthios, varie nominai, vel per se, 2 Cor. 6, 6., vel cum rebus affini- bus: sermone et cognitione, 1 Cor. 1, 5. coli. 2 Cor. 11,6. fide et sermone et cognitione et orniti studio, 2 Cor. 8, 7. prophetiam(de mysteriis) et cognitionem, adjunctis linguis, 1 Cor. 13, 2. 8. aut in revelatione , aut in cognitione, aut in prophetia, aut in doctrina, e. 14, 6. sapientiae et cognitionis , h. 1. Col. 2, 3. Eph. 1, 17. 3, 19. Loquitur ut de rebus, quae Corinthiis sint quotidianae: ho- die de ipsarum vocum vi et differentia ambigimus. Illud certuni, quod, ubi Deo adscribuntur, in solis objectis differunt: vici. Rom. 11,33. not. ubi fìdelibus tribu- uutiir, Sapientia magis in longum, latum, profundum et altum penetrat, quam Cognitio. Cognitio est quasi visus; sapientia, visus cum sapore. Cognitio, re- rum agendarum; sapientia, rerum aeternarum. quare etiam sapientia non elici- tur abroganda, e. 13, 8. et cognitio est frequentior: uti de Corintbiis non tam illam , quam liane praedicat Paulus. e. 8, 1. 2, 6. prophetia est prophetarum; sapientia, sapientum; reliqua cognitio, scribarum. Matth. 23, 34. Lue. 11, 52. — tò aÙTÒ) eundem, per quem datur sermo sapientiae. v. 9. TrtGTt;, fide s) Fides hic non dicitur ea, quae omnibus sanctis est com- munis, sed charisma singulare, idque distinctum a quatuor speciebus illis, quae mox sequuntur, et tamen cum iis magis, quam cum primo ilio et tertio charis- matum genere, v. 8. et v. 10. fine, conjunctum. Est ergo Fides haec ardentissima et praesentissima apprehensio Dei, in Ipsius potissimum voluntate, ad elFectus vel in naturae vel in gratiae regno singulariter conspicuos. ideirco conjungitur cum operatone virtntum, e. 13, 2. (cujus potissima, quia proximo utilissima, species, sauationes:) et cum prophetia (cui aftìnes dijudicationes spirituum, e. 14, 37.) Rom. 12, 6. Atque ex hac, quam modo vidimus, descriptione patet, quomodo fules coinmunis sive salvifica, et miraculosa, quae charisma est pecu- liare, vel conveniant vel differant; quomodo altera sine altera, utravis autem sine amore esse possit vel non possit. Omnipotentem Dei voiuntatem apprehen- dere in Christo possunt etiam homines justitiae et amoris expertes: Matth. 7, 22. Voiuntatem autem Dei in Christo nobis reconciliatam nonnisi sancii homines. Et in his fides non alia est miraculosa, alia salvifica; sed una eademque: eaque actu primo semper habet vim miraculosam, ipsa enim tota est supernaturale quiddam, Eph. 1, 19., tametsi non semper eo gradu, eave occasione, ut sese ex- serat. vid. Not. ad Chrys. de Sacerd. §. 416. — ^apts^ocTa tapcTtov, dona sana- 1) Voc. la-ù tum per utriusque Ed. marginem , tum per Vers. germ. exulare potius debebat. E. 13. 652 1 COK. XII, 9 — 16. tionum) Non tantum intelliguntur miracxdosae sanationes, Act. 5, 15, 19, 12. 28, 8., sed etiam gratiosa benedictio curationis aegrotorum per nahiralia re- media-, sicut negari non potest, medicorum alios aliis esse feliciores, quod non tantum peritiae ipsorum, sed inprimis gratìae divinae tribuendum. E. Schmi- dius. Potest hoc etiam ad reliqua applicari charismata. quippe ut rex Judae, amissis clypeis aureis, aeneos subslituit: sic postquam ecclesia a puris charis- matis descivit, Gratia tamen sub humanis studiis et subsidiis sese occultius prae- bet, idque eo locupletius, quo plus ei loci datur. v. 10. 7;poo*/)Ts(a., prophetia) vid. ad Rom. 1. e. — òiaaptesis TrvsufjwcTcov, discretiones spiritunm) ut possit aliis demonstrare, qualem quisque propheta spiritimi habeat. e. 14, 29. — ysvvi yk<òGaw — sp^veta, genera linguarum — interpretatio) v. 30. e. 14, 5. 13. 26. s. v. 11. (ìouXsTai, vult) Spiritus. sic, sicut voluti Deus. v. 18. Singulis dat singula, vel aliqua, varia mensura. v. 12. ou-tg) y.y.1 ó yptoró;, sic etiam Christus) Totus Christus caput et corpus est. caput unigenitus Dei Fìlius. et corpus ejas ecclesia. Augustinus. Congruit Ps. 18, 51., Uncto suo , Davidi et semini ejus. sic enim postulat ac- centus. v. 13. èv svi 77vsu[j,oc7L , in uno Spiritu) Spiritus S. est in baptismo. — zi; sv Gtdf/.a , in unum corpus') ut siuius unum corpus , uno quippe Spiritu animatimi. — sìts LouoaÌQt site s^Xtjvs?, sire Judaei sire Graec'i) qui maxime diversa fue- rant corpora, natura. — séte Ùovloi sìts E&suGèpot., sire servi sire liberi) qui maxime diversa fuerant corpora, instituto. — -nxvzzq h 7cvs3fj&) omnes uno Spi- ritu potati sumus. lOmissio tou sì?, lectio firma. Not. crit.] Job. 7, 37. ss. Hinc quoque corporis infertur unitas. AdS. coenam hìc immediate alludi non existimo. confer tamen Marc. 10, 38. not. v. 14. /.al yàp, et enim) Haec protasis de corpore pertingit ad v. 26., et ita instruitur, ut apodosis v. 27. summatim addatur. v. 15. éàv, sì) Ignobiliora membra neque a se ipsis abjici debent, v. 15. s. neque a nobilioribus negligi possunt. v. 21. s. — ~où;, pes) Eleganter pes de manu , auris de oculo loquens inducitur, pars de parte quam simillima. sic enim in hominibus se quisque cum iis, quibus quam simillima dona habet, potius quam cum longe superioribus aut longe inferioribus comparare solet. Thomas Aqui- nas: per membra deservientia mot ni designantur homines dediti vitae activae: per membra deservientia virtuti appvehensivae designantur , qui student vitae contemplativae. itaque pedes statuit esse subditos; manus , praelatos: oculos, doctores; aures, discipulos. — où/. zìuX sx., non sum ex) Subaudi propter hoc, ex commate sequenti. v. 15. 16. où Traoà touto oùx semv ex tou GWJ.y.to;) M?) interrogans negat quidem v. 29., f7.T ( -xvts; y-òmoloi; sed où/. affirmat. e. 14, 23., orni. spouT'.v; Ita- que interrogalo, qua nonnulli legunt, où -y.ox touto oùx sgtiv ex tou crcóaaTo;; sensum pervertit. Duplicem, non simplicem, negandi vim où T.y.oy. touto oùx ob- tinet, uti Act. 4, 20., où àuvàu^Ox [M\ ÀaXstv. 2 Thess. 3, 9., où/^ ori oùx s/opsv iEoudav. Si pes dixerit, Quia non sum manus, non sum ex corpore, huic ejus sermoni benigne contradicitur, non propterea non es ex corpore , non ideirco desinis esse ex corpore. Simillima phrasis Theophili Antiocheni: où Tàxp'à tò [t/r t pkétzziy toù; tu'ì/Xoù;, r$'/} y.y.1 oùx sgti tò otò; tou tjXiou oatvov. lib. ad Autol. e. 3. quo item loco -a.pà notat propter, uti Deut. 23, 4. Origenes: où o\à touto où ao'./sùouatv. e. Cels. p. 385. Chrysostomus: où yàp o^Trcou sv tol; Sue/zzivi xowwvouvtsc, èv TOlq ypr t cttotsooi? où /olvo)V7ì<7òts. ad 2 Cor. 1, 7. v. 16. tò où;, auris) pars minus nobilis. — òobySky.òc, oculus) pars nobi- lissima, et maxime ^ys k u.ov*xfi. conf. Num. 10, 31. Visus praestat auditui v. 17. 21. 1 COR. XII, 17 — 31. 653 v. 17. zi ò'Xov abcoYÌ, si totum auris) Non dicitur, et si nam subauditur in fine versus tò etc. ve], si. totum olfaclus, ubi gustus et tactus? v. 18. xaOw? 7i0é>7it7èv, sicut voluit) Non debemus ultra voluntatem Dei alias rerum causas requirere altiores: infra eam voluntatem philosophari fas est; de mundo optimo, ut apostolus hoc loco de corpore humano optimo. v. 20. Iv &s aoi;xa, unum vero corpus) Ex hac imitate sequitur mutua membrorum indigentia. v. 21. ypziy.v, opus') Huc ref. necessaria, v. 22. — r\ v.zoyj:r,, caput) pars summa. v. 22. à^OsviTT^py., infirmiora) manus, ad oculum collata. v. 23. àTt'xÓTopa, ignobiliora) ut pedes. Comparativus molliens: ignobiltà, gravius erat. Ea autem sic vocat, quae vestibus teguntur. — à^r'jxova, inho- nesta) quae egent cultu. — tw.7,v — r.zzi~vw- i-wvuGO'j.y.i) Compositum multo plus signilìcat, quam simplex: nosco, perno scam, Atque ita Eustathius Homericum jstwói|/o{jwu interpretatur, à/tp^scraTa pmini- 07ì.oOts aemulamini, hic, et v. 12. 39. e. 12, 31. — [jJXkov, potius) prae linguis. De Cognitione hìc non jam expresse agit Paulus: nam ea, respectu aliorum, cum prophetia coincidit. v. 6. v. 2. tco Qe«a) Beo soli, omnes linguas intelligenti. — oòtouei, audif) i. e. intelligit. — 7uveu[Aatt, spirihi) v. 14. — ^.ucrTvipicc, mysterià) quae alii potius mirentur, quam discant. Non additur articulus. v. 3. Qtìcooof*.Tf)v, aedificationem) Huic generi adduntur duae species prae- cipuae. rcapdbOaiG^, exhortatio, tollit tarditatem, 7uapoc[/.u6ioc, consolatio, tristitiam. v. 4. éocoTÒv, se ipswn) ea, quae lingua loquitur, intelligentem. — sju&yj- jva[juv. v. 11. (3àp(3apo;, barbarus) vid. Act. 28, 2. not. v. 12. TTvsu^àTwv „ spirituum) Plurale, uti v. 32. e. 12, 10. Ut unum est mare, et maria multa, sic spiritus unus, et spiritus multi, tuba una, edit sonos multos. — Tipo; t/)v oì/»oSo[/.7|V , ad aedifìcationem) ut quam maxime aedifìcetur ecclesia. v. 13. 7upo. 673. E. B. 1 COR. XIV, 16 — 24. 659 hoc loco refutat. Frequens Hebraeis locutio, imptet locum patrum suorum, i. e. majaribus se dignum praebct. — ttco; zozl tè àur.v, quomodo dicet amen) Sic jam tum solebant: nec solum idiotae, sed cuncti auditores dicebant, subscribentes et, (/ui b mediceo at. Atque ita etiam ii, qui non poterant multa verba facere, alio- ruin verba adoptabant, et suae mentis assennarti declarabant. — zi Xéyet?, quid dicas) Non modo debet scire, te nil mali dixisse, sed etiam, quid boni dixeris. v. 18. sO/apicTw, gratias ago) Gratiarum actionem et TTpoGopaTretav Paulus adhibet, laudabile quiddam de se dicturus. — xàvTcov, prue omnibus') prae sin- gulis, vel etiam universis. — upetòv, vobis) Saepe ii, qui minus habent, plus sibi placent et insolentius facilini v. 19. ttìvto Xóyou?) quinque sententias. Numerus definitus prò indefinito: bis millesima pars myriadis. conf. Lev. 26, 8. v. 20. xSetyoì, fratres) Vocativus initio positus suavem vim habet. — t*?Ì jtaxid* Tal; oozgì) Opportune Ammonius: voO; aév £caì outw) Tà xpu7TTa T7i; y.ocpòty.; auTOu oav£pa yw£Tar xai outco t:£<7cov ztzi TwOoswt^ov, 7w6gtcuv^- T£i tw Geco, y.TryyyéT^wv wcl, 2 Cor. 5, 15. 1 Joh. 3, 4. — TuvsupcTa 7:poflat, subjici) ut suam voluntatem alienae submittant. Gen. 3, 16. Ad virum est npiian applicatio mulieris, et qui- ' dem ut ad dominum suum. — jcal) etiam. conf. e. 9, 8. not. v. 35. [xa.Qstv, discere) per sermonem. — GsXoucriv, volunt) Occupatio. — ì&ouc) suos potius, quam alios. — é-spcoTàTcaTa-v, interrogent) Viris integrimi erat in concione interrogare. — èv iy.ySkr t r>iy.) in conclone vel civili vel sacra. — XaXsfv, loqui) vel docendo vel rogando. v. 36. ri, % an, an) Vos, Corinthii, (vos item, Romani,) nec primi nec soli estis. Atqui etiam alibi silent mulieres. v. 37. 7rpoo-/ÌT/];, propheta) Species: spìritualis , genus. Ille, prae hoc, eloquio praeditus. — éTaytvcocxérco , cognoscat) Non patitur Paulus demum quaeri, an recte scribat. — tou xupfou, Domini) Jesu. v. 38. eì Ss ti; àyvost, sin autem quis ignorat) quo minus possit cog- noscere. si quis ignorat, inquit, vel ignorare se simula t. Argumentum validum apud Corinthios, cognitionis avidissimos. — àyvosiTw, ignoref) q. d. Non pos- sumus ob talem omnia projicere. habeat ille sibi. Qui sibi ita permittuntur, fa- cilius resipiscunt, quam si invitos doceas. v. 39. oSc>t£, itaque) Summa. — C'^oCIts, aemulamini~) Id plus, quam non prohibete. v. 40. £Ù(7/*/i|j.óvco;, honeste) quod ad singulos attinet. — y.aTà tocciv , se- cundum ordinem) invicem. CAPUT xv. v. 1. Fvwp^w, notum facio) Consti*, cum tlvi quo v. 2. conf. Gal. 1, 11. Paulus Corinthiis jam antea notum fecerat evangelium; sed nunc certiores eos facit amplius, quo modo illud eis evangelizarit, qua ratione, quo fundamento, quibus argumentis. Antea fuerat doctrina, nunc fit elenchus, qui versu 34. àyvocLav ìgnorantiam severe notat. — tò zùwyyéliov , evangelium) de Christo, maxime de ejus resurrectione. Grata appellatio, qua Corinthios allicit: et mo- rata praefatio, qua eos quasi suspensos tenet. — 7uapsXà[feTS , accepistis) Prae- teritum. [Aetemam haec acceptatio obligationem involvit. V. g.] — éffTviicaTS, stetistis) i. e. statum nacti estis. Praesens, in sensu. v. 2. crtó^scBs, salvamini) Futurum, in sensu. v. 18. 19. — d xaTeysTe, si tenetis) Si hìc signifìcat spem, ut patet ex eo, quod sequitur, nisi etc. v. 3. sv rcpcÓTOis, in primis) Quae maximi momenti sunt, in primis doceri debent. rditt5»^a LXX £v ^pcÓToi?, i. e. pridem, 2 Sani. 20, 18.: at, primo, Deut. 13, 9. et sic h. 1. — TrocpéXapov, uccepi) a Christo ipso. Non ego finxi. conf. 2 Petr. 1, 16. — òrt, quod) Paulus dicit, se non solum resurrectio- nem Christi, sed etiam resurrectionem mortuorum inde fluentem, in primis 1) sixrj, frustra] Triste vocabulum. Gal. 2, 2. 3, 4. 4, 11. V. g. 662 1 COR. XV, 3 — 11. praedicasse fidei eapitibus: quorum fidem susceperint Corinthii, antequam bap- tizarentur in noraen Christi prò ipsis crucifixi, adeoque etiam mortui et resus- citati, e. 1, 13. coli. Hebr. 6, 2. — urasp) prò. Efficacissima locutio, prò pec- catis nostris abolendis. Gal. 1, 4. 1 Petr. 2, 24. 1 Joh. 3, 5. Sic 0-sp Hebr. 5, 3. Confer piane Tit. 2, 14. Lue. 1, 71—74. 2 Cor. 5, 15. — àuccp-ntov, peccatisi quibus mortem commeriti eramus. v. 17. — ypatpà^ , scriptum s) Multa dieta extant in Scriptum de morte Christi. Testimonium Scripturae praeinittit Paulus testimonio eorum , qui Dominimi viderunt ex resurrectione. v. 4. sTàcpv), sepultus est) Matth. 12, 40. [Arctius hic sepultura Christi cum resurrectione conjungitur , quam cum morte. Aimirum sub ipsum mortis Christi momentum vìrtus vitae dissolvi nesciae se exseruit. 1 Petr. 3, 18. Matth. 27, 52. Non recepì aculum corruptioni destinatimi , Christo Domino sepulcrum fiat; sed conclave vitae adeundae aptum. Act. 2, 26. V. g.] — èy/,- yspTai, excitatus est) Eo opportunior est copia sermonis de resurrectione Christi, quia circa tempus paschale scripta est epistola, e. 5, 7. not. Urgendum est pondus materiae de resurrectione , quod variis titulis hodienum elevatili*. — V.7JTÒL toc; ypacpàc, secundum scripturas) quae non impleri non potuere. v. 5. xscal, etiam) Hos testes allegare non minoris erat. Hac fide obi- erant. — sjcoip]07)<7av, obdormiverunt) ut resurrecturi. v. 7. x ) 7vac7Lv, omnibus) Apostoli videntur hìc plures dici, quam illi duo- decim, v. 5.: strictiori tamen sensu, quam Rom. 1. e. v. 8. sff^aTOv o^i tiocvtcov) ultimo omnium: vel potius, post omnes, ut se excludat. Etiam post Stephanum. Deut. 31, 27. 29. scyairov tou 6ocva.TO'j f/.ou ktX [Non excluduntur hac locutione apparitiones postmodum insecutae. Act. 23, 11. V. g.] — wGTTspsl tco è)CTrpw(jLaTt, tanquam abortiti) LXX, r/.Tpo)[xa, Num. 12, 12. Articulus vim habet. Paulus se unum sic appellat, prò statu apparitionis, et prò tempore praesenti scriptionis. Quod inter liberos est IVrpwpc abortus, in- quit, id ego sum in apostolis: et hoc uno verbo se plus deprimit, quam ullis aliis modis. Ut abortus non est dignus humano nomine, sic apostolus negat se dignum apostoli appellatione. Metaphora inde, linde etiam regeneratio dicitur. 1 Petr. 1,3. zi in log^zì nonnihil mitigati ut si. docet, non debere hoc nimium premi. ■ — ìiéc^oi. etiam mihi.) Hoc eleganter ponitur in fine periodi. v. 9. zÌÓljigzoc) Latine, Paulus, minimus. — oc, qui) Incrementimi ha- bet oratio. — é(W;a, persecutus sum) Fideles etiam post resipiscentiam im- putanti, sibi, quae semel patrarunt. v. 10. /5piTi, gratia) sola. — o zì[u, quod sum) i. e. apostolus, qui Chri- stuin vidi. — où *svyì, non vacua) Probat Paulus auctoritatem evangelii et testi- monii sui ab efFectu. — ocùtcov, illis) Hoc refertur ad v. 7. — ^dcvTwv, omnibus) singulis. — còv éfJLói, mecum) Cum particula conveniens, quia dicit laboravi. conf. Marc. 16, 20. v. 11. x7)pud<70[Asv , praedicamus) uno ore, omnes apostoli. — sttittsó- 1) 'Iax.tópw, Jacoòo] Minori. V. g. 1 COR. XV, 11 — 22. 663 cocts, credidistis) Fides semel suscepta fundat fìdem subsequentem: et tituban- tes non modo obligat, sed saepe etiam retinet firmitas prima. v. 12. sì) si. Particula affìrmans. — Tròie, quomodd) Nexus inter resur- rectionem Christi ex mortuis et mortuorum erat Paulo longe evidentissimus. Qui vero resurrectionem in genere prò impossibili habebant, ne Christi qui— dem resurrectionem credere poterant. — tivsc) alu/ui, sine dubio ex gentibus. Act. 17, 32. v. 13. zi Ss, si vero) Instituit regressum, et enumerat, quae v. 3 — 11. allegavit. v. 14. asvov — xsvyi, vacua — vacua) contra ac vos ipsi agnovistis. v. 11. y.zrr h sine vera re. difF. aa.Ta.L7., vana, v. 17. sine usu. v. 15. s|i£wXo|jiàpTups<;, falsi testes') Non licet praedicare de Deo, quod non ita est; tametsi gloriosum videatur. Falsi testes sunt v. gr. Negotiatores, qui quaestus sui causa terrae motus, eluviones, aliosque magnos casus, e re- motis fingunt locis, animasque ceteroqui non nimis credulas ad cogitationes et collocutiones de judiciis dìvinis, in thesi bonas, in hypothesi erroneas inducunt. v. 17. à.aa.pTtV.i;, peccatis) etiam coeci ethnicismi. v. 34. [spe vitae ae- temae cassi. V. g.] v. 18. àxwXovTo, perierunt) fuerunt , nulli sunt. Loquitur Paulus sub conditione: sub ea conditione ethnicus poterat, resurrectionem negans, mor- tuos perinde aestimare, ac si nunquarn fuissent. Neque hìc opus erat, a Paulo distincte exprimi, quid sit, in peccatis esse. v. 19. sL, si~) Praecedit hunc versum et v. 18. propositio eorum, quae tractantur v. 20. ss. Et hoc versu est propositio eorum, quae tractantur v. 29 — 34. — èv, in) év, i/nod attinet. i. e. si spes nostra in Christo fixa intra hujus (j.óvov tantummodo vitae fìnes tota vertitur. — '(or?;, vita) Non facile liane vitam Scriptura vitam dicit: saepius, a.ìcova., seculum. hìc dicitur xa/r' àvOpwTrov, uti Lue. 16, 25. — 'KkKivJjzzc, ètuìv, speravimus) credidimus cum laeta exspecta- tione futuri. — èXssiyÓTSóot, miserabiliores) Comparativus proprie: nam si su- perlativi vim haberet, articulus praecederet. miserabiliores sumus omnibus liominibus: ceteri homines omnes nec falsa spe lactantur, et praesentis vitae fructum libere percipiunt; nos, si mortili non resurgunt, falsa spe lactamur stolide, et, per abnegationem nostri et mundi, certuni praesentis vitae fructum amittimus, dupliciter miserabiles. Jam nunc beati sunt Christiani: sed non in iis rebus, quibus ceteri homines pascuntur; et sublata spe alterius vitae, prae- sens laetitia spiritualis imminuitur. Praesentissimum in Deo gaudium habent fideles, et ideo jam sunt beati: sed si non est resurrectio, gaudium illud mag- nopere debilitatili'. Hoc momentum est alterum: prius momentum est, quod Christianorum beatitas non est sita in rebus mundanis. Utroque momento con- firmatur felicitas ex spe resurrectionis. v. 20. vuvl, nunc) Declarat Paulus, non esse inane praeconium, non esse vanam fidem: abolita esse peccata: non esse nullos, in Christo defunctos: non hac vita terminari spem Christianorum. — à-rca.p^Yì, primitiae) scil. ouax vel wv. Primitiarum mentio egregie convenit tempori paschali, quo tempore scriptam hanc epistolam paulo superius notavimus: imo ipsi diei resurrectionis Christi, qui item erat postridie sabbati. Lev. 23, 10. 11. v. 21. xa.l) etiam. ìr.zi^'h yàp, siijuidem enim hìc habet apodosin. v. 22. TfàvTS? à.77o9vw.oucLv , omnes moriunturj Moriuntur, inquit, non in praeterito, uti v. gr. Rom. 5, 17. 21. sed in praesenti, quo apertius in anti- theto loquatur de resurrectione etiamnum futura. Et dicit, omnes. Moriuntur in Adamo maxime impii; sed Paulus loquitur hìc de piis, quorum àxapyj) pri- mitiae Christus est: atque hi ut in Adamo omnes moriuntur, sic etiam in Christo 6(54 1 COR. XV, 22 — 24. omnes vivificabuntur. Scriptum ubicunque cum fidelibus agit, de ipsorum re- surrectione agit primario; 1 Thess. 4, 13. s. do impiorum resurrectione, inci- denter. — èv tco $) torco, in Christo) Hoc emphasin habet in hoc commate. Po- sita resurrectione Christi, ponitur omnium vivificatio. — £too7wOi7)9r'oovTai, vivifi- cabuntur) Dixerat: moriuntur , non, aw-T£ivov et bp Ps. HO, 1. 8, 6. Gr. àyptc, usque. et 7ÙavTòc, omnia. Itaque etiam verba sunt OsÓTrvsuoTa. Nam quae horum ratio, ea- dem omnium est. — orav — oravi quum — : nenipe, quum. Prius declaratur per alterum: et ad prius refertur pars prior versus sequentis; ad alterum, pars altera. Simulac Filius Patri regnum tradiderit, Pater destruet omne imperium: et traditio regni fìt, ut fìat abolitio omnis im-perii. — Tapa&oi tvjv fò&ikM/, tra- diderit regnum') Non incipiet tum regnare Pater, sine Filio: rièque desinet tum Filius, sine Patre, regnare, nam regnum divinum et Patris et Filii est ab aeterno et erit in aeternum. Sed sermo est de regno Filii mediatorio, quod tradetur: et de regno Patris immediato, cui tum locus fìet. Interjecto tempore Filius nego- tium, quod ei Pater dedit, gerit, prò suis et per suos, prò electis, per angelos etiam, et apud Patrem, et contra hostes, dum horum vel conatus superest. Reg- num, quatenus Pater Filio dedit, Filius Patri tradet: Joh. 13, 3.: nec Pater, quum Filium regem constituit; nec Filius, cum regnum Patri tradit, regnare de- siniti atque eo ipso, quod non abolendum, sed Patri tradendum dicitur, signifi- 1 COE. XV, 24 — 26. catur, id ipsum quoque infmitae esse majestatis. Gloria autem antemundana, etiam post traditionem illam manebit: Joh. 17, 5. Hebr. 1, 8. neque secundum humanain naturarli rex esse desinet. Lue. 1, 33. Si cives novae Jerusalem regnabunt in secula seculorum, Ap. 22, 5.: quanto magis regnabit Deus et Chri- stus? — to) 0£(o xal 7MCTpÈ, lieo et Patri) Duplex respectus. Consideratur et ut Deus et ut Pater, ad Christuni, Joh. 20, 17. etiam exaltatum, Ap. 3, 12. 21. et ad fideles. Col. 3, 17. Consideratur, ut Deus, adversum hostes. — zaTapy/icr/i, aboteverit) Deus et Pater, de quo etiam dicitur ponat et subjecit. Pari ratione sermo ad alium in tertia persona flectitur v. 25. et 29. — rcaaav àpyriv y.cd xasav ècoucriav stai &uvaiuv, omne imperium et omnem potestatem et potentiam) Im- peria et potestates dicuntur etiam de potestatibus humanis, Tit. 3, 1. saepius autem de angelicis, Col. 1, 16. idque in concreto, ut ipsas denotent substantias: hìc autem in abstracto, uti j3ak»5Tat) subordinabitur. boc enim verbum magis et proprium est et dignum, quam, subjicietur. Aptissimum verbum ad res diversissimas denotandas. Piane enim alia est subordinatio Filii ad Patrem, alia creaturarum ad Deum. Filius Patri subordinabitur eo modo, quo antea non fuerat subordinatus. namque in regno mediatorio separatus quodammodo fulgor Filii a Patre fuerat: deinceps autem Filius Patri piane subordinabitur. eaque subordinatio Filii erit piane voluntaria, ipsi Filio optata atque gloriosa: non enim subordinabitur veluti minister, Hebr. 1, 14. coli, anteced. sed tanquam Filius. [Scilicet in humanis quoque non subditorum duntaxat, sed fìliorum etiam est subordinatio. Lue. 2, 51. Hebr. 12, 9. V. g.] Medium igitur verbum est u-otoc- yviffSTai, non passivum. fìonum meum, inquit, non est praeter TE, Jehovah. Ps. 16,2. Hesshusius: Subjectio et obedientia Filli erga Patrem non tollunt aequa- litatem potentiae, nec essentiae diversitatem probant. Filius in omni aeterni- tate reverentia summa agnoscit, quod ab aeterno a Patre sit genitus: agnoscit etiam, quodregnum spirituale a Patre acceperit. et dominus totius orbis sit con- stitutus. Hanc suam sanctissimam reverentiam, subiectionem et filialem amo- rem, toti creaturae de.monstrabit, ut omnis honor Patri aeterno tribuatur. Ye- rum hic nihil decedit Filio; siquidem Pater vult , ut omnes honor ent Filium, quemadmodum Patrem. Joh. 5. Exam. p. 10. — iva ti ó Geo; TwàvToc èv Traai, ut sit Deus omnia in omnibus') Significate hic novum quiddam, sed idem summum, 1 COR. XV, 28. 29. 667 ac perenne. Omnia (adeoque omnes) sine ulla interpellatione, nulla creatura occupante, nullo hoste obturbante, erunt subordinata Filio, Filius Patri. Omnia (Jicent: Deus est miài omnia. Hoc tsXo? est, hic finis et apex. Ultra, ne apo- stoli^ quidem quo eat liabet. Ut in Christo non est Graecus, Judaeus, circum- cisio, praeputium, barbarus, scytha, servus, liber, sed omnia et in omnibus Chri- stus: Col. 3, 11. sic tum non erit Graecus, Judaeus etc. ncque principatus, pò- testas etc. sed Deus omnia in omnibus. Ab impiis in mundo habetur Deus prò nihilo; Ps. 10, 4. 14, 1. et apud sanctos multa obstant, ne sit unus omnia apud ipsos : sed tum erit omnia in omnibus. V. 29. S. £77£Ì li TZOVfiGOUrjlV 01 (3a7TTt.^ó|J.£V0l U7u£p TtoV VSXp&V ; SÌ ok(ù$ V£*pol où>c £y£''povTai, ti xal Pac-TCTo^Ovrat u^tp ocùtoW; rrt stai r^ziq >uvck>vìóo|X£v xaTav óipav;) Primum de distinctione bujus versiculi dicemus aliquid. Incisum hoc, zi óicoc vsxpol oux, £y£tpovTat, recte multi cum sequentibus jampridem connectunt. nani ejusdein incisi vim in priore hemistichio exhaurit particula sola £tt£l zi in- choat sentcntiam, liti v. 32. bis, et saepe v. 12. seqq. Hinc ad vs>cpol refertur a.ÒTcov, pronornen. Porro de baptismo super mortuis tanta est interpretatio- num varietas, ut is, qui, non dicam, varietates ipsas, sed varietatum catalogos collidere velit, Dissertationem scripturus sit. Nec martyria, nec baptismi super sepulcrisetc. jam tum erant, Corinthi praesertim: sed baptismus super sepulcris, et baptismus prò utilitate mortuorum, ex sequiore bujus ipsius loci interpreta- tione suintus est; sicut ignis usus apud Aegyptios et Abyssinos in baptizatis, ex Matth. 3, 11. Saepe, ubi opinione proprior et facilior est interpretatio germana, e longinquo petitur. Nobis notanda I. Paraphrasis: Alioqui quid agent qui bapti- zantur super mortuis? si piane mortili non resuscitantur , quid etiam bapfi- zantur super iis? quid etiam nos periclitamur omnem horam? II. Sensus phraseos, ftxizt^d^on, u-£p twv v£xpwv, baptizari super mortuis. baptizantur enim super mortuis ii, qui baptismum et Christian ismum suscipiunt eo tempore, quum mortem ante oculos positam habent, jam jamque vel ob decrepitam aeta- tem, vel ob morbum aut luein, vel per martyrium ad mortuos accumulaudi, omni fere fructu hujus vitae carentes, devenientes ad mortuos, et mortuis quasi imminentes. qui dicere possent ^b ta^np sepulcra mihi praesto sunt. Job. 17, 1. III. Prior versiculi pars est lenior : posterior vero, quae a si piane incipit, habet epitasin, in protasi sua per omnino et in apodosi per etiam expressam, quae duae particulae inter se respondent: eademque apodosis anaphoram habet, duas partes ejus per quid etiam jungentem. IV. Nexus sermonis. Argumento de Christi resurrectione, ex qua resurrectio nostra fluit, innectit Paulus propositio- nem duorum (plura quidem sunt quam duo: sed absurda antecedentia repetun- tur ex prioribus satis jam refutata:) absurdorum, quae, si mortui nonresurgant, si Christus non resurrexerit, emergant : et expedito interim argumento de Christo, v. 20 — 28., duo absurda illa refutat per tractat ionem paulo uberiorem, ex ar- gumento de Christo nervis auctam. Posterius absurdum (hoc enim evidentiorem habet rationem) de miseria christianorum in hac vita, proposuit versu 19., et tractat versu 29. med. et seqq. si piane : similiterque prius, de interitu christia- norum defunctorum proposuit versu 18., et nunc tractat vel repetit vel declarat parte versus 29. priore. V. Vis argumenti apostolici : quae per se et eviden- tissima est et urgentissima. VI. Verborum singulorum constans sibi proprietas. a) quid facient? est futurum, respectu salutis aeternae. i. e. frustra erunt, nil agent tales baptizati, si defuncti sopiuntur somno sempiterno. (3) Baptismi vo- cabulum notione usitata perstat: et sane in hac epistola Paulus frequentiorem, 1) Vers. germ., nomen twv vszpójv, loco pronominis, in fin. vers., repety abludit et ab utriusque Ed. margine. E. B. l ,ens et a Gnomone 668 1 COR. XV, 29 — 31. quam in ulla alia, baptismi mentionem fecit. e. 1, 13 — 17. IO, 2. 12, 13. y) G^sp praepositio cum genitivo varie sic quoque posset accipi: de objecto simpliciter, ut Latini dicunt super, de. quod attinet: hoc sensu, ut mortuos, sine conside- ratione r esurre et ioni s , sibi proponant; vel de impendendo quasi pretio, ut mortuos prò nullis reputent ; vel de acquirendo pretio, ut ad mortuos aggre- gentur in perpetuum: sed retinemus proprietatem, qua u-sp notat propinquità- tem super aliqua re imminentem; quo modo Theocritus appellat àncpóSsXov tov u-sp ya;, asphodeìum fiumi nascenfem. Idyll. 26. Plura exempla dant lexico- graphi, e Thucydide maxime. Sic baptizantur super mortuis ii, qui mox post baptismum ad mortuos aggregabuntur: quo pacto super mortuis hoc loco dicitur, ut si diceretur super sepulcro , uti Lue. 24, 5., cum mortuis, i. e. in sepulcro. Neque incredibile est, saepe baptismum apud funera administratum fuisse. àjVo- cabulum mortuorum proprie sumitur, de mortuis, in genere, ut articulus quoque poscit, tam late sumtis, quam patet resurrectio. e) Adverbium o^co;, Lat. piane, adhibet inductus a Paulo Corinthius, resurrectioni morosius refragatus, neque de jacturis commodorum etiam hujus vitae, quae in baptismo fiant, cogitans. et sì o>vto; perinde ponitur, ut s-siSyì oXcoc apud Chrysost. homil. 5. e. Anomoeos: Yeruntamen, inquit, et si parum differt homo ab angelo, s-si&r, oXto; sgtl ti ul&- caTa3ixci; Scripturae, quod propter imbecilles et simplices non se inmittit in illam subtilem litem , sed rem in ea parte prehendit, quae facilior est demon- stratu et tamen demonstrationem partis diffìcilioris etiam secum vehit. £) Duo commata a tl incipientia pulcre cohaerent; cum gradatione, ab iis, qui aliquan- tisper duntaxat hac vita fruì possent, ad (uosj eos, qui diutius frui possent, tósi spem in Christo fixam haberent. — vs/.pol, mortui) Toto hoc capite, in quae- stione, an, Paulus vzv^oòc dicit sine articulo: deinde hac expedita, in quaestione quomodo , v. 35. etc. articulum adhibet. twv autem hoc versu vim relativam habet. v. 30. yi[/.s?c, nos) apostoli, e. 4, 9. v. 31. àTroGvrl^co, morior~) non solum periculo semper proposito, 2 Cor. 1, 8. s. 11, 23., sed etiam ipsa mortificatione perpetua. Congruit hoc toti ser- moni. — V7) TTjv u»A£T£py.v y.xvyr^iv^ T ) r]v kyco sv ypiCToi Iyicou tco jtupiù) VjfiwSv, per vestram gloriationem, quam habeo in Christo Jesu Domino nostro.) In jurando vel asseverando, si humana persona allegatili*, ea solet allegari, quae ut dignior praefertur, adeoque interdum tertia, Gen. 42, 15. 16., vr, ttìv uyistav ay.paco- in- terdum prima, 2 Sarn. 3, 35., tz^s -xoi'iiiy.i usa ó Osò; x.oì rxòz TTpocrGs^- conf. ibid. v. 9. sed plerumque secunda. 1 Sam. 1, 26. £fj r\ <]>vyf t c>ou. ibid. e. 3, 17. Taàs TTOir'crat. aoi ó Osò; /.al rà^s 77po<79si7 r Ita Paulus hìc allegat Corinthiorum Iautissimum vitae etiam spiritualis statum,suae ipsius morti oppositum, quam prò gloriatione illorum sustinebat: conf. e. 4, 8. seqq. 2 Cor. 4, 12. 15. Phil. 1, 26. Eph. 3, 13. et ideo allegat, ut ipsos Corinthios commoveat. Non attenderunt hoc, qui prò ùasTspxv scripsere TitxsTspocv. Sequitur prima quidem persona, */}v s/co, 1) Vocativus àòsXcpcA, turu in marg. utriusque Ed. jìrmioribus lectionìbus annumeratus, tutu in Vers. germ. reeejotus, exulat h. I. E. B. 1 COli. XV, 31—35. 669 sed singulari numero: ac refertur r]v non ad OjxsTspav aauyr^iv, sed ad xauyr,- <7iv sic enim interdum relativa solent poni. Gal. 1, 6. 7. Eph. 2, 11., ubi dieta circumeisio concretum est, et additur tanien in carne manu facla, quod non- nisi abstracto congruit. 1 Tim. 6, 20. s. 2 Tini. 1, 5. Ostendit Paulus, se non te- mere mori quotidie, sed participem esse gloriationis Corinthiorum. 2 Cor. 4, 14. v. 32. zi xy/rà àv&pw-ov zhr^io'jAyr^y. èv sepscco, t& [AOt tq oozloc; zi vsx.pol oùx SYSipovfaa, oàycousv Jtal — ótoasv, auptov yàp àTroOv/i'TJcoj/.sv. si secundum homi- nem cum bestiis pugnavi Ephesi, quae mila utilitas? si mortili non excitantur, edamus et bibamus, cras enim morimuf) Incisum hoc, si mortiti non excitan- tur, récle pridem sequentibus verbis annectitur: nam in antecedentibus vim ejus repraesentat formula, secundum hominem: id est, si humanitus, humano auctoramento, spe vitae praesentis duntaxat, non spe resurrectionis divinitus exspectandae, cum bestiis pugnavi Ephesi etc. — zir^iouAyr^y. èy zozgm, cum bestiis pugnavi Ephesi) Hoc unum certamen Paulus nominatim commemorat, non solum, quia praegrande, sed etiam, quia recentissimum. Ephesi adhuc erat: e. 16, 8. s. atque ibi habuerat, ante epistolam hanc scriptam, discrimen singu- lare, quod describi videtur x\ct. 19, 29. s. 2 Cor. 1, 8. quapropter pugnam cum bestiis, qua vita agebatur, appellai coli. e. 4, 9.: sicut Ephesios Heraclitus Ephe- sius 400 ante annis O^pio. solitus fuerat appellare, conf. Tit. 1, 12., de Creten- sibus et Epimenide. — // ( [AaTi àycw, in osculo sancto) quo omnes dissensiones ab- sorbeantur. v. 21. ty) èptf) jgsipl, mea manu) Igitur dictavit superiora. v. 22. si'ti; où, si quis non) Paulus amat Jesum: vos quoque omnes eum amate. — yikzX) amat, corde: osculatur, opere, resp. oiV/i^aTi, osculo, v. 20. nam cp&stv dicitur prò osculari, Lue. 22, 47., et osculari prò amare. Ps. 2, 12. — tòv xupiov, Dominum) Hic anteferendus omnibus etiam fratribus, etiam Paulo et Apollo. — yìto) àvà0£[;.a, pepàv àOà. sii anathema, marmi atha) Tantum 1) ?i[j.ó9so; , Timotheus] Epistolae hujus perlator. V. g, 43* 676 1 COR. .XVI, 22 — 24. 2 COH. I, 1. abest, ut salutem ei dicam, ut potius anathema eum esse jubeam. Anathemati pondus addit tò (xapàv à0à. quae formula, familiari Judaeis idiomate expressa, indicat, Judaeorum, pessimo odio Jesum anathema dicentium, e. 12, 3., in ana- themate justissime in ipsos recidente consortem illuni fore, qui Jesum non amet. sic enim per euphemiam loquitur, prò eo, si quis Jesum oderit. [xapàv àOà, i. e. Dominus venit. fjiapàv, Syriace, Dominus noster, vel simpliciter, Dominas. nam Hesychius, [.wcpavaOà, ó jeupios tqXOsv /,t! perinde ut Gallis monseigneur idem est quod seigneur. Videtur [/.apàv àOà Symbolum Paulo frequens fuisse, cujus sententiam Corinthii vel jam nossent, vel nunc vehementer commovendi, ex aliis discere possent. v. 23. r\ jràpis, grafia) Haec est salutatio versu 21. proposita: versu 22. excluduntur indigni, conf. 2 Joh. v. 10. 11. v. 24. vi àyà-T) [xou [AE-tà 7uàvTcov ujj.cov èv ygiGTO) r/icou, amor meus cum omnibus vobis in Christo Jesii) Apostolus amore divinitus accenso non modo eos, qui se Pauli esse dixerant, sed omnes Corinthios amplexatur in Christo Jesu. In solo cod. Alex, omittitur tg, angustia animi; quorum altero alterum connotatur: et ex altera parte, ctgìtyi- pia, salus, et 7tapdb&7|taÌou(Jts.Ga) U7:sp xtIX. sire autem angimur, (angimur) prò vestra consolatione et salute: sire confirmamur, (confìrmamur) prò vestra consolatione , quae opera tur in patientia eorundem adversorum, quae etiam nos patimur, et spes nostra firma prò vobis: scientes, quod sicut participes estis adversorum, sic etiam consolationis. Quemadmodum Phil. 1, 16. 19. 8>.t- ùiq et (ytoTTiptoc inter se opponuntur, ita hoc loco Qliòis angustia ministrorum evangeli]*, et consolatio salusque Corinthiorum inter se opponuntur, perinde ut mors illorum et vita horum, e. 4, 12. Porro uti ex afflictione ministrorum evangelii pendet consolatio et salus Corinthiorum: ita ex consolatione illorum pendet consolatio horum et spes illorum prò his. Participium scientes pendet a verbis angimur et confirmamur subauditis. Ita sibi Constant membra hujus periochae, quae aliter aliterque trajecta, in Apparatu notamus. Nunc etiam singulatim aliqua declarabimus. — sfors, sire) Interdum magis sentiuntur ad- versa; interdum consolatio. — ujacov, vestra) Communio sanctorum, in corde Pauli, Titi, Corinthiorum, aliarum ecclesiarum exercita, egregie repraesentatur in hac epistola, e. 2, 3. 4, 15. 6, 12. 7, 7. 13. 9, 12. Haec corda fuere quasi specula, imagines inter se reciprocantia. Conf. Phil. 2, 26. s. — 7GapoòeM«Bj|ÈiS, consolatione) in anima. — cor/ipia?, salute) in re. — rffe èvspyou^evT)?) Medium, e. 4, 12. Rom. 7, 5. — tcov ocùtcov) eorundem numero. Pauli adversa erant ea- dem Corinthiorum, qui erant in corde Pauli: e. 6, 12. ad illosque redundabat fructus eorum, quanquam obstiterant, quo minus Corinthum veniret. Declaratur communicatio mutua. — wdbi^opcev', xaì r\ è"Xm$, patimur, et spes) Cum men- tione afflictionum et patientiae jungi solet spes. v. 10. Rom. 5, 3. s. 15, 4. — Pejàxtà) firma est; firmitatem per res adversas nacta. v. 8. év tyj à<7ix, in Asia) 1 Cor. 15, 32. not. Afflictionem illam Asiaticam 678 2 COK. I, 8 — 15. norant Corinthii; magnitudinem vero et fructum mine declarat Paulus. {Universa epistola itinerarium refert; sed praeceptis pertextum praestantissimis. V. g.] — Ù7uèp ^uva^tv) supra facidtatem, ordinariam. — è^aTCopYiOyìvou, de spondei' emù s) Affirmat hìc, quod e. 4, 8. alio respectu negat. nam hic de mimano, illic de di- vino loquitur auxilio. v. 9. àXXà, sed) id est, imo. subaudi propterea, ipsì etc. utne etc. — tò 0OTÓ>tpi l t/.9c) Hesychius: à7TOxpi|/.a, xocTdbcpi[/.a, <|$.wcptvei(x a )? sinceritate) nulla admixta aliena qualitate. — oùx, év, non in) Opposita: sapientia carnalis, et grafia Dei, suos sapienter regentis. v. 17. s. — év toì jtós, abundantius) e. 2, 4. v. 13. àXXa) rt^a ; contraria. — ypàcpoy.sv, scribimus) hac epistola. Ad rem praesentein provocai — àvaytvw secundam gratìam) Primam gratiam [divinitus exliibitam, v. 12.] habuerant primo Pauli adventu: (conf. amorem primum, Ap. 2, 4.) secundam secundo suo adventu eis 1) T7J Sciasi — ETj^aptatyj05]j supplicatione — gratiarum actìo fundatur] Qui Sanctorum communionem colit, precum is opportunitate nunquam. carebit; etiamsi de se ìjjso quod cu- raret, nihil haberet reliqui. V. g. 2) Itaque lectio f)[xwv infine versus, per utriusque Ed. marginem non probata, in Vers. germ. videtur non cogitanti irrepsisse. E. B. 8) Lectionem sìXtxptveia Geou, per Ed. maj. in aequilibrio positam, praefert Ed. 2., et piane recipit Vers. germ. Sinceritatem Dei eam interpretatur cel. D. Ernesti, qualem DEUS de- siderai et comprobat; Heumannus, quam DEUS ipse operatur. Vid. Bibl. th. T. II. p. 495. E. B. 2 COR. I, 15 — 21. 679 destinarat. Grafia per se una est: sed in habendo est prima, secunda etc. conf. Joh. \, 16. v. 16. 77po7T£[xcpO'?ivat, deduci) deducendum me vobis committere. v. 17. t?) eXaopta, levitate) plus promittendo, quam praestando. — -ir,) Lat. «n? disjunctive. — jtatTà cràpxa, secundum cameni) Significat Paulus, si secun- dum cameni eonsuleret, sibi potius veniendum fuisse, quam non veniendum. nam qui secundum carnem consulunt, omni modo id agunt, ut nae promissionis, quicquid ineiderit, appareat in re, prò tuenda constantia, [sire bona inde sire mala eveniant, V. g.] Apostolus autem neque inconstans neque carnaliter con- stans fuit : quorum utr univi s suspicari potuissent iniquiores. Pollicitus erat sub conditione : et deinde adventum distnlit magna de causa, quae intervenerat. — tò vai Kcà tò ou-) Vid. App. Crit. Ed. II. ad h. 1. Simplex est et non J ) apudPau- lum prorsus comprobatur versu sequente, ubi est et non negat nimirum de eadem re: quod affirmat v. 17. de diversis rebus. Emphasin in v. 17. habet io •/) sit: ut ex. gr. de homine inconstante dici potest: Nec est nec non apud enm inve- nias; id est, non potest quis sermonibus ejus fìdere: vel ut de constante viro dicas : Ejus est et non valet. v. 18. TrtTTÒ;, (idelis) Sermo categoricus: Doctrina nostra firma est. Ac- cedit modus: fidetis est Deus, ycsì coli, amen, v. 20. — §[s, autem) Antitheton inter consilium itineris et doctrinam ipsam. illud justis de causis in re externa mutatimi nullam infert inconstantiam doctrina e. Interim ostendit Paulus, qui in rebus externis leves sunt, etiam in spiritualibus leves esse et videri solere. — Tupò;) apud, ad. apud vos. antitlieton, apud me. v. 17. — oùx, iyiyzTo vai xal ou, non factus est nae et non) Contradictoria non sunt in Theologia. v. 19. o yàp toO GsoG uiòq ir,GQ\JC vjdlttÒ?, Dei enim filiìis Jesus Christns) de quo summa sermonis nostri est. Observandae tres appellationes conjunctae, firmitudinem ostendentes: tum, naturali ordine positae; neque enim prima cum tertia piane eadem est. — xal ffi^puavou, et Silvanum) Silarn hunc appellat Lucas, Act. 15, 22. not. — xlly. vai) sed Ita nierum, ex parte nostra et vestra. — èv aÙTco, in ipso) Christns praedicatus i. e. praedicatio nostra de Christo, facta est nae in Ipso Christo. Sic congruit aetiologia versu seq. Omnes pro- missiones in Christo sunt nae. Ergo sane etiam testimonium de ipso Christo, in Christo est nae. v. 20. it^cL'pftkioLi) promissiones, declarationes. — tò vai — tò àu,r,v, nae — amen) Suaviter voculis nae et non inter se pugnantibus opponuntur voculae congruentes, nae et amen, nae, per affirmationem; amen, per juramentum : vel nae, respectu Graecorum; amen, respectu Judaeorum: coli. Gal. 4, 6. not. nam nae Graecum, amen Hebraeum est. vel nae , respectu Dei promittentis; amen, respectu credentium: conf. 1 Joh. 2, 8. nae respectu apostolorum; amen, re- spectu auditorium — t<3 Oòco tzqqc, àócav , Deo ad gloriam) Nam Dei veritas in omnibus ejus promissionibus in Christo verificatis glorifìcatur. — izoòq ^ócav, ad gloriam) e. 4, 15. — oY r^wv, per nos) Constr. cimi est iterimi subaudito. Quot- i/uot enim promissiones Dei sunt, est in Ilio Xae et in ilio Amen. Deo ad gloriam (est illud Nae et Amen) per nos. Tò nae per nos resonat. v. 21. ó &£ pepaiow, qui vero confìrmat) Filius glorifìcat Patrem, v. 19., Pater autem vicissim Filium. — [isjiaitov, confirmans) ut firmi simus in fide Christi. Huic verbo respondet tò obsignans: alterum est ex Christo et unctione; alterum ex Spiritu, tanquam arrhabone. Obsignatur, quod alicujus esse confìr- matur, sive sit mancipium, sive literae etc. ut certum sit, ad quem pertineat. conf. 1 Cor. 9, 2. Tropus abstrahit a personis ac rebus , unde desumtus sit. — 1) Quae lectio quamvis prò minus firma per marg. Ed. 2. dedarata sit, praeeimte tavien Gnomone exprimitur in Vers. germ. E. B. 6S0 2 COR. I, 21 — 24. 11,1 — 4. Y,[xy.:, nos) apostolos et doctores. — crùv é(/.?v, vobiscum) Modeste de se loquitur. — tìq y^icttòv, wx\ Ypfoas, »* Christum, et ungens) Conjugata. Ex oleo, robur, h. 1. et 6o?iws odor, e. 2, 15. Omnia tendunt ad tò nae. sì; ^pwrróv, in fide m Christum. v. 22. àppoc^tovoc, arrhabonem) e. 5, 5. àppa^àv Gen. 38, 17. s. dicitur prò pignore, quod debito soluto redditur : alias autem prò arrha, quae datur in ante- cessum, ut fìdes fìat de subsecutura praestatione piena. Hesychius, àppa^wv, tcpóSoiao. Est enim arra, inquit Isid. Hispal. complenda, non auf erenda: mule qui habet arram, non reddit sicut pignus, s ed desiderai plenitudinem. Talis arrhabo est ipse Spiritus: Eph. 1, 14.: unde etiam primitias Spiritus habere dicimur, Rom. 8, 23. Vide Rittershusii lib. 7. Sacr. lect. e. 19. v. 23. èyò) Sé, ego vero) Antitheton facit vero particula. volebam venire: nondum vero veni. — tov Qsóv, Deurri) omniscium. — £7rtxa>.oo'fJiai, invoco') Jurat apostolus. — £7ui, super) Gravis sermo. — ^^v, an ^ mam ) m tal rcpò; TauTa tic, aocvó;; et ad haec quis idoneus?) Quis? i. e. pauci, nos. Ea sententia modeste innuitur et Corinthiis agnoscenda relinquitur. coli. v. seq. Paulus suam et paucorum tx.ocvÓT*/)Ta sufficientiam copiose asserit e. seq. et hoc ipsum verbum repetit v. 5. s. ut adversarii videantur vel expresse vel in sensu negasse, Paulum esse idoneum. v. 17. o? rcoMoì, multi) Sic e. 11, 18. Conf. iraiy 1 Reg. 18, 25. Arti- culus vim habet. multi, plerique, ào<7[/.oi, odoris expertes. Conf. Phil. 2, 21. — y-arariXsuovTSs) cauponantes. qui non id laborant, ut quam plurimum virtutis edant, sed ut quaestum faciant. Loquuntur tales de Christo, sed non ut ex Deo et coram Deo. v^mikoi caupones aliunde mercem sumunt: adulteranti cum quaestu tractant. aliter apostoli in verbo Dei versantur. nam ex Beo loquuntur, et sincere, et ut Deo se probent. Synonyma, SoXouvtss, adidterantes, e. 4, 2. et È(A7ropsus(7Gat, mercari. 2 Petr. 2, 3. — è| B&utpivstotg, e# sinceritate) Verbo Dei per se studemus. — àXV àq èst, sed ut ex') Gradatio, sed iterato, ut, declarat. l ) — xaTevw7uiov — >.ocXoO[isv, coram — loquimur) Sic piane e. 12, 19. Semper cogitamus, Deum, ex quo loquimur, praesentem esse loquentibus: homines non curamus. — sv, in) Sermo, quem in Christo habemus, divinitus datur et regi- tur. — XaXouy.sv, loquimur) Linguam adhibemus: virtus est Dei. CAPUT III. v. 1. 'Ap^ójxsOoc, incipimxis) Justus aculeus, in illos quosdam, qui coepe- rant. — racXiv, iterum) ut antehac factum in epist >la priore, sic, iterum, cap. 5, 12. — GoviGTavstv, commendare) humano more: e. 12, 19. commemorando res alibi gestas. — zi pi) nisi. Particula morata: num ita demum pares sumus ipsi ad nos commendandos, si non etiam epistolis egeamus? Alii, % — tivs$, quidam) multorum. e. 2, 17. Hac quoque in re abhorrere se significat a pseud- apostolis. illi egebant. — èE, ù^div, ex vobis) ad alios. Hic ergo mos erat Corinthi. v. 2. sv toc?? xapSwct; Y)[7.aW, in cordibus nostris) Vestra fides scripta est in corde nostro: in quo eam et vos ipsos circumferimus , ubique cognoscendam et legendam. Ex corde Corinthiorum reflectebatur ad cor apostolicum. — 7rdcvTtóv, omnibus) a vobis et aliis. Argumentum prò ventate evangelica, obvium omnibus, ex ipsis desumendum credentibus. [e. 4, 2. 1 Cor. 14, 25.] v. 3. .urtTÓ;/.evov) manet superjacens, ita ut ne retegatur quidem. — oti) quia non nisi in Christo aboletur. Proposito eorum, quae se- quuntur. — kqfcTàpysiTatj aboletur) vetus testamentum. conf. omnino v. 7. 11. 13. Non dicit, abolitum est, sed aboletur, respectu convertendorum. v. 15. àXV sw;, sed usque) Sed opponitur tCó non retegitur. — vìvtxa) Hoc uno loco Paulus hoc adverbio utitur: videtur ei haesisse ex recenti lectione tcov LXX, Ex. 1. e. — àvayivwcxsTai (/.ttìOGvfe, legitur Moyses~) et quidem obnixe, sine intuitu Christi. sequitur.antitheton, cum vero conversum erit. v. 16. Vivida S' àv — 7reptatpsTTai tò xà>.u l u.[/.a , quum autem — aufertur velameli) Parodia haec est ad Ex. 34, 34., ^vixa S' àv sìcsTCopsósTO [/.toueffe svavTi Kuptoi» la^siv aÙTco, TreptTjpetTO tò xàXi>(/.[/.a. Igitur vivida, non si, sed quum, piane aftìrmat, liti versu praec. et apud LXX passim. TÓvfooc sàv, -/ivaa àv, Gen. 24, 41. 27, 40. Ex. 1, 10. 34, 24. Lev. 6, 4. 10, 9. Deut. 25, 19. Wfefe *' àv, Ex. 33, 8. 22. 40, 36. - — èmótp&fnp; conversum erit) scil. vj xapSia, cor. Resipiscendo veritas agnoscitur. 2 Tini. 2, 25. Non disputationis, sed conver- sionis methodus erga Judaeos adhibenda est. — xpò; xuptov, ad Dominimi) Chri- stum. v. 14. fin. Insignis appellalo, e. 4, 5. — raptaipeTrai) 7uspiaipo0(/.ai , pas- sivum est, Act. 27, 20. et apud LXX, Lev. 4, 31. 35. sed Medium, apud LXX, persaepe, et quidem eo quoque loco, quem Paulus respicit. Passivam tamen significationem suadet h. 1. antitheton versus 15. et 16.: velameli jacet: velamen aufertur. Praesens, aufertur, emphasin habet. v. 17. ó Ss xóòtftg tò rtvs9|/.à è.u[/.svots, pereuntibus) 1 Cor. 1, 18. v. 4. sv oì?) ad quos quod attinet. — ó 0sò? tou aitavo; toÙtou, deus aevi hujus) Grandis sed horribilis descriptio Satanae. [grandi ejus, at horribili operi, h. I. memorato, respondens , V. g.] conf. Eph. 2, 2. de re; et Phil. 3, 19. de vocabulo. quis alias putaret, illuni posse in hominibus tantae luci officere? Inest autem mimesis aliqua. nani pereuntes, Judaei praesertim, putant, se habere et nosse Deum. Hujus aevi infidelium, construxere veteres, quo magis resisterent Manichaeis et Marcionitis. — tou odcovo; toutou, aevi hujus) hujus, inquit: non enim semper grassari poterit. — stu^wss, occoecavit) non modo velavit. — t&v àTrtGTwv, infidelium) Epitheton, subaudito relativo pronomine, sxsivtov, ilio- rum, nam in iis, qui pereunt, maxime sunt ii, qui, cum audierint, non credunU 6S(> 2 COR. IV, 4 — 10. Fide recipitur evangelium ad salutem. — sì; tò [j.ri aOyàffat) x ) ne luceat. — tov ©(otig{/.óv tou sùayysMou jitX., illuminatìo evangelii etc.) Mox appellat i'Mw- minationem cognitionis etc. ©ùracpiò;, illuminatìo, est reflexio sive propagatio radiorum ab illuminatis ad illuminandos plures. Evangelium et cognitio sunt correlata, ut causa et effectus. — r/fe Só^y)?, gloriae) e. 3, 18. not. — sbcwv tou Gsou, imago liei) Hinc satis intelligi potest, quanta sit gloria Christi. v. 6. 1 Tim. 6, 15. Qui Filium videt, Patrem videt, in facie Christi. Filius Patrem exacte repraesentat ac refert. v. 5. où, non) Non commendamus nos ipsos, e. 3, 1. quanquam pereuntes id putant. — yàp, enim) Penes nos culpa non est coecitatis illorum. — xùptov • àoùXou;, Dominum: servos) Antitheton. non praedicamus nos ipsos dominos. conf. e. 1, 24. — SoùXou; ùu.(3v, servos vestros) IndePaulus Corinthios sibi prae- ferre solet. v. 12. s. — dia iviaouv, propter Jesum) Ex Ilio majestas Chri- stianorum. v. 6. òtl, quia) Probat, se veros esse servos. — p Osò;, Deus') Deus — splendere; subjectum: deinde, subaudito est, (uti Act. 4, 24. 25.) praedicatum sequitur, qui splenduit. — ó sìtcwv, qui dixit) qui verbo jussit. LXX, swusv, Gen. 1, 3. — sx, (dcótou? ©co;, ea? tenebris lucem) LXX, Job. 37, 15., 2 ) ìyjffoO ^ptdToO, in facie Jesu Christi) qui est Patris unigenitus et imago, et manifestatus est in carne cum gloria sua. v. 7. tòv Gvicraupòv toutov, thesaurum hunc) descriptum a e. 2, 14. Nunc ostendit, afflictiones et ipsam mortem adeo non obstare ministerio Spiritus, ut id etiam adjuvent, et exacuant ministros, et fructum augeant. — ò^Tpaxivot;, testa- ceis) Thesauros antiqui asservabant in ollis. Sunt testacea vasa, sed tamen munda; contra ac vas aureum tamen immundum esse potest. — rasustiiv , vasis) Sic appellat corpus sive. cameni, afflictioni et morti subjectam. v. seqq. — vj ÙTrspjSoXr, TYfc àuvà^sco;, excellentia virtutis) quae in thesauro sita se in nobis, dum servamur, et in vobis, dum locupletamini, exserit. v. 10. s, — tJ, sif) esse agnoscatur, cum gratiarum actione. v. 15. — tou Gsou, Dei) non modo ex Deo. Deus non modo semel largitur virtutem, sed semper praestat. v. 8. sv toxvtI 0Xtpó[Aevot , dum in omni premimur) Sic e. 7, 5., in omni, scil. re, loco. conf. semper, v. 10. — GXipó^svot, dum premimur) Quatuor parti- cipia in hoc versu, ad affectum; totidem in sequenti, ad ea quae foris accidebant, spectant. cap. 7, 5. Construuntur cum sv^o^sv, habemus: et in quovis membro prius comma probat, vasa esse testacea: posterius praedicat excellentiam vir- tutis. — où ffTevo^tùpou[/.svot, non ad angustias redigimur) Nunquam deest exi- tus. — à-opoù[/.svoi, haesitamus) de futuro : ut premimur, in praesenti. v. 9. o\wxóp.svoi, persecutionem patimur) Plus est xaTapy.XXop.svot, dejecti, ubi fuga non patet. v. 10. 7uàvTOTs) Ab hoc differì àsl, v. seq. TuàvTOTS, foto tempore: àsl, qui- busvis temporibus, conf. àsl, Marc. 15, 8. Congruunt verba, circumferentes, tradimur, versu hoc et 11. — tyjv vsxpcxjiv, morti ficationem) Haec est quasi actus: vita, habitus. — tou xuptou, Domini) Hoc nomen subaudiendum ter versu hoc et seq. 3 ) commode autem primo hoc loco mitigat mentionem mortifica- 1) Pronomen aCxot^ in marg. Ed. 2. pluris, quarti in Ed. maj., aestimatum, exhtbet quo* que Vers. germ. E. B. 2) Nomen 'I^aou dubìae lectionis esse, et margo Ed. 2. et Vers» germ. innuit. Eademque ratio est lectionis tou z'jpiou, v. 10. E. B. 3) Goì\f. not. marg. ad v. 6. E. B. 2 COR. IV, 10 — 18. V, 1. 6S7 tionis. Mortificatio Domini dicitur, et gcnitivus innuit communionem, utic. 1,5. — fojffoS, Jesu~) Saepius in hoc toto loco Paulus hoc nomen solum ponit, v. 5., quam alias solet. itaque hìc singulariter sensit dulcedinem ejus. — 7uspiua, domus, est quiddam magis absolutum: oùcyjTVipiov, domicilium, respicit in- coiarci. — tò è£ oùpavoO) quod ex coelo est. ex hic denotat ortum, ut, ex terra, Joh. 3, 31. Itaque hoc domicilium non est coelum ipsum. — £7U£vSu<7a[j!.a, super indumentum, habitatio coelestis et gloriosa, qua etiam corpus, indumentum, induetur. Sicut graminis viror et decus est vestimentum graminis, Matth. 6, 30., sic gloria coelestis est domicilium et amictus totius ho- minis, coelum intrantis. v. 3. eì'ys jcorì, sii/uidem etiam) Illud, quod v. 2. optatur, locum habet, si nos vivos inveniat dies novissimus. — èv Sugavo i , induti) Corpore induti su- mus, v. 4. init. — où yupol) non midi a corpore hoc, i. e. defuncti. — sópsOy)- ffo^sQa) inveniemur, a die Domini. v. 4. 5wcl yàp, et enim) Causa desidera. — to{jLi<77iTat , referat) Hoc verbum non soluin de praemio vel poena, sed etiam de actionibus, quas praemium vel poena excipit, dicitur. Eph. 6, 8. Col. 3, 25. Gal. 6, 7. — Ex.a<7TO£, (juisijue^ seorsum. — Ta Sia toO go)[xocto<;) Homo cum cor- pore, agit, bene vel male: homo, cum corpore, mercedem capit. conf. Tertull. de resurr. carnis, e. 43. irà — 7upò<; a, ea intima, ad quae extrinsecus egit. Sia tou ctópcTo;, dum is corpus habuit. v. 6. 8. e. 4, 10. conf. Sia, Rom. 2, 27. — sìts àyaOóv sìt£ xaxòv, sire bonum sue inalimi) Constr. cum egit. Nemo potest simul et bonum et malum facere. v. 11. l ) 7ò£iGo|X£v, persuademus) ita nos gerimus, et vehementer et mo- dice agendo, v. 13. ut homines, nisi nolint, probare nos possint. Confer, quae de conscientiis dicit, mox et e. 4, 2. Opponi solent TC£t6£iv et àvayxa(£iv. vid. ad Chrysost. de Sacerd. p. 396. 392. s. — ra^avspwf/.sOa , manifestati sumus) ma- nifestos nos praebemus et gerimus. Tales qui sunt, sine terrore possunt mani- f est ari in judicio. v. 10. — £"X7u(g), spero} Manifestatum esse est praeteritum: spes est rei futurae. Sperat Paulus aut manifestationis jam factae fructum , aut ip- sam manifestationem adhuc futuram. — ci>v£iSri<7£Giv , conscientiis) Pluralis ha- 1) tov cp6(3ov, timorem] Cohel. 12, 13. V. g. — àv0pa)7cou(;, hominibus] Multis, quae ipse DEUS facit, non probantur: quibus qui probari queant, quae faciunt servi Ejus? Quid consilii? Audis, lector, hoc ipso loco. V. g. 2 COR. V, 11 — 16. 691 bet gravitateti!. \_Fit alìquando , ut quis talium quoque conscientiae manifesta- tila sii, qui rem conantur dissimulare. V. g.] v. 12. yàp, enim) Aerologia, cur existimandum relinquat conscientiae Corinthiorum. — tkSóv^sg, dantes) Subaudi scribimus, aut simile verbum gene- rale, cujus vis continctur in speciali commendamus. Simile participium, cap. 7, 5. 11, 6. Argumenta, inquit, vobis praebemus gloriandi de nobis. — xau^v [j.zToq, gloriationis) de nostra sinceritate: tantum abest, ut demum opus esse com- mendatione nostri putem. — sj^t's, habeatis) repete, occasionem. — èv 7rpoctÓ7uoj • /tal où /.a.p^ia., in f'acie: et non corde) Idem anlitlieton, 1 Sam. 16, 7. LXX, et alio modo, 1 Thess. 2, 17. — jcotp.&a) corde. Haec Pauli vena erat: ab ejus corde fulgebat veritas ad conscientias Corinthiorum. v. 13. sC'ts ècéVr/ipv • sì'ts TcocppovoOjxsv) IUud tractatur v. 15 — 21.: hoc, e 6, 1 — 10. Alterius verbi vis patet ex altero: ultra modum, vel modice, agere. nimius videri Paulus poterat ex Symperasmate, quod dedit versu praec. [tantis videlicet encomiis mtinus suum ornans. V. g.] — Geco, Deo~) scil. ultra modum egimus, quamvis homines non capiant nos. — 6(4y, vobis) Etiam pii ae- quiore animo ferunt doctorum moderationem, quam è'/tcTa<7iv , excessum: sed horum est obsequi Spiritui. v. 14. yàp, enim) Eadem sententia e. 11, 1. 2., sed cum incremento, nam hìc ultra modum egimus ait et amor: illic insipienti ae et aemulor. — àyàr'/;) amor, mutuus: non modo timor, v. 11. amor Christi, erga nos, quam maxime, et inde noster quoque amor erga illuni. [Quod amorem //. /. dicit apostolus , qui fines migrare fortassis videri queat, id vel aemulationem postea nuncupat, quae metu ad insipientiam usque concitetur, e. 11, 1 — 3. V. g.] — /ruvs^si, distinet) ut nos et Deo et vobis probare conemur. v. 15. >tp£vy.vTa;, judicantes) judicio verissimo. Amor et judicium non obstant inter se, apud spirituales. — •• ÙTrèp 7ràvTtov, prò omnibus') prò mortuis et viventibus. — àpa ot ?:àvTò;, igifur hi omnes) Hinc surrima vis tou urcèp, prò , et summa magnitudo mysterii patet. non modo tantundem est, ac si omnes essent mortui, sed omnes mortui sunt. neque mors, neque alius ullus hostis, neque ipsi potestatem sui habent: toti sunt in potestate Redemtoris. oi habet vini relativam ad 7ravTwv, omnibus. Apta universalitas: Doctores urgent, auditores urgentur; quia prò utrisque mortuus est Christus. — à-^eOavov, mortui sunfy neque jam se ipsi respiciunt. Quod omnium est, id inprimis ad se applicant generosi amato- res Redemtoris. Mors facta in morte Christi. — xal, et) Hoc quoque pendet ab ÓTi, quod. Primum ili a inter se respondent, unus et prò omnibus: deinde, mortuus est et vivant. — ol '(covts?, viventes) in carne. — àAXà, sed) scil. vi- vant, in fide et vigore novo. Gal. 2, 20. — tco) non dicit, uTùèp tou. Dativus est commodi, ut appellant: órcèp, plus notat. — ±xl EvspOévri, et excitato) Hìc non subauditur prò illis; nam non congruit cum phrasi apostolica: sed analogum quiddam, v. gr. ex Rom. 14, 9. v. 16. alzò tou vuv, ab hoc tempore) ex quo amor Christi nos occupavit. Etiam haec epistola gradu difFert a priore. — où^iva, neminem) neque nos ip- sos, neque alios apostolos, Gal. 2, 6., neque vos, neque alios. magnos non time- mus, tenues non ducimus nobis tenuiores. omnia agimus et patimur, et omni modo curamus, ut omnes adducamus ad vitam. In hac ecstasi, (y. 13.) imo in hac morte, (v. 15.) neminem novimus superstitum, etiam in ministerio nostro. — y.aTà càpxa-, secundum cameni) secundum statum veterem, ex nobilitate, divi— tiis, opibus, sapientia. [ut ex respectibus naturalibus hoc iltudve vel ageremus vel omitteremus. V. g.] — zi <ìk /.od syvoWasv) ol&a et syvcùjca differunt. 1 Cor. 2, 8. 11. 8, 1. sq. Tolerabilior erat talis cognitio ante mortem Christi. tum enim erant dies carnis. — tlcltòl aàpxa , secundum carnem) Constr. cum svvwx.au.sv, 44* 692 2 COR. V, 16 — 21. cognovimus. — ^istov, Christurri) Non dicit hìc, Jesum. Appellatio Jesu est quodammodo spiritualior , quam Chrìsti: et Christum cognoscunt secundum carnem, qui eum non mundi, v. 19. sed lsraèlis duntaxat, e. 11, 18. not. ag- noscunt Salvatorem, et sibi eo nomine gratulantur, quod sint ex ea gente, ex qua Christus ortus est, et in ejus gloria splendorem politicum, in pristino ejus ante passionem aspectu et auditu qualicunque excellentiam, in ejus cognitione fructum sensuum naturalium quaerunt, neque ad illuni fructurn enituntur, qui hìc describitur, et ex ejus morte ae resuscitatione deducitur. v. 15. 17. s. coli. Job. 16, 7. Rom. 8, 34. Phil. 3, 10. Lue. 8, 21. v. 17. sì' ti? sv ^ptcTw, si quis in Christo) ita, ut Christo vivat: si quis eorum, qui nos audiunt etc. Observa correlatum, nos in Christo, h. 1. Deus in Christo, v. 19. Christus ergo mediator et reconciliator. — *atvr) ktigi;, nova creatura') Non solimi Christianus ipse novum quiddam est, sed ut Christum ip- sum non secundum carnem novit, sed secundum vini vitae et resurrectionis, sic et se ipsum et omnia prò novitate illa intuetur aestimatque. De hac, Gal. 6, 15. Eph. 4, 24. Col. 3, 10. — Tà àp^ata, veteftu) Haec appellatio fastidium aliquod ostendit. vid. Gregor. Thaum. Paneg. cum annot. p. 122. 240. — ^apYftOsv, transherunt) ultro, ut nives vere novo. — tSoò, ecce) Demonstrativum rei praesentis. v. 18. Tà &s toxvtoc, haec autem omnia) quae a v. 14. dieta sunt. Infert Paulus ex morte Christi, obligationem suam erga Deum. v. 13. — vijjwt;, nos) mundum, et nominatim apostolos. conf. v. seq. ubi rursum subjungitur in nobis. Illud nos inprimis complectitur apostolos, sed non solos. nam mitio v. 18. jam late patet oratio. Sic saepe Subjectum in eadem oratione variai, neque tamen inox diserte additur nota diversitatis. — yj^iv, nobis) apostolis. — tyìv &ioc/.oviav, ministerium) sermonem, v. seq. Ministerium dispensat sermonem. v. 19. w| otl) Particulae declarantes. — riv y.aTyAXàcrffcov) erat reconci- lians. conf. v. 17. not. Tempus verbi riv declaratur v. 21. — sv ^oictw- év yjf.uv, in Christo: in nobis) Haec inter se respondent. — zó^ov, mundum) in- fensum antea. — x.aTxX'Xàtfffcov • \lt) Xoyi£ó[/.svo; , concilians: non imputans) Eadem res affirmativis, et negativis verbis solet amplificari. — Tà 7wcpaxra>- iloltv.) offensas multas et graves. — Osasvoc, ponens) sicut interpreti committi- tur, quid loqui debeat. v. 20. ÙTusp ^ptTTOu, prò Christo) Christus, fundamentum legationis divi- nitus missae. — ^psepsuo^sv • àsó^sOa, legatione fungimur: rogamus) Duo quasi extrema, inter se opposita; quae pertinent ad tò ultra modum egimus: horuni antitheton, inter extrema illa medium, adhortamur, e. 6, 1. 10, 1. quod pertinet ad tò cwcppovou^sv, moderate agimus. Ideo sermo apostolicus plerunque Trocpy.x.aXs'L, adhortatur: quum tò legatione fungimur habeat majestatem, tò ro- gamus submissionem non quotidianam. e. 10, 2. [Conf. 1 Thess. 2, 6. 7.] litro- que verbo non tam, quid mine faciat, Paulus indicat, quam quid in toto suo munere. alteri tò prò Christo praeponitur, emphaseos causa, coli, verss. ante- ced. Mox alterum, eadem de causa, prius ponitur. — y.aTo&XaY7,TS, reconcili- amini) este reconciliati. v. 21. tòv) eum, qui non norat peecatum; qui nulla eguerat reconeilia- tione. Elogium Jesu proprium. Maria non erat Vi pi yvousa quae non norat peecatum. — à|/.apTiav stcoitissv, peecatum fecit) peecatum ita, uti nos justitia. Quis auderet sic loqui, nisi Paulus praeiret? Conf. Gal. 3, 13. Ideo Christus etiain derelictus in cruce. — v^s?;) nos, qui non noramus justitiam, qui debue- ramus consumi, nisi reconciliatio inventa esset. — sv aÙTco, in eo) in Christo. Antitheton, prò nobis. 2 COE. VI, 1—8. 693 CAPUT VI. v. 1. Suvspyouvirsc, Cooper antes) Non modo ut legati Dei, vel contra, ut rogantes, vobiscum agimus; sed etiam, ut amici vostri, cooperamur vobis ad salutem vestram. [Hoc est medium inter gravitate™ legatorum, et Inter sub- missam rogationem , e. 5, 20. Id est, omnia experimur. Not. crit.] nam vos debetis salutem vestram operavi, Phil. 2, 12. cooperatio describitur v. 3. s. adhortatio , v. 2. 14. s. [usi/ue ad e. 7, 1. V. g.] Ab Judaismo deterret, ut legatas, et rogando: ut cooperane deterret ab ethnicismo. In omnes ejusmodi formas non nisi sanctus evangelii minister vertere se potest. — xal) etiam. — tyjv /aptv, gratiam) de qua e. 5, 18. s. [et e. 6, 2. 17. 18. V. g.] — SscoccGat) Hoc deducitur ex ^/.tw. Gratia divina se offert, fides et obedientia hurnana se permittit. v. 2. Tiysi, dicif) Pater ad Messiam, Es. 49, 8. omnes in eo fideles am- plectens. — yàp, enim) Describit gratiam. — oY/.tco, accepto~) divini benepla- citi. Hinc Paulus mox infert correlatum, sù^pÓG^sjcToc, bene acceptum, ut nobis quoque gratum sit. — ZTrfaouGx aou) audivi te, orantem. — èv ìóf/ipa, die) Lue. 19, 42. Hebr. 3, 7. — ì&où vuv, ecce nunc) Summa adhortationis, v. 1. per sermocinationem proposita. v. 3. èv [MfiSsyi, in nullo') Resp. èv ttxvtì, in omni. v. seq. — ò\Sóvts;, dantes) Participium pendet ex v. 1. — Tupooco^v, offensionem) quae esset, si careremus patientia et ceteris, quae mox memorantur. — r\ Siaaovia, ministe- rium) Abstractum. Concretum v. 4. Z?d ministri. v. 4. (tó/.ovot, ministri) Hoc majorem vim habet, quam si scripsisset <; T&àvoi, ut seductores) Summa infamia. — à7,7)9si;, reraces) apud fìdeles, et re ipsa. v. 9. àyvooó[/.£voi, ignoti) [ita ut rei piane ignoremur et neglìgamur, rei habeamur prorsus airi quam qui reapse sumus. V. g.] Gal. 1, 22. Col. 2, 1. — - è-iyivco(r/.ó(Asvoi) ugniti. — ] ) i^où, ecce) repente, contra spem. v. 10. àsl) quoris tempore, quoties tristati eramus. — rcfourfijovrss, /o- cupletantes) spiritualiter. — 7uàvToc y.yMyovuzq, omnia tenentes) ne aliis pereant. v. 11. tó gtó^oc, os) Symperasma, quo viam sibi praeparat Paulus, ut ex laude ministerii evangelici a e. 2, 14. hucusque deducti derivet adhortationem ad Corinthios. — àvscoys, apertimi est) aperuit se. Sane singulare quiddam habet haec epistola. — xoptvGtoi, Corinthii) Rara et praesentissima appellatio, quoddam quasi privilegium Corinthiorum exprimens. conf. Phil. 4, 15. not. — r, xapSwc, cor) Ab ore ad cor concludere debebant. Aftìnia sunt, apertimi esse et dilatatimi. — TCET&A'ravTai, dilatatimi est) diffusum est. 1 Reg. 4, 29. nb nn^, yuu.ac xapoiag, w; yj a[/.[/.as ri rcapà tt,v OdcXa^fiav. v. 12. où (jTSvo^copstaOs, non angimini) Indicativus. Antitheton: dilatati estote. — év yjjuv) in nobis. èv, in, proprie, uti e. 7, 3. Sat spatii habet cor nostrum ad vos capiendos. Paulini cordis latitudo eadem est Corinthiorum, propter necessitudinem spiritualem, de qua v. 13. — GTsvo/wpst'jOs, angimini) angustia cordis, propter delictum nuperum. — èv toT; crT^àyyvoic ùy.tov, in ris- ceribus restris) quae mea causa doluere. v. 13. ttiv) Subaudi xoctòc, secundum. — àùf/ìv) eandem: ut eodem sensu sitis, quo nos. — àvTiafjQiav , remunerationem) quam mihi ut patri debetis. conf. Gal. 4, 12. — tó; tsxvgi? Tiyco, w£ Uberis dico) Innuit hac parenthesi, se nil grave et acerbum postulare. — ttXxtuvO'/ìts, dìlatamini) Adhortatio duplex: Pandite vos primum Domino, deinde nobis. conf. e. 8, 5. dilatamini, ut Domi- nus vos inhabitet: v. 14. — e. 7, 1. capite nos, e. 7, 2. v. 14. [/.yì ytvscOs, ne fiatis) Molliter, prò ne sitis. — sTspo^uyouvTs;, ctwi parte aliena jugati) Lev. 19, 19. LXX, Ta x.t/jV7) croi» où y.onoyzÙGZic, sTcpo'C'jyo). Heterogenea sunt, fidelis et infidelis. Jm<70 vicina est notio serritutis. Affine verbum fcr^ittsah Num. 25, 5. Deterret apostolus Corinthios a connubiis infide- lium, coli. 1 Cor. 7, 39. tant ammodo in Domino. Eas tamen rationes adhibet, quae etiam ab reliquo cum infidelibus commercio propiore eos deterreant. conf. v. 16. cum 1 Cor. 8, 10. 10, 14. seqq. — àmetòi?, infidelibus) ethnicis. Omnes peregrinitatis fibras evellit. — ti;, quae) Quinque interrogationes: quarum tres primae vim habent argumenti; quarta, aut quae, et quinta, simili conclusionis. — &txy.io<7uv7) XiGtt àvotua , justitiae et injustitiae) Status fìdelium et infidelium, diversissimus. v. 15. (3s)aap, Belial) Semper graecis verbis exprimunt LXX, b^bn He- braicum: hoc autem loco Hebraicum euphemias gratia Paulus adhibet. Est hoc appellativum, 1 Sam. 25, 25. primumque occurrit Deut. 13, 14. Hiller. Onom. S. p. 764.: Belijahal, sine adscensu: i. e. infimae conditionis, immillimi et obs- curi loci. B. Paulus Satanam Belial rocat. Veruntamen Satanas Deo, Christo autem Antichristus opponi solet: quare hìc quoque Belial, Christo oppositus, omnem colluviem antichristianam notare videtur. 1) à~o0V7JY) ij.sTa tou àoixau. — {/.STa sì(tò>G)v, fwm idoìis) Non dicit: ^erà vaoO slSwXwv, cum tempio idolorum, (quamvis tempio subaudit Syrusf) nani idola non inhabitant cultores suos. — 6p.eii;, vos) Qnae Israeli promissa snnt, pertinent etiam ad nos. — svoooigcd — Xaò?, inhabitabo — populus) Lev. 26, 11. s. LXX, Ot^go) ttqv c/-7,v/iv p.o-j sv ujjlTv — /.al s^TTìpiTraTTierto év uy-Tv, /.al è'coaai ójacov G&ò;. /.al uaslc stò^Oì [xol \y.6z. Unum versimi citat Paulus; totani periocham vult repetitam censeri. — é(jwvspjLr- 7car/,<70), inambulabo) Divinam praesentiam perpetuam significai inhabitabo, inambulabo operationem. Materia de inhabitatione Dei gratiosa in anima et eorpore sanctorum, declarari potest ex contrario, de obsessione spirituali et corporali; ut omnis oeconomia mali et boni inter se conferri possunt secundum rationes contrarias. — effofjuw, ero) Summa divini foederis. Ex. 6, 7. Hebr. 8, 10. — Oso;- Xaóc. Deus: populus) Gradatio, in patrem: in fifios etc. v. 18. Ap. 21, 3.7. Jer. 31, 1. 9. v. 17. £;sX0£T£ — [j:l a-TscOs) Es. 52, 11. toóczrfzz à-óar/iTs, zczkQzzz è/.EiOsv, /.al à/.aOàpTOu [J.'h z,ov, vestrum zelum) prò salvando spiritu peccatoris. Haec tria recurrunt v. 11.: sed cuilibet horum accedit syntheton aliquod. hìc autem parcius agit, et euphe- mias causa desiderium primo loco ponit, et flehm dicit, non indignai ionem. — O-sp sj/.ou) prò me. Quia Corinthii zelum adhibuere, Paulus sublevatus est, quo minus exerceret zelum. — wgts [as v ua)Aov, ila ut ego potius) Transitio occulta. Extitit apud me non tam solatium, quam gaudium: gaudium polius. v. 13. v. 8. sv ttj s-lttoIy;) in epistola, non addit, mea. inox etiam longius ab ea se removet, quum addit, sxsivvi, illa. — sì xal) etiamsi. Optarat Paulus, ut a Corinthiorum poenitentia, si fieri posset, remota esset tristitia. Ter uno versu liane particulam adhibet. item v. 12. Vide paternam ejus lenitatein: tantum non deprecatur. — j3Xs77w, video) ex re ipsa. — sì xol, etiamsi) In inciso hocce, oti ri stuitto^yì sjcsivy] sì jeat Trpò; copav sXutut^sv Oy.a;, formula sì xocl vel ante se et post se comma habere debet, vel neque ante neque post. Causam explanat apo- stoli^, cur ipsum haud poeniteat tristitiae Corinthiis allatae. Contristavi! vos, inquit, epistola, tantummodo ad tempus, vel potius ne ad tempus quidem. Unde etiam Chrysostomus illud, otl Trpò? wpav zkuirr t <7zv uaac, ita repetit in exegesi, ut sì imi praetermittat. Valde morata est sì itàì particula, absolute posita. Sex- tus 77pòc à<7Tpo}.ÓYov • MsG' vi'ASoav où&sv tcov TTpos'.pYiy.svcov ^uvxtov sctti 7rapa(T/;- tASWjffGai, [/.óva &s, sì x.al apa, Tac tou TjXtou xivt'ssic. ubi sì /al apa, ut apposite loquitur Devarius, detrahit consessioni factae, Solis videlicet tantum motus observari posse: si modo, inquit, scil. ipsi motus Solis observari possunt. Vide 2 COR. VII, 8 — 10. «97 Devar. de partic. Gr. in sì xal, nec non in d&V sfcsp et oùX sì apa, et Budaei Comm. L. Gr. f. 1390. ed. 1556. et, si placet, quae notavi ad Gregorii Neocaes. Paneg. p. 174, de sì absolute posito. Percommode Lutherus, Vielleicht. Alii non observata particulae vi, mire vexarunt hunc locum, rfioùq apostolici plenis- simuin. Affinis locutio, oùSs 77pò; wpav, Gal. 2, 5. v. 9. vuv /aìpco, mine gandeo) Xunc facit epitasin: non modo non poe- nitet me, quia tristitia fuit brevis; sed etiam gandeo, quia fui* salutaris. — ùi jjLSTàvGiàv, in poenitentiam) /nhtc determinat speciem tristitiae. — xy/ràOsòv, secundum Deum) Secnndnm hìc significat sensum animi, Deum spectantis et sequentis. In Deum non cadit tristitia: sed tristitia poenitentium mentem cum Deo conformat, conf. x.y.Tà, secnndnm. Rom. 14, 22. Col. 2, 8. 1 Petr. 4, 6. Sic apud Philostr. in Heroicis, p. 665. kqltòl Qsòv -fottìi, rfiri^o auspicio adsnm. — èv [tófi&vV, iri nullo') Congruit hoc cum affectu ilio, ex quo apostolus loqui- tur etiam e. 11, 9. èv Travrl, in unirti. — Ì^vjjm^tz , detrimentum pateremini) Omnis tristitia, quae non est secnndnm Denm, detrimentosa est, et mortifera, v. 10. v. 10. {/.siràvoiav — à;/.STa;/iXr,TOv , poenitentiam — non poenitendam) Vi etymi fj.BT<£voia proprie est mentis, v.zzy.uÀlzw. voluntatis; quod illa senten- tiam, haec solicitudinem vel potius studium mutatum dicat. Unde Thomas Ga- takerus Advers. mise, posth. e. 29., ubi de his poenitentiae vocabulis accura- tissime agit, longam dissertationem hac anacephalaeosi claudit: Ita seriem ha- bemus non ó^ocyspco; , sed àxptSto; delineatam, (pia affectio ista a prima sui origine, quasi per gradus et incrementa quaedam , ad maturitatem, ut cum Septimio loquar, justam tandem perducitur. Primo loco animadversio fiabe- tur, quod ab 3TO prò ab rné Hebraeis dicitur: ab hac erroris agnitio, tj.STàvoia resipiscentia oritur. Excipit hanc àuTapsTT'/^ic sire lurrr^ displicentia, tristitia; tò tans poenitentia: hanc, ubi eftìcax -/.al yfó\tiibi l e. genuina fuerit , conse- quitur tò ava conversio, s-^tooot,, y.. Utrumque ergo dicitur de eo, quem facti con- siliive poenitet, sive poenitentia bona sit sive mala, sive malae rei sive bonae, sive cum mutatione actionum in posterum, sive citra eam. Veruntamen si usum spectes, [j.z-7W)À\ziy plerunque est ixstov vocabulum, et refertur potissimum ad actiones singulares: asTavoia vero, in N. T. praesertim, in bonam partem su- mitur, quo notatur poenitentia totius vitae ipsorutnque nostri quodammodo: sive tota illa beata mentis post errorem et peccata reminiscentia, cum omnibus affec- tibus eam ingredientibus, quam fructus digni sequuntur. Hinc fit, ut asTavostv saepe in imperativo ponatur, v.z~yjj.zlzX7T:ouSìriv Vijxwv , studium nostrum) Conf. e. 2, 4. — èvoVruov, coram) Constr. cum tsjtau^7i(j(.at , où y.aT7)ì<]/s«dc, pressurae) cum paupertate conjunctae. v. 13. §\v\k pres- sura. — Trspiscsia jtal TTTco^sia, abundantia et paupertas) Oxymoron et ev òià 5\»oiv suaviter contextum. — /.axà (3à6ou$) BàGou? est genitivus, qui a zara re- gitur. conf. jtscTa, Matth. 8, 32. nec non E. Schmid, ad 2 Joh. v. 3. Citat ille suam Syntaxin particularum graecarum; librum egregium. — db^ÓTTÈrros, sim- plicitatis) Simplicitas liberales facit. e. 9, 11. v. 3. oti, quoti) Anaphora, cum epitasi. — «/.apTupw, testor) Hoc et ad se- cundum et ad supra spectat. — aùQoupSTOi) sua sponte: non modo non rogati, sed ipsi rogantes. v. seq. v. 4. àsójxsvoi, rogantes) Àmanter moniti fuerantaPaulo, ne supra facili- tatevi facerent. Macedones contra rogarunt scil. ut munus acciperetur. -— Tr,v yàpiv y.cd tyiv xoivwviav, gratiam et communi onein) £v §tà SuoTv. v. 5. soV/.av, dederunt) Hoc verbum totam periochae structuram sustinet, talisensu: Non modo gratiam et communionem, sive Sójxa, munus illud, dederunt, sed piane se ipsos dederunt. Ita Chrysost. Homil. XVI. in 2 Cor. coli, maxime Homil. XVII, udì repetit ÙTCsjp S'jvaixiv siyco, dico eleganter subjuncto. v. 8. o\à, per) aliorum studio vobis commemorato, v. 1. — ma) etiam. Hoc omni imperio validius. — àyÓTT/];, amoris) Nil studiosius amore. — §o>«- {/.à^cov, probans) Participium pendet a v. 10. v. 9. yivwrr/.STS yàp, cognoscitis enim) ea cognitione, quae debet amorem habere. — X°? lv > 9 ra ^ m ^ amorem sincerissimum, uberrimum et liberrimum. — ÌTttàyèwz\ pauperem egìt, paupertatem gessit. neque id tamen a vobis postula- to, v. 14. — sxstvou, Illins) Hoc magnitudinem Domini innuit. — tzzcùjzìx tcXod- tvìgtits, paupertate divites essetis) Sic omnibus iis, quae perpessus estDominus, contraria bona nobis parta sunt. 1 Petr. 2, 24. fin. v. 10. xal) etiam. — dut/^pépsi, conducit) Argumentum ab utili, movens ad dandum. sic v. 16., ùrèsp. Suavissimum paradoxon. — tò rcoivicai, facere) prò anno praeterito. — tò GsXsiv, xelle~) in hunc annum. v. 11. tò 7roiYiteiTat) in medio est) Sic, 7uov*/!pia xpó/wSiTou u[/.lv. Ex. 10, 10. — eÙ7upó(j$sx,To;, 6ene acceptabilis) Deo, e. 9, 7., cum suo munere. — ou >ca9ò oùx. s^sl, non sicnf non habet) Sic enim minus acceptabilis foret tenuior. v. 13. ou yàp) non enim, scil. io! agitur. Regula exercendae liberalitatis. — avsTt;* GXitli?) Idem antitheton, 2 Thess. 1, 6. 7. — èE ìro inductione animi Gen. 34, 8. ittfog ~1JP0 LXX, TTposilsTo t?} fu^ ante destinat: tristitia: necessitate: hi- larem : quatuor verba, quorum primum et tertium, secundum et quartum inter se opponuntur. — s^àvayxyjc, ex necessitate) ideo tantum, quia recusare non potest. — ftapóv, hilarem) Dei similem. Prov. 22, 9. LXX, àvftpa ftapòv xal Sótyiv àyarca (Alex, sùXoys?) ó Oso?. v. 8. Tuacav X^P tv > omnem gratiam) etiam in bonis externis. — TC£pi<7<7£u<7ai) abundantem reddere, etiam dum largimini. — Iva, uf) Datur nobis, et habemus, non ut habeamus, sed ut bene faciamus. Omnia in hac vita, etiam praemia, sunt semina fìdelibus, in messem futuram. — aÙTapmocv, sufficientiam) ut non egeatis aliena liberalitate. Huc ref. panem. v. 10. — àyocOòv, bonurn) erga egentes. Huc ref. semen. v. 10. v. 9. àsiiópmàsv, sparsiQ Verbum generosum : spargere, piena manu, sine anxia cogitatone, quorsum singula grana cadant. Estque metonymia: sparsit, i. e. semper habet, quod spargat. Sane Psalmo 112, 9. est pars promissionis. — ri Saaiosuvri aÙToO, justitia ejus') justitia, i. e. beneficentia. v. seq. Stricte hoc notatum est. Plus est justitia. — [iivei, manet) inexhausta, inoblita, indefatigata. v. 10. ó Sé) Deus. — ém^opTiywv, suppeditans) Abundantia est, quod semen datur; panis, necessarius, utique datur prius. Innuit Paulus, promissione semi- nis, quae verbo dispersit denotatur, praesupponi etiam promissionem panis: sed plura addit. Est enim in textu chiasmus: Deus, qui exhibet semen seminanti, praebebit et multiplicabit* semen vestrum: qui exhibet panem in cibum, augebit germina justitiae vestrae, animam pascentis. cibus animae, justitia. Matth. 5, 6. 6, 31. 33. £7U)(opY]y£Tv, suppeditare habet emphasin, sed plus est ^opriysiv, dare, addito verbo tcÌyj6uv£lv, mnltiplicare. S7cópo;, semen, quatenus opes pie collo- cantur: ysvvYj[/.aTa, germina, omnis proventus spiritualis et corporalis benedic- tionis, ex illa satione. Haec distinctionis ratio, ut ponatur comma post (ipótoiv, non post ^op7iy7ia£t, jam in Apparatu notata est. — x.y.1 àp-rov, et, panem'} Es. 55, 10.: £w; àv Sco (ó u£to;) cnuép(Ji9S tw orcsipovni x.o.1 àprov zìq f}pc3uvY)s. Hos. 10, 12. v. 11. 7&outi£ó|/.svoi, opibus crescentes) Pendet ab abundetis. v. 8. Prae- sens: plus, quam, sufficientiam habentes. v. 12. vi Stax.ovLoc Tffe ^stiroupyta; tocutt];) Decora appellatio. Xsnroupyia, functio ipsa: Siaxovia, actus. — 7rpo<7avaTC>,7ipoCJ(ja, amplius supplef) Decompo- situm. Etiam aliunde supplebantur defecfus. — xoX^wv) Foemininum: multarum. v. 13. Wipfc) documentum. — SoEà^ovT£?, glorifìcantes) Hoc pendet ex gratiarum actiones, v. 12. Iterum casus rectus, liti e. 8, 23.not. — ètti tyJ u7U0TayyJ Tvfc ójxoXoyias ujacov, super subjectione confessionis vestrae} Rebus ipsis profes- suri erant, se recognoscere beneficium divinum sibi in evangelio praestitum. [et victas dedisse verbo gratiae. V. g.] — xal zìe, xàvra;, et in omnes) Qui aliquos sanctos beneficio afficit, eo ipso omnes afficit. Omnibus enim se favere ostendit. 1) Qui) secus ac in Ed. maj. factum fuerat , ima in Ed. 2. tum in Vers. germ. prae- feriur. E. B. 2 COR. IX, 14. 15. X, 1—5. 703 v. 14. àsvissi, oratione) Construe, glori/icantes super eorum or at ione. nam gratias agimus etiam prò orationibus, quae nobis datae sunt. 2 Tim. 1, 3. — stti-oQouvtcov , desideranlium) Consti*, cum aÙTtov, eorum. — &ià, propter) Constr. cum grafiarum actiones. — è;ou<7£a;, pote- st ate) v. 6. e. 13, 10. — ó xupios, Dominus) Christus. — oùx, aìcyuvO"/ÌGO|xai, non pudefiam) Non fuerint fulgura ex pelvi: auctoritatem non defugero. v. 9. Iva ixY)) Hoc' eo dico, ne etc. — w; àv) Appositae particulae. — sx- ÀoTp£oi; iterata. Paulus mensuram habet; isti in immensa gloriantur: atque Paulus inter gentes rudes evangelizare perget; isti sì; rà eroica glorian- tur. — sì;) in, super, conf. v. 15. not. — ajJt-STpa, immensa) Acuta amphibolia. àijLSTpov, quod modum sive mensuram vel non servat, vel non habet. Paulus mensuram servat: pseudapostoli piane nullam habent. — àXKà) sed, scil. agemus. — tó [xìtoòv toO xavóvoc, mensuram canonis) Msrpov xal xayàv interdum dicitur per synonymiam: hic ditFerunt. Msrpov dicitur respectu Dei distribuentis, xavùv respectu apostoli laborantis. Itaque xavwv determinatur per [/.érpov. nam piTpov, apud Eustathium, TÓJ;t;- et pirpov ac j/.sptto) sunt conjugata: quia utrumque a p.sip(a. Conf. Clavis Homerica, p. 222. Singulis apostolis divisae provinciae. — [/ÌTpou, mensur ae) Hoc iteratur, ut oO agnoscatur ad [/.STpov re ferri, tou xavóvo; absolute ponitur. post accusativum [/.érpov ponitur genitivus [ASTpou, ad notandam partem, apud Corinthios. — epeptasv, partitus est) Hoc verbo aperte excludun- tur pseudapostoli. — è0ai. — à}jpi xal uawv| efiam «d ros usune. Msitòat?. v. 14. où yàp 0-spsxTSivo[/.sv) "non éjiimii extendimus nos ultra mensuram nostrani. — à/pi, yàp, n#m usi/ue) Paulus ab efFectu probat , Corinthios contineri canone divinitus sibi assignato. — èv tco sùayysXwp) m functione evangelica. conf. e. 2, 12. v. 15. oùx. sì;, non in) Hoc initium alterius membri, quod ad constructio- nem attinet, nectitur cum fine prioris. conf. not. ad Rom. 8, 1. Non inferemus pedem in alienanti provinciam, dicentes: Haec mea snnt. — aù£avof/iv7té, cres- cente) Praesens. Paulus Corinthios neque ante tempus omittere voluit, neque alios diutius differre. — èv 6p,£v, in vobis) Noster penes vos profectus solidissi- ma gradum nobis magnificino dabit ad profìciendum plus ultra. — [£EyaXuv0Y)vat — sùayys>i<7a<70ai) amplificar i revera, evangeli* andò, utrique verbo conjunctim, sed praesertim tco amplificar^ opponitur gloriari. — sì; TTsptTcsìav) abundanter. — sì;, in) Antitheta sunt, in illa quae ultra vos, et, in parata. v. 16. toc uTrspsxstva, illa quae ultra sunt) quo nullus adhuc pervenit cum evangelio, meridiem versus et occidentem. nam Athenis Corinthum venerat. Act. 18, 1. — oùx èv àXXoTptw, non in alieno) Antitheton, secundum canonem nostrum. — sì;) in ea, quae parata sunt, gloriando nos inferre. eroica, parata, plus etiam, quam TnTOijJW«7(jtiva, notat. y. 17. ó §z, qui vero) Receptui quodammodo canit: et tamen hac ipsa siu- QspaTsia iterum pseudapostolos ferit. — èv xupttp , in Domino) adeoque Domino probante. 1) Oongruit, quod Vel*sio germ., utut voces ou auviouatv 7jjJ.ec? hi exprimat, ita tamen verborum cohaerentìam instruit, ut idem smsus emergat, quemfundit Gnomon. E. B. 45 706 2 COE. XI, 1 — 6. CAPUT XI. v. 1. 5/ 0e jwre sno apostolico /ine in re decesserat. V. g.] — uòtoGvrrs , exaltaremini) spiritualiter. — tò tou GsoO sùay- ysXtov, Z)e£ evangelium) divinum, pretiosissimum. v. 8. irr'Ar^y. , spoliari) Justissimam stipendii acceptionem imputat sibi prò rapina, et inox prò segnitie et o«ere. conf. not. ad 1 Cor. 9, 17. Hoc ver- bum, et opsonium, allegoriam eflìcit, a re militari. — "Xafiwv, sumens) in viam, quum ad vos veni. Antitheton, praesens, quum vobiscum essem. v. 9. TtpocavsTrV/ipwrav, amplili s suppleverunf) Decompositum: nonnihil supplevif Paulus sua maini laboriosa. — /.ai TY)pvi<7<«>, et servabo) tantum abest, ut poeniteat. e. 12, 14. v. 10. s<7Ttv àX'/-9sia, est veritas~) Verbum emphatice praeponitur: stat. senno est de ventate speciali, conf. Rom. 9, 1. not. — où, noii) Metonymia con- sequentis: gloriatio non obstruetur, i. e. posthac nihilo gravior ero. v. 11. era, quod) Saepe laeditur amor etiam recusando. v. 12. y.al TCOivico)) etiam faciam. — èx./có'-Lco, amputem) Pseudapostolis non erat commodum, gratis praedicare. v. 20. — tyiv àoop[/.7,v, occasionem) in hac re : mox, sine articulo, àcpopar.v, quacunque in re. — èv lo , in quo) Gloria- tio eorum in hoc constitit, ut dicerent: invenimur, ut Paulus. v. 13. oì yàp toioutoi, tales enirn) Aetiologia, cur nolit istos similes putari ipsius. — '|su&a.7;ó<7To)>ot, pseudapostoli) Haecjam pars praedicati. antitheton, v. 5. Nunc tandem scapham scapham dicit. Congruit mox, Só^tot, dolosi, [lnsignis hic sermonis est severitas. Cogitai' erint liaud pauci: Oppido etiam tales non sper- nendae indolis homines sunt; quos tam invidiose deformari non oportebat: Chri- stum videlicet viderunt, Eique diuturnum jam testimonium praebent; adeoque non habendi sunt nullo inter ceteros loco. Atqui subtilissima est veritatis causa. Qui multis hodie arridet Indifferentismus, eum Paulus non coluit. (Er war kein so gefàlliger Toleranz-Prediger.) Accedit, quod in frequentibus vitae discrimi- nibus zelus Apostoli nil debilitatus perstitit. V. g.] — sì; à^oGTÓXou; ^qictou, in apostolos Christi) Non piane negabant Christum; sed non vere praedica- bant. v. 23. v. 14. où GauaacTÒv, non mirum)Non magnum.x. seq. Magismirum, de Sa- tana, qui longius differt ab angelo lucis. — ocùtò;) ipse, auctor et magister eorum. — ftSTaGp){jwcTC^STat, trans format se) Praesens: i. e. solet se transformare. Fe- citidjam in paradiso. Oratio II. in annunciationem, adscripta Gregorio Thau- maturgo, in Ethopoeia Mariae: [/.yì rcàXiv sì; àyysXov cùcùtò; [ASTacymaTtGOsl; ó 45* 70S . 2 COR. XI, 14—25. àp^éxaxo? Satjxtov xtX. — ayy£Xov (pwTÒ?, angelum lucis) Id facìt, non solum, ut noceat nobis, sed etiam, ut fruatur honore. — , ilerum dico) Novo buie argumento gloriationis itera- tane ex v. 1. rcpoOsparaiav praemittit: qua certe nemo insaniens utitur. — pj, ne) Particula prohibendi: nemo me putarit desipere. Hoc incisum non ponitur per parenthesin, sed vis verbi Xéyco, dico, super boc ipsum incisum cadit. v. 17. o Xa^co, où \oìk& jtaTà xupiov, taTa tyiv capita, secundum cameni) v. gr. quod Hebraei sint. v. 22. v. 19. YjSéa);) libenter. v. 20. yàp, enirn) Particula intensiva: fertis insipientes; nani fertis etiam oppressores. Cleon apud Thucydidem lib. 3., ircsquuxsv ó àvQpo)-o<; tò [;iv Gspa- ttoOov u7usp(ppov£tv tò Sé (X7) u7wSixov 0au^à(^£tv. — si' ti;, si quis) ut pseudapo- stoli, gloriabundi. — zaTaSouXoi, in servitutem redigi?) Genus: sequuntur bis duae species. — jwcTSffÒfei) Sic LXX, Ps. 53, 5. — Xa|/.(3àvsi , accipit) scil. a vo- bis. neque enim necessario subauditur Opta? vos , collato inciso subsequente. — s7raipeTat, extollitur) praetextu majestatis apostolicae. — zie, Tupócco^ov Sepsi, in faciem caedil) sub specie zeli divini. Id Corinthiis accidere potuerat. conf. Es. 58, 4. 1 Reg. 22, 24. Neh. 13, 25. 1 Cor. 4, 11. 1 Tim. 3, 3. v. 21. x.aTa cm^iav, secundum iguominiam) quasi jam prò infami habitus. Vide 1 Cor. 4, 10., quo ex loco etiam tò infirmi Ime conferas, et prudentes ad v. 19. Conf. secundum, Phil. 4, 11. — <ó; oti ty&Te Y)c0sv/i<7a[X£v) (piasi nos infir- mati simus animo, ri.il habentes, qui gloriemur et audeamus. sequitur antitheton: quacunque aulem in re aliquis. infames et infirmi non possunt gloriari; sed ta- men audebo. conf. v. 30. — èv à l. conferas: Interro* gatio. nain istos negat diaconos Christi, v. 15. Congruit Vers. germ, E. B. 2 COE. XI, 25 — 32. XII, 1. 709 — èv toì (3u0(5) ó ftaOòc; quodvis profundum notat; sed, ubi absolute poni tur, marinum, hìc praesertim, cum mentione naufragiorum. nbi^: LXX plerunqué (iuGó;. — s7uoi7)(7a) transegi natans. Multi naufragi cum aquis multas horas ita conflictantur, ut tandem emergant. v. 26. óSowuop'Cais, itineribus) Vide Acta. — èv ^ràSoc^iXcpotc, m /Vota fra- tribus) Hoc pericuìum molestissimum: praeter exspectaHonvm ceteris adjectum, cum suavitate. [Acerbi erant isti ac pestìferi homines, utut boni specie non de- stituii. Gal. 2, 4. V. g.] v. 27. èv, in) Quinque coturnata: primo cohaeret secundum, tertio quar- tum, suavi rhythmo. — èv Xtuuo, in fame) Deut. 28, 48., èv \vjm xaì èv St^st, xal èv yujxvÓTTjTi, stai èv èkXéitf&i xàvTcov. v. 28. ^topU, praeter) Particula servit connexioni. — twv wàjMafrrài) Sic appellai labores externos. hactenus descripsit suos proprios; nunc alienos, se- cum cornmunicatos. — Vi) Appositio casus obliqui et recti, qualis illa Basilii Se- leuciensis, à «ptòvvfc, croTioptà? Tnrjyv]. conf. not. ad Chrys. de Sacerd. p. 504. — ini, eum qui erat in Chri- sto. — sì'ts, sire) Hoc repetitur, quia vel si in corpore usque ad tertium coe- lum raptus fuerit, tamen ulteriori gradu in paradisum extra corpus potuit rap- tus esse. v. 4. àppYjTa) ineffabilia, non in se; alias Paulus non potuisset audire: sed nomini, ut sequitur mox, adeoque ipsi Paulo. Quis ea effatus sit, Deus, an Christus, an angelus, an angeli, an spiritus justorum, et cui; Paulus non indicat, an sciat. Sublimitatis certe magnae fuere; nam non omnia coelestia 2 COK. XII, 4 — 7. 711 sunt ineffabilìa, v. gr. Ex. 34, 6. Es. 6, 3. quae tamen valde sublimia. — oùx, è^òv, non lìcety éEòv et àuvaTÒv, licere et posse, dicitur, quod neque res neque lex prohibet. itaque ineffabilìa et non licei se mutuo declarant, negantque, aut posse ea loqui hominem, aut licere nomini. Ceteri, qui non audivere, non pos- sunt: Paulus, qui audivit, non satis potest. et, si possent, tamen non liceret, non convenirci, in mortalitate: quia terricolae non caperent. Job. 3, 12. Latius patet auditus, quam loquela. — àvOptÓTtw, homini) Constr. cum licet. Arctior saepe loquendi, quam cognoscendi potestas. v. 5. ó-Tisp toO toioutou, prò tali) Masculinuiu. antitheton, me ipso. Re- movere debemus tó ego a rebus magnis. Duas partes hic versus habet: altera habet aetiologiam versu seq. altera declaratur v. 7. s. — jcau)r/ÌGoj/.ai, gloriabor) i. e. gloriari possem. coli. v. 6. init. v. 6. oùx. iaoyjsa acppcov, non ero insipiens) Etiam cap. praec. dixit veri- tatem, et tamen insipientiam sibi adscribit: quia scilicet gloriatus est de rebus minime gloriosis, hìc de gloriosissimis. — qpsiXoj/.at, parco) parce haec tracto. — [j:f\ ti;, ne quis) quam non verentur haec plerique, etiam Theologi. [Co- minus et eminus haud palici pluris aestimari se, quam fas est, patiuntnr : at quam notabili eos honoris parte penes DEUM se ipsos ea re defraudare exi- sfimes? Filiorum DEI siquidem jure gaudeas, fac luceat lumen istud tuum: sed singularibus rebus caute et parce ufi memento. V. g.] — jì\ÓK$i; àxouei, videt: audit) in vita communi, me non prohibere valente. v. 7. iva p) 07rspaipy|/.oTs, èv crsvo^toptai;, in persecutio- nibus, in angustiti) humanitus allatis. — u7usp, prò) Constr. cum sù&oy.to, bono sum animo. — tots) tum demum. — SuvaTÒ?, potens) virtute Christi. v. 11. ysyova, f (ictus sum) Receptui canit. — tocpeiXov, debebam) Com- mutatio personae: i. e. ras debebatis me commendare. — Ocp' Ojxtov) a vobis, inter vos. — oó&sv sìjxi, nihil sum) ex me. v. 12. [/lev, quidem) Haec particula sive mica modestiam alit. — ffflpe&Ksc, signa) Rerum testimonia adsunt. — tou òlizog-zòIou, apostoli) Articulus vim ha- bet: ejus qui sit apostolus. — gyijjlsiois) Sic .4/. Lat. (in cod. Reutl.) Hilarius. Lectio media, unde, sv Graziole, plerique: xal cFfl[/£foi£se. Sequitur antitheton: nec /?er «/«OS, v. 16. s. — aSucfacv-, injuriam) Jave poterat apostolus opsonia a Co- rinthiis accipere: quo quum haud usus est jwre, injuriam sibi imputat: eamque sic appellat, non per ironiam, a qua sermo apostolicus abhorret; sed per am- phiboliam. nam àoY/ctav appellat hoc loco inusitata praecipue notione, quae La- tino non-jus possit exprimi, et a privativum habet, uti àvojxo;, àvóy.toc, Rom. 2, 12. 1 Cor. 9, 21. àvuwóraX'tàv, Hebr. 2, 8. et tamen notionem injustitiae si- mul admittit, minoris erga Corinthios amoris suspicionem deprecans: condo- nate, coli. e. 11, 11. v. 14. Tà ufxwv, vestra) Phil. 4, 17. — u[/.a?, ros) ut vos lucrifaciam. Matth. 18, 15. Thesauros spirituales congerit prò Corinthiorum anirnis. v. 15. v. 15. èyà &s, ego vero) Vero facit epitasin. — oVrravr^w) pendant mea. — éx^axav7]G7i(70[xai) expendar ipse. — tttov, minus) Amor descendit potius, quam ascendit. [Indignum est, intensissimum amorem amoris exilitate repen- dere. V. g.] v. 16. cùdC ù-àp/wv, sed cum essem) Objectio, quam formare Corinthii [suspicione permoti, V. g.] possent. Respondet versu seq. — Staffiate, cepO ne rete quaestui positum piane efFugeretis. v. 17. [;//, Ttva tov — oii aÙTOu) Pro, u:r t fó tivo<; toutwv, ou; aTrscrTaX/.a x.tX. [Egregie Paulum sociomm bona fides juvit. V. g.] v. 18. TuapsjcàXsGa, hortatus sum) ut ad vos ir et. — tov à&sXiyto. Probatior lectio, ttocXiv &o/.sTts- coli, iterum e. 3, 1. — ùpv, vobis) quasi nostra causa opus esset hoc modo favorem vestrum reti- nere. — U7uèp tv}? 0|7.oiv oìxo'oo[iffc, 7*ro vestra aedifica f ione) ut potius videatis, quam experiamini cum dolore, quam sim apostolus. v. 20. où^ ol'ou?, non quales) Id tractatur usque ad fìnem capitis. Tum, qualem non vuliis, e. 13, 1. seq. Qualis auditor, talis ei pastor. — soste, £71X01, Oi^ol, spostai) Gal. 5, 20. v. 21. if.ii 7uàX(v, ne iterum) Anaphora, ne forte, ne forte, ne. Et hoc quidem versu gravius loquitur. — Ta7reivw<7Y) , humiliet) Metonymia consequen- tis. — ó Gsó? jitìù, Deus meus) Reddit causam, cur commissa in Deum, ad se pertinere existimet. — twv 7rpov)[/.apT7i)cÓTv) eorum, qui peccar ant ante pro- ximum meum adventum. — dbtaOapcia, impuntate) v. gr. conjugum. 1 Thess. 714 2 COR. XII, 21. XIII, 1—5. 4, 7. — Tropvsia, fornicatane) inter coelibes. — àssXysia, lascivia) contra naturam. CAPUT XIII. v. 1. TpLTov) Numerus decretorius, tertium. Sic LXX, Tphrov toOto. Num. 22, 28. — spiaci, re?«o) jam suga in procinctu. — ^apTupwv, testium) Ergo in ea re non revelatione immediata, sed testimonio humano niti cogitabat apo- stoli^: neque jubet, reos ante suum adventum ex ecclesia ejici. v. 2. 7:po£Lprr/.a mi ttpùéfiè, ante dixi, et ante dico) Ad illud refer quasi praesens secundum; ad hoc absens nunc. Serio denunciat. Est in textu, qui tó ypà — où^ iva) non ut. — Sóxi[/.ot, probati) coèrcendo vos male facientes. — tó; tóóxi[/.oi, 91111*1 reprobi) nulla nobis causa data, potestatis exercendae. tó; vàuoOa, possumus) Conf. potestatem, v. IO. — àXi)Qfe£tt$ veritatem) Veritas hìc notat jus accuratum, in Corinthios exercendum. v. 9. à(j9svc5[x£v , infirmemur) corpore, et quiescente potestate nostra. — 8'jvoctoI, potentes) fide. — xm s0^ót/.sQa, eft'erm optamus) Infirmitas, laeta est, non optata. xotTapTWTfc; efjam optata. — xaTapTLGw) coagment ationem : v. 11. 1 Cor. 1, IO. ne opus sit quenquam de corpore rescindere, à-OTÓ^co? severe. v. IO. y,oi, mihi) De potestate apostolica propria agens Paulus a plurali ad singularem redit. v. 11. XóiTCov, ceterum) Conclusio. Severius scripserat Paulus in tracta- tione: nunc benignius, re tamen ipsa non dimissa. coli. cap. 12, 20. — v^upsTs) gaudete. Redit a prima, e. 1, 24. Opportune autem hìc ponitur verbum yatpSTS, quo etiam vale solet dici. — rcapaxa^sfoSs, confirmamini) e. 1, 6. v. 13. •/,) Respondet hoc votum utrique epistolae. Habet quidem etiam prior epistola suam clausulam et votum: sed tamen quia prior epistola in multis capitibus per secundam reassumitur renovaturque, hoc votum etiam in illam quadrat, et in voti universalitate ipsa videtur apostolus etiam ad priorem episto- lam respexisse. — yapt?, gratili) Haec primo loco nominatur. nam per gratiam Christi venitur ad Patris amorem. [Egregium de S. S. Trinitate testimonium! V. g.] — r\ àya.77-/; tou Gsou, amor Dei) v. 11. — r) xoivcma, communio) quae etiam vobis gentibus obtigit, et concordiam parit. IN EPISTOLAM AD GALATAS. CAPUT 1. v. 1. IlaOXoc à7:óc7TcAoc, oùx faz àvQpoJxwv , où&è oY àvOpcó-0'j, y.Xkv. àia ìr t GO\j Y^piGToO xal 6òou raTpò; tou èysipavTO? aÙTÒv sx vsxpcov, Paulus apostolus, non ab hominibus, neque per hominem, sed per Jesum Christum et Deum Pa- trem, qui suscitavit eum a mortuis) Notabile antitheton, quo Paulus, apostola- tum suum asserens, memorat et vocationem divinami oùx òli: àvOpoj-tóv, yXkk (subaudi òià.) Osou Tra/rpò;, non ab hominibus, sed Cp e O Deum Patron: coli. v. 15. seq. et institutionem immediatam: oùàs oY àv6ptó~ou, àXXà o\à ìr,.taT5C[/.xvQàvovT£c li^ouai. Solonem Plutarchus aliosque reponit multos, , qui 7uoluTzzipiy.c svesta xai foTopta? peregrinati sunt. Ju- lianus, magos consulturus in urbibus Graeciae, emidi causam obtendit xa.9' lazo- piav Tffc ìXkx(ìo$ xal tcov bxsics raa&soTyipttov. Greg. Naz. Or. 4. Cresoll. theatr. rhet. p. 163. — Trsrpov, Petrum) Hunc ergo Paulus ceteris antetulit. e. 2, 7. — v;, /V//sos fratres) Majorem eorum, qui professi Judaei erant, rationem habuerat in Timotheo. Act. 16, 3. — oitìvss, qui) Conf. Act. 15, 1. 24. — jc*TfiC(7xo7rn(Toci) explorare, et pessundare. v. 5. t^ uTTOTay*^, subjectione) Limitat. Amore , libenter cessissemus. — r, àV/iOsia) veritas evangelii, evangelium genuinum; non alterum, e. 1, 6. quod substituere conabantur fratres non genuini. Eadem locutio, v. 14. Col. 1, 5. Veritas, praecisa, rigida: nil suum deserit, nil alienum admittit. — 0[xa$, vos) Graecos. Vestra causa defendimus, quae vos repudiatis. v. 6. à-ò) Subaudi oc, oi à-ò x.tX. et construe, où&év [/,oi ^lacpspsi, óttoToi 7uot£ y ( <7av arcò x.t>.. nil mea interest, quales tandem f'uerint UH ex insignioribus. Pariter praepositio posita, omisso articulo, Marc. 5, 35. Lue. 11,49. Non tantum tres, Jacobus, Petrus et Johannes, erant oV/.olìvt£; • ideo dicit òltzò twv. ol Soxouv- tb§, ol ÙTrèp Xiav àTTÓTToXot. 2 Cor. 11, 5. — zhy.i ti) esse aliquid, apud eos, qui Paulum non ita aestimabant. — àizoloi tzo-zz) qualescunque. tuots enclitica h. 1. est, non adverbium temporis. — Osò;;, Deus) Dei judicium sequebatur Paulus. Aucto- ritatem divinam asserit; non deprimit apostolicam. — yàp, enim) Aetiologia non rei, sed sermonis. Praefationem aliquam modo posuit Paulus; nunc innuit, cur ea praefatione usus sit, et rem ipsam proponit. Simile enim, e. 6, 7. Praefatur, se non pendere ex consensu aliorum: deinde tamen consensum illum ostendit. — où&èv TtpocravsOsvTo) nil ad me retulerunt. i. e. nil in mea doctrina reprehen- derunt. Saepe qui vult reprehendere aut monere, id modeste facit per speciem communicationis. Nulla tali ratione usi sunt antecessores , (sic Tertullianus ap- pellat toù^ ^ozoOvTac,) erga Paulum. Ego illis àv£G£y//)v, v. 2. illi nil 7rpo(7ave9£VTO, nil habuere, quod adderent. v. 7. ì&óvt£;) videntes, ab ipso effectu, quem eis demonstravi. v. 8. Act. 15, 12. — T/fe dbcpopuGTta?, praeputii) i. e. gentium, citra circumeisionem ad fidem perducendarum. • v. 8. ih; Tà l'Ovvi, in gentes) i. e. in apostolatum gentium. v. 9. vvóvrès, co gno scent es) me audito et viso. — àofkìcav, datarti) conf. de Paulo, 2Petr. 3, 15. — tdbcwpoc, Jacobus) Hic primo loco ponitur, quia maxime manebat Hierosolymis, vel etiam quia maxime agebat in hac re, Paulusque videri potuisset magisabJacobo, quam aPetro, magisaPetro, quam ab Johanne abhor- rere. Etenim ex multis rebus intelligi potest, Jacobum et Paulum, nec non Pe- trum et Paulum etc. in sua natura et in ipsius animae affectu habuisse , qui alter erga alterum, cum sui abnegatione, amorem et tolerantiam exerceret, salva ve- ntate omnibus agnita. Hinc fit, ut non facile et Jacobum et Paulum aeque capiat 1) Lectio marginalis rAxpo$ xai iàxto(3o;, hoc versu, in utraque Ed. gr. aequiparatur lectioni iàxw(3os xoà X7jcpa?, tura inYers. germ. tura in G-nom. expressae: v. 11. noraen X7]©as, quod Ed. maj. itidem in aequilibrio posuerat, in Ed. 2. et Vers. germ. aperte praefer tur alteri; denù que v. 14. lectio xYflpa, per marginem Ed. maj. genuinis adnumerata, in margine Ed. 2. ad mi- nusfirmas dejicitur, et in Vers. germ. perrautatur cum lectione ftkóta, E. B. 720 GAL. II, 9 — Ì4. unus idemque homo aut coetus. Luthero hoc excidit, ut Jacobi epistolam diceret stramineam : quod qui exagitant, viderint, quid monstri ipsi adversus Paulum alant. Unum caput, unus Sol Christus est: maximi apostoli, membra erant; ne- que hi singuli, omnes Solis illius radios aeque exceperunt, sed universi Christum in apostolatu retulere. Conf. de varietate illorum Ap. 21, 14. 19. s. Divinitusque ita gubernata res est, ut Jacobus, legis retinentior, Judaeis; Paulus, nunquam ceterorum odore imbutus, ac fidei libertatisque studiosior, gentibus praedicaret: et ut quisque ad clima sibi assignatum characterem et dotes afferret quam aptis- simas. — JtTi^a?, Cephas) Hoc nescio quomodo augustius sonat, quam Petrus. Si Petrus illuni primatum, qui ei postea tributus est ab hominibus, jam tum ha- buisset; maxima Paulo fuisset causa, primatum illuni hìc commemorandi, aut Pe- trum certe eximio loco nominandi. — cnruXot) Hoc Hebraeo ^"ift? respondet, Prov. 9, 1. et passim. — àòEtà; s&to/.xv) Sic, àcousv ^sciàv, pacem faciamus. 1 Macc. 6, 58. etc. — x/nvcovb:;) commnnionis, quae collegarum est. — Iva, ut) scil. iremus, cum evangelio. — sì; tx sOvv;, in gentes~) praecipue. Nani Paulus etiam Judaeos, Petrus et Johannes etiam gentes docuere: sed ille extra Judaeam cucurrit; hi in Judaea, dum ea fuit, substiterant. Petrus si Romani venit, certe fìxam ibi sedem non habuit. v. 10. twv tttw^cov, pauperum) ex Judaeis. — jAv/ij^oveócoasv , memineri- mus) Antecedens prò consequente. nani studiai Paulus non modo meminisse, sed sublevare. — èóftouSoea, studiti) etiam apud Galatas. 1 Cor. 16, 1. Paulus non abjecit studium honorum operum. v. 11. ore, quum) Ad summa venit argumentum. Paulus ipsum Petrum reprehendit: ergo non debet homini doctrinam suam. — àvTió/stav, Antiochiam) arcem tum ecclesiae ex gentibus. — y.xtx Trpóaco-ov) corani, (conf. v. 14., coram omnibus) Sic LXX, 1 Reg. 1, 23. bis: 1 Chron. 28, 8. Ps. 50, 21. Dan. 11, 16. etc. Infra, x.aTà, e. 3, 1. — kvtsgttiVj restiti) Rigidum vermini. — Mfcre- yvwcuivo;) JcaTaxsxptjiivósg , condemnatus, propter actiones contrarias, quarum altera alteram condemnabat. v. s. coli. v. 18. Participium habet vini reciprocarti. Suo enim ipse judicio, sua se praxi condemnaverat Petrus. v. 12. cuvr^Gisv) una edebat . nobiscum, cum gentibus. — ùtÀgtùùz, subducebat) paulatim. — àcptóp^sv, separabat) piane. — q>o[3oui/.svos, timens) Timor hominum, multum obest. v. 13. oi XovrzoX) ceteri, credentes. — y.y.1) etiam Barnabas, quem minime censeres id facturum. — auva-rl/Gr, , una abductus est) Vis exempli frequentis. v. 14. slàov, vidi) Beata animadversio. — òp0o77o^oOci) recto et aperto gradii incedunt, ad canonem, e. 6, 16.; in via recta, vel potius corpore erecto, ut opponatur claudicationi, et praevaricationi proprie dictae. Innuitur rectitudo pedum. Graeci dicunt etiam òoGo^tsiv, òpOoSpou.slv. — tou zùz^ùdou, evan- gelii) Namque evangelium docet, cum redenzione per mortem Christi non con- stare justitiam ex legis operibus et observationem necessariam legis ceremo- nialis. — sitcov, diasi) Unus Paulus rem sustinuit, sine sociis, hoc loco, contra judaismum: deinde etiam contra ethnicismum. 2 Tini. 4, 16. s. — t<3) Auctores rei peti debent. — s^-pocOsv 7;a.vTtov, coram omnibus) 1 Tini. 5, 20. — zi toO, Jesu Christi) i. e. in Christum Je- sum; ut sequitur mox, transpositis nominibus. Gentibus nomen Jesu, Judaeis nomen Christi prius innotuit. Quare non semper promiscuus est ordo, ubi utrumque nomen, ut hic, ponitur. Rom. 15, 5. s. 1 Tim. 1, lo. s. 2, 5. 6, 13. 14. 2 Tim. 1, 9. s. nott. Et fere in sermone solenniori dicitur, Christus Jesus: in 46 722 GAL. II, 16 — 21. Ili, 1. communiori, Jesus Christus. — jtat r,txzXq) nos quoque ipsi; quanto magis gentes. — BTC«yTeu(7a{Asv) credidimus; i. e. pridem credere coepimus. — Sióti, prop- terea quod) Probatur consequentia ad Judaeos. v. 17. sì &è, si vero) Quum Petrus communitatem victus cum gentibus coeptam, subducto se ipso, retractavit, tantundem id fuit, ac si se communi- tate illa peccatorem ethnicum egisse dixisset. Necessitudinem autem cum gen- tibus, cujus causa recte cum illis comederat, conciliarat Christus. Quare si Petrus cum illis comedendo peccavit, consequens erit, illius peccati ministrimi fuisse Christum. Ab hujus consequentis inconvenientia sic abhorret Paulus, ut non modo subjiciat, absit, sed statini in eo esprimendo sermonem molliat per interrogationem, adhibito etiam verbo, Swbtovo;, minister, ad indignitatem hoc loco notandam aptissimo. Culpa nulla Christi est, gentibus justitiam et sancti- tatem conferentis; sed est tota ejus, qui separationem a gentibus, postquam ad Christum conversae sunt, instaurat. v. seq. — ^tjtoOvtsc) quaerentes, inde a suscepta fide, et libertate a lege. Hoc quaerere exprimitur versu praec. Estque nervosum antitheton, qaaerentes — inventi sumus. — sópiQrjasv, inventi sumus) nunc, postliminio. — xm aÙTol) ipsi quoque, nostra sponte. — vj^ctóc, Chri- stus) in quo tamen quaerimus justificari. v. 18. x.aT^u<7a, destruxi) per fidem Christi. — ttóAlv oìxoàoaco, iterum aedifico) per subjectionem erga legem. — 7?apapaT7jv) praevaricatorem, trans- gressorem legis, dum [retractata quasi prisca Judaismi immutai ione, V. g.] ejus observator esse videor. Vocabulum horribile, legis studiosioribus. [Hoc scilicet erat fidei legem transgredi. V. g.] — guvigzt^i , commendo) Petrus voluerat commendare se. v. 12. fin. Ejus commendationis tristem Paulus fructum hac mimesi ostendit. v. 19. èyco yàp, ego enirn) Aetiologia ad [/.ri yévoiTO, absit. Christus non est minister peccati et mortis, sed Stator justitiae et vitae: in Ipso totus sum. Haec summa ac medulla Christianismi. — ò\à vójxou vóatp) per legem fidei, legi operum. Rom. 3, 27. Non sum injurius in legem: lege nitor, non minus divina. Hoc quasi per aenigma proponitur, et mox declaratur, descripta lege fidei. Quo sensu praetaricator dicitur, eo sensu lex dicitur, in sermone de fide. — à~é- Oavov. Iva Gsw U,™} Rom. 7, 4. 6. not. v. 20. cuv£<7Taup(0|j.y.t , una crucifixus sum') Cruce includitur mors, ut patet ex antitheto, vivo. conf. Phil. 2, 8. De eadem communione, Phil. 3, IO. — £co Ss, vivo vero) ex illa morte. — oùx eri syw) non jam ego, ut Judaeus. Col. 3, 11. v. 21. òOx àOsTto) non aboleo, ut faciunt Judaizantes, sed tota anima am- plector. — tyjv yàpiv tou Gsou, gratiam Dei) qua Christus prò nobis mortuus est. — zi yàp, sì enim) Christus est justitia nostra per se; non quatenus legis justitiam implet in nobis. Id patet ex praesenti consequentia Pauli. — à-sOavsv, mortuus est) et sic, resurrexit. Nihil horum opus fuisset, si ex lege esset justitia. CAPUT III. v. 1. ^Cì, o) Ex abrupto Galatas adoritur. — àvóviTOt ya^dcT«i, insipientes Galatae) rem liquidissimam non assequentes aut retinentes. v. 3. Non appellat àya-r,Toù;, dilectos; quia non erant amabiles, sed reprehendendi: quanquam revera eos amabat. — èpàcrxavs, fascinava) [h. e. tam repentinam eamque ingentem vobis mutationem intulit. V. g.] Huic verbo, si illud, non obedire veritati, seponas *), cohaeret propius, quod sequitur; nani fascino impediuntur oculi. [ut quis vel non ridere opinetur, quae videi ; vel, quae non sunt, exi- 1) Seponendum vero esse, utriusque Ed. margo, consentente Vers. germ., innuit, E. B. GAL. Ili, 1 — 7. t-2.1 stimet ridere. V. g.J — /.y.T' ó^QaXuo'j:, ob oculos) evidentissime. — Trposypdtar,, praescriptus est) 7i;poypàyzw, àyy.Oov -y.nyziv, est beneficio affici. Raruch 6, 33. Sed haec quidem notio a Paulo non est adhibita. — z%p y.y,\ zìx.%, si tamen etiam frustra) Est haec quasi correctio: non frustra passi tanta estis. nam Deus vobis Spiritum dedit, et operatus est virtutes in vobis. Conf. Hebr. 10, 32. v. 5. ó èr:^opr,ycov — x.y.1 évìpywv) qui praebebat — et operabatur. Sic Chrysost. Etenim participium iinperfecti temporis habetur in praesenti. ita in priore participio vini habet: nam qui praedicat, yozrr^zX. Deus z~iyoorr{zX pro- prie. — ó\>vmìt;, virtutes) miraculosas. — è;, ex) subaudi, fecit id. — è; y.y.of t ; ttlstscoc, ex auditu fidei) Hoc cum versu seq. propositionem constituit, et in /cocOw;, sicut , induit vim afiìrmativam. v. 6. àSpaàa, Abraham) Vid. Rom. 4, 3. not. Genesis, armamentarium Pauli. v. 6. 8. 16. e. 4, 22. Recurrendum enim ad origines. Matth. 19, 4. v. 7. yivct), scriptis in libro) Hoc addit Paulus paraphraseos gratia. v. 11. |y vó[7.o), in lege) Pressius urget Paulus rem, ne quis dicat: Agnosco, justitiam non esse ex operibus legis; sed ea tamen ex ipsa lege est. Multi nite- bantur lege, quamvis eam non servarent. Rom. 2, 17. 23. Respondet, eam nil juvare non facientes. v. 12. — 7wcpà tw Gsto, apud Deum) quicquid sit apud homines. Rom. 4, 2. — Xyftov, oti, manifestum, quia) Formula pertinet ad ea, quae sequuntur. 1 Tim. 6, 7. 1 Cor. 15, 27. AyiXovóti a Graecis adhibetur tan- quam una vox, ut latinum id est. Quod attinet ad id, quod in lege nemo justifì- ceturcoramDeo, id sane certum est et indubitatum, quod justus ex fide victurus sit. Prius illud adhuc tanquam in dubio allegatur, posterius vero est tò àvftov, manifestum, per quod etiam prius illud extra dubium collocari debet. — ó (H- xaio? ex. ttlstsco;, justus ex fide) Vid. Rom. 1, 17. — '(tìgstoci, vivet) Idem ver- bum, v. seq. v. 12. oùx. scTiv ììl 7rt<7T£co;, non est ex fide) non agit fidei partes : non dicit, crede, sed fac. — 6 tzqitlGols aÙToc, faciens illa) Rom. 10, 5. v. 13. xp tGT( ^, Christus) Christus solus. Hoc ex abrupto, sine conjunctione, cum indignatione quadam adversus operarios legis, exclamat. Non dissimile asyn- GAL. Ili, 13 — 16. 725 deton, Col. 3, 4., ubi item de Christo. — vi;xa;, nos~) Judaeos praecipue pressit maledictio: nani etiam benedictio propior illis erat. antitheton, in gentes. v. 14. conf. e. 4, 3. 6. — è^YÓpacsv, exemit) emtione nos inde eruit, ubi tenebamur. Idem verbum, e. 4, 5. — sx, fife xorcApxg, ex male dict ione) sub qua sunt, qui vel lege vel legis operibus nituntur. — ysvóaòvo; ÙTrèp yìjxwv jtaTapa, factus prò nobis male- dictio) Abstractum nomen, non concretum, hic ponitur. Quis auderet sine blas- phemiae metu sic loqui, nisi apostolus praeiret? Maledictio plus dicit, quam anathema, Rom. 9, 3. nani maledictio aliunde infligitur, anathema ultro incurri- tur. Pariter de Christo dictum, nnn' 1 é£oXo0ps'j97i<7STai, Dan. 9, 26. coli. v. 24. cum annot. C. B. Michaélis. Etiam w&èp prò hìc summa proprietate accipitur. nani maledictio, quae nos eramus, factus est Christus, vicem nostram, ut nos esse desineremus. — Y&YP aTCfrat 5 scriptum est) Deut. 21, 23. xexaTTjpxj/ivos ùtsò 6soì> ?:a? jtps[jt.à|X£voc stuI cu^ou. — im Eulou, in Ugno) inter coelum et terram. Nostra vernacula dicit patibulum. Apostoli, dum de redemtione agunt, crucem potius, quam agonem in monte Oliveti commemorant. 1 Petr. 2, 24. Nisi crucis suppli- cium pridem esset abrogatimi , magis in oculos incurreret stupenda crucis Christi vis. v. 14. h%- Ivy., ut: ut) Prius ut respondet tco factus et e. posterius re- spondet tw nos exemit. conf. ut geminatum, e. 4, 5. not. — zi; tk sOvtj) in gen- tes , quae procul erant. v. 8. — tyjv ìtzol^zIìxv tou TCyeu(jwcTO?, promissionem Spiritus~) Lue. 24, 49. not. — Xa(3o)[/.£V, acciperemus) nos, Judaei, benedictioni in Christo propinqui. Hoc verbo exprimitur natura fidei : promissio et fìdes, re- lata sunt. — o\à TTfe tt^toO);, per fidem~) non ex operibus. nani fìdes sola pro- missione nititur. Spiritus ab extra in nobis excitat aliquam scintillam fidei, apprehendeutem Christum et etiam ipsum Spiritum, ut intra nos habitet. Flacius. v. 15. o(xg)?) tamen; etsi hominis tantummodo testamentum est, linde com- parata sumitur. — àvOpcÓTTOu, hominis) cujus institutum servari, longe minus re- fert. — x£/jjpo)[jiv7]v, sancitum) quum semel omnia rata sunt, v. gr. per mortem testatoris. Hebr. 9, 16. sic, ataì èx.upwQ-/] ó àypó?, £3p" , l Gen. 23, 20. — oòSel?) nemo, ne auctor quidem ipse, nisi causa nec opinata aut in animo ipsius aut extra incidat; (qualis causa Deo non potest occurrereO nedum alter quispiam; [Siifuidem de jure sermo sit; ipso enim facto testamenta aut legata fiumana citius seriusve, non sine gravi reatu, infringuntur , V. g.] cui alteri in apodosi respondet lex. Considerati^ enim hìc lex ó vójxoc quoque, ut alter quispiam a Dei promissione, quasi per prosopopoeiam, sicuti opponuntur peccatum et lex Deo, Rom. 6, 13. 8, 3. et Mamonas, quasi herus, opponitur Deo: Matth. 6, 24. et dementa mundi comparantur cum tutoribus, et lex dicìtur paed ago gus : mox, v. 24. e. 4, 2. 3. Spectatur promissio, ut antiquior, et a Deo dieta: lex, ut re- centior, et praescindendo a Deo legislatore: quia promissio est magis propria Dei; lex, quasi quiddam alienius. vid. v. 17. s. 21. s. nott. — àGsTs? r\ ÈTuicWrdta- <7STvà[xsvo;, potens) Articulus demonstrat empha- sin in Suva^at. Lex vellet, v. 12. nam vivet ait: sed non potest. — (woTCOLTjaai, vivificare) Hoc verbo praesupponitur mors peccatori intentata, adeoque oratio fit valde evidens. Lex vitam offert, sub conditione: v. 12. sed non confert; quia 72S GAL. Ili, 21 — 29. IV, 1—3. non potest, infirmata per peccatum. — ovtgì;, revera) non solum opinione ope- rariorurn. Res agitur seria, quamlibet mine impossibilis legi. — vi SwtoioduvY), ju- stitia) Nani justitia est vitae fundamentum. Antitheton, peccatum. v. 22. v. 22. àXkà, sed) Tantum abest, ut ex lege sit justitia, ut potius ex lege sit agnitio peccati. — auvs/t^siasv, conclusit) peccatores antea securos compre- hendit et conclusit oumes simul. conf. concluserunt , Lue. 5, 6. — vi ypacpr,, script uro) Scriptura, non Deus, dicitur omnia sub peccatum conclusisse; quum tamen ejusmodi conclusio adscribatur Deo alibi. Rom. 11, 32. Notanter porro dicit, scriptura, non, lex. Non tum, quum promissio, sed tum, quum lex dabatur, scribi coeptum est. nam Deus etiam sine scripto stat promissis : sed peccatoris perfidiam per literam redarguì opus fuit. Porro subsequenti quoque commate, ut etc. tangit Paulus quiddam, quoti legis, non scripturae, sphaeram excedit. — Ta TvdcvTa, omnia) non modo omnes, sed etiam omnia, quae illi sunt et habent. v. 23. TTiv tcigtiv , fidem Jesu Christi) sic v. seqq. — s.siG[/ivoi, custodiebamur conclusi) Eleganter haec duo verba disjungunt legem et fidem. Inclusionis consequens, custodia. Sap. 17, 16., scppoupsiro sì; tyìv òlgì- Svipov &£pxT7)V 3caTajt^sia0st?. — (juyx.£>c^£i(7[/.svoi si;) Sic LXX, «ruy>cXststv sì; 0àva- tov /.ti. Ps.78, (77,) 50. 31, 9. Amos. 1, 6. 9. Est autem locutio concisa: con- clusi adeoque reservati atque adacti ad fidem etc. [ita ut radium nobis perfu- gium restar et praeter fidem. V. g.] Polybius, sì; aÙTa; cuvsyJsìcr0Yi Ta; sv toi; ì&ol; oìxsrai; xal epì^ot; s)jutòa;. et sic idem saepe. vide Raphelium. Irenaeus, In fidem adventus filli Dei concluduntur. 1. 3. e. 25. v. 24. «rcai&ocytóyó;, paedagogus) qui nos continuit in disciplina, ne elabe- remur. Tali egent vernai, infantes. e. 4, 3. Prosopopoeia, iterum, de lege. v. 26. utol) /ffii, emancipati; remoto custode. v. 27. ^picTÒv èvs&uaaaOs, Christum induistis) Christus vobis est toga vi- rilis. Non jam censemini eo, quod fuistis; aeque estis in Christo, et Christi. v. seqq. Christus est Filius Dei, etvos in ilio estis filii Dei. Tho. Gatakerus: Si i/uis Chri- stiani definitionem me poscat, ei ego nullam ista promptius darem: Christia- nus is est, qui Christum induit. 1. 1. mise. e. 9. v. 28. oux, svt, non est) Antea erant hae differentiae; nunc exspirant, una cum suis causis et signis. svi prò svesti, cum praepositione, cui mox respondet sv. — ìou&xlo; xtX Judaeus etc.) Col. 3, 11. not. — àpdsv /.od Gyfto, masculus et f emina) In circumeisione erat masculus. nam sexus sequior, per quem trans- gressio incepit, expers erat. — si;, unus) homo novus, Christum indutus. Eph. 2, 15. — sv XP L(7T( ? Ì7]<70u, in Christo Jesu) Constr. cum unus. v. 29. àpa, ergo) Christus totam Abrahami posteritatem sanctificat — S77ayys)aav, promissionem) Abrahamo datam. CAPUT IV. v. 1. Àsyco Ss, dico vero) Declarat, quod e. 3, 24. dixit de paedagogo. — ó y-Xvipovóp;, heres) Haec appellalo repeti tur ex e. 3, 29. — v7i7uto;) infans, minorennis. — oùSsv SiaaT£ , neque respuistis) per superbiam spiritualem, majori fastidio. Discrimen est 1) ratione objecti, tentationis in carne, quae tentationes duplici modo poterant contemtu dignae videri. 2) ratione antitheti, quod duplex est: a) non aspernati estis, sed — ut angelum : qui poterat magni aestimari ex loco de creatione: habet enim praestantissimam naturam, propter quam etiam homo carnalis angelo s non potest non magnifacere. P) neque respuistis, sed — ut Christum: magis ex spirituali ratione. — àyysXov, angelum) In angelos non caditeflro, infìrmitas, tentatio: quare ut angelum suscipere est suscipere cum magna veneratione. — ^rpioròv, Chri- stum) angelis majorem. v. 15. |jLa5capi<7|/.ó;) Majcaptcpiò? dicitur a [/.axapi£. Gratulati vobis fuistis GAL. IV, 15 — 20. 731 de evangelio, meque ejus nuncio. quae causa fuit gratulationis , si nunc vos poenitet mei? — x ) òoQaX^où;, oculos) carissimos. v. 16. è/Gpòc, inimica?) Qui verdi, amicus est: neque ei veritas apud vos odium debuit parere. — itoiOèucùv, verans) meram veritatem praedicans, etiam extra tentationem. v. 17. foXoOffiv, aemulantur) Isti àeinulantes vos ambiunt Non nominai aemulos. — où xaTio?, ?*rm òe»e) non in Christo, quanquam bene videntur. An- titheton, in bono. v. 18. Nec coma apud istos, inquit, nec modus bonus est. — ìy.y1sZgxi u;jwcc) excludere vos a nobis, a me. Putant, nos exclusum iri a vobis; sed non nos a vobis , verum vos a nobis excluderent. ibcxiXsftoat non putarim eo sensu dici, ut Latinis excludi dicuntur pulii. v. 18. jco&óv &è, bonum vero') Monet, ne se excludi patiantur. — tó £tj- XousfkO Post aclivum medio utitur. Pauli, nomine Christi, est ftfiXouv, 2 Cor. 11, 2.: ecclesiae, tanquam sponsae, est £y;XoO7)Yopoó[Asva) Componitur ex aXkoq et àYopéco dico: ut allegoria sit, ubi aliud dicitur, aliud potius significatur, v. gr. in mythologia. vide Eusta- thium ejusve saltem indicem. Collationem adjuvabit Schema. SUBJECTA. Historice, Abrahae fìlii duo. Hagar, anelila: Libera. Filius ancillae: Isaac filius liberae. Allegorice, duo testamenta. Quae habet virnrn: Deserta. Qui sunt a monte Sina: Qui sunt promissionis. Mons; (modo:) Quae sursum est; (mox.) Jerusalem, quae mine est : Jerusalem, quae supra est. Caro: Spiritus. PRAEDICATA. Mater; gignit servos: gignit liberos. Proles; copiosa initio: copiosior postea. persequitur : persecutionem patitur. ejicitur: her editate gaudet. Loquitur autem Paulus latissime, ut sermo ejus et doctrinam legis et evan- gelii, et oeconomiam veterem ac novam; neque haec omnia simul in abstracto tantum, sed etiam populum utriusque doctrinae et oeconomiae, quasi duas fami- lias, cum earum matribus, in concreto, complectatur. Hinc illa enunciatio, Agar est testamentum a monte Sinai: cui opponitur, nos, v. 28. Hinc expeditus, a rationum paritate, in allegoria ab uno ad alterum commeatus. — p.ta piv, unum quidem) Huic quidem respondet autem, v. 26. subsequiturque versu 28. ex- pressa promissionis mentio, in antitheto ad Sinai sive legem: idemque promis- sionis vocabulum absorbet, quod in apodosi dicendum videretur, alterum testa- mentum. — Giva, Sina) Ergo maxime de lege morali disserit Paulus. conf. e. 3, 19. Hebr. 12, 18. seqq. — zìe, ììouldoLv vtvvàGx, * ìl servitutem generans) Habet enim filios, eosque initio multos. — yjtis, quae) Praedicatum. Hagar, subjectum: si enunciatio spectetur intra contextum. contra, praedicatum, extra contextum, ut fit in sermone allegorico. Matth. 13, 37. s. v. 25. tó y^P crtva opo? *tX., Sina enim mons est in Arabia, congruit au- tem Hierosolymae pr aesenti, servii enim cum filiis suìs) Opponuntur inter se Hagar, v. 24., et Isaac, v. 28. ubi notandum, quod Hagar suo nomine appella- tur, non Sara; et tamen Isaac, non Ismael, ancillam quippe matrem sequitur partus, at liberae filius suo nomine censetur. Sic Hagar in hac periocha expe- ditam habet rationem. Interim, versu 24. et 28., opponuntur inter se foedus ex monte Sina et promissio: item, versu 25. et 26., Jerusalem mine et Jerusalem supra. Nonnulli haec verba, crtva opoc £- Xsust, seruìt) Ut Hagar herae suae, sic Jerusalem, quae nunc est, legi, et, con- veniente statu spirituali et civili, Romanis servii. v- 26. r, àè avo, superna autem) Hebr. 12, 22. Ap. 21. — sXeuOspa, li- bera^) ut Sara. — y;tl;, quae) Jerusalem. — prnip, mater) Veteres de Roma sua: Roma communis nostra patria est. — TràvTcov, omnium) quotquot sumus. Huc ref. multi, v. seq. v. 27. ysypaTUTai, scriptum est) Es. 54, 1. — sùopàvO^Tt, laetare) cum cantico. — CTslpa, sterilis) Sion, Jerusalem superna. — prKov, erumpe) ad cla- mor em. — xoì pór^ov, et claìna) prae gaudio. — Tffé &p7i(/.ou, desertae) Eccle- siae N. T. ex gentibus promissionis expertibus maximam partem collectae, quae antehac id non egisse visa non pariens, nec parturiens appellatur. — zf^ ijpù- Ady.q, jm#o sert-i- ftifts) Sic appellatur non circumeisio sola Abrahamo data prò signo promissio- nis, sed circumeisio cum tota multo post in Sinai data lege. e. 4, 24. 3, 17. Assueverant enim Judaei circumeisionem spectare potius, ut partem legis per Mosen susceptae, quam ut signum promissionis Abrahamo datum. Joh. 7, 22. Neque circumeisio tam per se jugum erat, quam per legem jugum factum est, et lex ipsa multo magis jugum erat. Itaque Paulus gravi metonymia consequens prò antecedente ponit: nolite circumeidi. nani qui circumeiditur, cum hac parte legem totam subit et a Christo deficit, v. 2 — 4. Neque tam circumeisioni Chri- stum apostolus, quam legi immediate opponit. Loquitur secundum eorum per- versam consuetudinem, dum eorum Galatismum et Judaismum refutat: et veri- tati tamen nil decedit. Etiam Petrus Act. 15, 10. jugum vocat. — ivs/saGs) évs- /otm, medium: obnìxe teneo. Yim verbi ostendit illud Xipliil. in Epit. Dion. de pertica humi fixa et evelli recusante, év rrj y'? svesto, ókTrsp é(X7:scpuy.a>;. v. 2. éàv 7r£ptT£[j.v7|c0s, sì circumeidamini) Hoc cum magna vi pronunci- andum. Circumcidebantur, ut qui in lege justitiam quaererent. v. 4. — oùSèv, nihiQ e. 2, 21. v. 3. òlT7)s, debitor) sub periculo salutis. — oXov, totam) Id quod nunquam poterit praestare. v. 4. 3t3CTV)pY>i0viTS à7wò toO ^lctou , evacuati estis a Christo) Sic Vulga- tus. Germanice dixeris, oline werden, Conf. v. 2. Rom. 7, 2. 6. — oV^aioGcOs, j ust ific amini') justitiam quaeritis. Medium. — tvic yatpiTo; écs7w£<7aT£, grafia ex- cidistis) Conf. v. 3. Excidistis Novo Testamento, quaqua patet. In gratia su- mus et stamus nos potius, quam gratia est in nobis. Conf. Rom. 5, 2. v. 5. 7Ì[X£?; y^-P? nos eniir Ego, et omnes fratres, et quotquot in Christo sumus. Qui a nobis dissentiunt, habeant sibi. — 7rvsu[/.aTt) Spirita gratiae, sine circumeisione etc. — ex t:ìtal tcsioi&qvyìv iià tcov èvcrraTi.y»tov E£p?Stj0at, Tpo-i/.w; , à^rò twv /.xtv. vvia; Trsi^à- twv viyouv cr^omwv. Est auteni svcraToe^fi., atque adeo 7uei<7[/.ov)r)v habet, /tomo pertinax et obstinafus, qui intermisso curai sveltoci, qui sibi uni persuadet et credit, alterique où TrsóOsTat, v. 1. 7.: quo pacto p, 7cs£0£t7}pu<>(Ko, praedico) Hinc colligas, tur- batorem dixisse, Paulum ipsum praedicare circumeisionem: et follasse prae- textum sumsit a circumeisione Timothei; cujus tamen alia, pridem factae, causa fuerat. — Sitóx.o^ai, persecutionem patior) Persequebantur Paulum, quod cir- cumeisionem tolleret. Inutilis jam erat ritus, quem si Paulus condonasset ad- versariis, pax erat: sed non cessit. Vide, quam acriter defendenda sit veritas. — àpa, ergo) Si circumeisionem praedicarem, inquit, hodie nullum esset scanda- lum crucis, atqui scandalum adhuc fervei. Ergo falso dicor praeco circumei- sionis. — Gzàvctoov, scandalum) apud carnales. — tou crraupou, crucis) cujus virtus non stat cum circumeisione. e. 6, 12. 14. Innuitur ipsa Christi crux. Magna erat Judaeorum et Judaizantium confusio. Multi praeconium de cruce Christi facilius ferebant, attemperata ei circumeisione ejusque praeconio. Sic aliquid tamen retinuerunt. v. 12. K7roy-ótal à7roxód/ovToa ol àVou7TOCTOuvTS§ u^a?. Unus ille occultus turbator ceteris pejor, v. 10., qui ipsius Pauli consensum de circum- eisione jactabat, hìc in transcursu refutatur: v. 11. ceteris vero item, Galatas de statu evangelii deturbantibus, denunciatur, fore, ut abscindantur. Ita par- ticula jtal et vini suam naturalem obtinet, cohaerentque verba haec, fìxGTKGZi — Ss — /.al à7uo)tó^ovTat, uti illa, xptvsTS — Ss — /.olì s^aps'fts. 1 Cor. 5, 12. s. àTCOìcó^ovrai est futurum medii, quod, ut saepe, ita hìc, vim passivam habet: respondet Hebraeo n*o estque conjugatum verbi éyjcÓTCTstv, v. 7. Dicitur alias à7cojcÓ7UTs<70ai vel totum, decisa parte; vel pars, de toto decisa. Priorem sen- sum nonnulli hoc loco tribuunt zelo apostolico, ut notetur mutilatio corporis cir- 1) Particula haec , in Ed. maj. infirmioribus lectionibus annumerata , per marginali Ed. 2. firmioribus accensetur , adeoque etiam in Vers. germ. bis hoc versu ezjorimitur, E. B« 736 GAL. V, 12 — 17. cumcisi; ac saepe quidern prò rì"*0 LXX xÓ7ura>, àTuoxÓTCTw etc. praesertim Deut. 23. (1.) 2., ubi à7roìisìto[/.[/.svos dicitur prò eo, quem Galli h. 1. interpretantur, plus tjiiam circumcisum: sed vix nisi per metonymiam ab apostolo dictum possis accipere: i. e. ut tanquam exsecti arceantur ab ecclesia. Deut. 1. e. Alter sen- sus magis congruit gravitati apostolicae, ut hoc dicat: Quemadmodum praepu- tium per circumeisionem abscinditur, ut quiddam, quo carere decet Israèlitam: ita isti tanquam praeputium rejiculum de communione sanctorum abscindentur, et anathema erunt. e. 1, 7. seqq. Simili ad irepiTO^v circumeisionem respectu Paulus Phil. 3, 2. y.aTaTopv dicit, concisionem. nec piane alienum est, quod de Judaeis ait Apollon. in Philostr. 5, 11. jam olim se absciderunt non a Ro- manìs tantum, sed etiam ab hominibus omnibus. Nunc quid fiet particula oeps- lov; Plerique construunt, ocpsXov xaì &7roxó<|wrci a sed ctysXov, quum sat fre- quens sit particula, nusquam cum futuro indicativi constructum reperias. Quod cum agnoscerent Complutenses, à7ro/.ó^covTat ediderunt: sed id codicum suffra- giis caret. Multae in sacris literis imprecationes extant, neque in ulla earum formula hoc ÒcpsXov adhibetur: neque hoc loco Paulus post categoricam denun- ciationem demum voto militaret in turbatores. Post orpeXov in Augustano sexto ponitur «rrtYi^iS * opinor, in pluribus mss. si philologi annotarent talia. nam com- ma certe est in editionibus quibusdam antiquis, praesertim Basileensi Ann. 1545. Imo oi<7rjTs) non perficietis. v. 17. tò Ss 7rv£upc) Spiritus autem contra carnem. verbum éTuGupi ip- sum, vel, quia id fere in malam partem sumitur, alterum ei analogum subaudi- tur. Ellipsis certe sive zeugma elegantiam habet. — àvTtJtsiTKt, adversantur) àvTiTupayia pugna mutua seria. — a àv, quaecunque) Carnales faciunt, quae- cunque volunt; tametsi interdum caro cum carne pugnati eorum, qui resipis- cunt, alia eaque mirabilis est conditio. nam spiritus obnititur carni et actioni malae; caro, spiritui et actioni bonae, ut (iva) neque illa neque haec peragatur. GAL. V, 17 — 25. 737 Tali in statu, ancipiti quippe, multae malae et multae bonae actiones impedi- untur: ubi vero spiritus vincit, v. 18. acie res decernìiur. Haec summa iis quodammodo respondet, quae Rom. 7, 14. seqq. copiose explanantur: quanquam in praesenti status praesupponitur magis jam spiritualis. v. 18. TCvsufJLpcTt, spiritu) Dei, Rom. 8, 14. et, libertatis. — àyscOs, du- cimini) Medium. 1. e. cum annot. — Otto vó[/.ov, sub lege) Rom. 6, 14. s. v. 19. iyci>, praedico~) ante eventum. — 6[/.Ty, vobis) Saepe securi sunt operarii. *) v. 22. 2 ) àya7CY), amor) Hic familiam ducit. Pauciora in bonis vocabula ponuntur, quia bonum est simplicius, et una saepe virtus multa habet contraria, conf. Eph. 4, 31. s. — ^apà, gaudium) de rebus bonis. — ^q'/icttótyk, àyaGwauvy)) Differunt. j^gtóty)? magis refertur ad alterum, àyaGtoojvv], bonitas quasi effusa, sponte sua. — tugti;) Raitt» constantia, fidelitas: cui opponuntur dissidio et haereses. Expende ordinem verborum. v. 23. toSv TotoÓTwv, tales) Hoc tantundem est, ac si etiam post conti- nentia addidisset et similia his, quanquam ipsum asyndeton liane vim habet. Matth. 15, 19. not. twv toioutcov, masculinum, coli. v. 18. 21. fin. ubi 7cpàa<7ov- ts; additur, quod nunc quasi per toioótov compensatur. 1 Tim. 1, 9. 10. init. — oùx, sfori vó(Ao?, non est lex) Ipsa lex amorem praecipit. [Adeoque tulibus non abjudicatur Dei regnum. V. g.] v. 24. ol &s tou )(pic>ToO, qui vero Christi sunt) Repetit thesin versu 18. datam. — tt,v sàpxa, carnem) de qua v. 19. s. — saTaupcocav , crucifixerunt) là faciunt cum Christo, Rom. 6, 6., suscepto baptismo et fide, crucifixam ha- bent, in praesenti. Subaudi, et spiritus in eis viget. Id includitur versu 24., ex versu 22. — TuaGvi^aai , passionibus) Ex passionibus nascuntur et aluntur concupiscentiae. utraque, affectus et appetitus, idem supplicium, quod caro, merentur. [Passiones, vehementes illae quidem sunt, iracundae atque infestae: concupiscentiae contra, placidum sensuum pabulum venantur. V. g.] v. 25. sì, si) Redit ad hortationem. ambulate, dixit v. 16., nunc, gtol^o)- [asv, incedamus. Ex principio vitae spiritualis duci debet ó aaTà gtol^ov, 6 sgti, 1) toc Toiau-a, talia] Si quis non omnia quidem ista, sed aliqua certe vel unum eorum perpetret: regnum Dei perdidit. V. g. 2) 6 xap7cbc;, fructus] Singulare , non plurale. Carnis opera multa sunt eaque dis- persa: fructus spiritus integrala quoddam constituit, idque conjunctum. V. g. 47 73S GAL. V, 25. 2(5. VI, 1-4. Taav, (inquit Eustathius) incessus. conf. de malis, Col. 3, 7. — cttoi/co^sv, m- cedamus) Idem verbum, e. 6, 16. [//i spiritu vivunt, moventur et sunt spiri- tuales. V. g.] v. 26. pi yivcoasGa, ne fi armi s) Qui non incedimtSpiritu accurate, proxime declinant ad vanne glorine cupiditatem, cujus Me duo efFectus nominantur. — xsvó&oEoi) Vid. Chrys. de sacerd. §. 587. ] ) — Tèpòstìtóloójtóvot., provocante^) ad ìnvidiam. Relatum, ex parte potentiorum. — qGovouvtsc, invidentes) Correlatum, ex parte infirmiorum. CAPUT VI. v. 1. 'ASs^ol, fratres) Sequi tur monitum ad Galatas proprie accommodatum. — sàv /.al, si etiam) Saepe, qui provocat, alterum prò provocante habet: sed si revera alter ante captus fuerit , tamen nos non debeinus nos provocatos du- cere, sed alteri potius consulere. èàv xal denotat rem facilem, sed apud spiritua- les non nimis frequentem. — ÉrpóXy)(p0yJ, ante captus fuerit) Passivum perinde, ut appellatio homo, pertinet ad veniam conciliandam: sed praepositio ttoò ante refertur vel ad delictum, coli. Sap. 17, 17. tpoXw^zk' vel potius ad partem laesam, ut ante captus fuisse dicatur, qui nos, non laesus, laesit. ut Herodianus 1. 5., toò; £ùèp{ZGÌQCi<; 77posiXr,)$$ innuit) r t xpo7r/)<7ai) bona specie se commendare coram. conf. 2 Cor. 5, 12. — àvayxà^ouaiv, cogunt) exemplo suo, v. 13. et importuni- 47* 740 GAL. VI, 12 — 18. tate. Idem verbum, e. 2, 3. 14. — pvov, sohim) Tales ergo ceteroqui volebant haberi prò Christianis. — SiwjcovTai, persecutionem patiantur) a Judaeis, vel etiam a gentibus, vetustatem judaicam facilius jam ferentibus, quam novitatem fidei Christianae supernaturalem. v. 13. aÙTol, ipsì) Tantum abest, ut illorum intersit, a vobis legem obser- vari. — capxl, carne) si ea circumeisa sit. v. 14. éj/.QÌ &È, mihi vero) Nolim istorum esse particeps. — pi ysvoiTO 3tau^aTai, mun- dus crucìfixus est) Nil penes me valet mundus cum suis elementis. e. 4, 3. Gra- datio a carne ad mundum. — >càyo> tw -/.qg[jm, et ego mundo) Mundus a me ab- horret. etiamsi vellem, tamen nullam posthac a mundo gratiam inire possem. Crux haec mortem includit. Col. 2, 20. v. 15. outs yàp xspiTopi ti sttIv outs àfcpo(3u<7Tia) Sic vetustissima habet lectio : recentior ad e. 5, 6. conformata est. l ) Non modo nil valet, sed etiam mi est et circumeisio et praeputium: est vero nova creatura, et gloriatio in cruce Domini Jesù Christi. — xaivY) jcrfctc) nova creatio, ex cruce Christi. Eph. 2, 15. s. Oppositum ad vetera, 2 Cor. 5, 17. v. 16. jtavóvi, r egida) Pertinet hoc praesertim ad doctores. — stpvivv), pax} sit, eterit. De pace conf. Eph. cap. cit.v. 14 — 17. — éV ocùtoùc, super illos) Antitheton ad praeputium. — xal sXso;, et misericordia) Rom. 15, 9. — xal iid tòv ìapa^X tou (kou, et super Israèlem Dei) Antitheton ad circumeisionem. Israel Dei sunt credentes ex circumeisione sive gente Judaica. [Phil. 3, 3.] Sensus apostoli quam minime judaicus pulcre arripuit locutionem ab idiotismo gentis abhorrentem. nam Hebraei non dicunt Israel Dei, neque enim nomen pro- prium in statu constructo ponunt. v. 17. toO Xot7uoQ, de cetero) Formula abrumpendi. — xórcou;, labores) Piis laboriosa est theologia polemica seria, v. 11. not. et cap. 4, 20. Vid. L. Osian- dri Antisturmius alter, p. 87. 107. xóttoi, animi labor et solicitudo. Matth. 26, 10. — [AY&sìg 77ap£/£Tco, nemo exhibeat) 'ArcoTOfAia, severitas, apostolica. — éyw yàp, ego enim) Afflicto non est addenda afflictio. — t« cTty^aTa, stigmata) ex verberibus. Act. 16, 23. Haec stigmata Paulo infamiam apud mundum, re ipsa dignitatem magnani , nam hinc servns Christi noscebatur, adferebant. Opponun- tur stigmata in corpore notae circumeisionis; corpus Pauli, carni alienae. v. 13. — tou xupiou, Domini) Col. 1, 24.: afflictionum Christi — pa<7T, porto) ita ut honori mihi ducam, v. 14. Proinde molesti mihi erunt, qui qualibet alia re sibi placent. v. 18. yj /api?, grafia) Hoc congruit cum tota epistola. — [/.sTà tou tcvsu- (jlocto? ù(jloSv, cum spiritu vestro) vieta carne, v. 1. conf. 1 Thess. 5, 23. 2 Tini. 4, 22. Philem. v. 25. — tóeX6cr t c fFttS ya.ptTo;, tandem gloriae grafia e) Laudem gloriae, v. 12. 14. Primum nascitur laus gratiae, v. 7., inde laus glo- riae. [De gloria conf. v. 6. 17. 18. V. g.] — év r,) /apiTt. Conjugata, ut àyà- TUTiv rjyobvTfiffev, e. 2, 4. — éyapLTtD<7Sv) pcpiTÓw, formae àya.Oóto, Suva.(/,óo), svtu- ttÓco, sùo&óto, *(y)),Óg), Oava.TÓa), xaxóco, xux^óo) jctX- significat grafia amplector. cujus rei immediatum consequens est benedictio. conf. Lue. 1, 28. Huc ref. gratiae, modo, et v. 7. — rr{x-r t 0Àviù , amato) Filio unigenito. Antonomasia, opportuna, amor plus significat, quam grafia, vid. 1 Petr. 2, 10.: ubi de iis, qui misericordiam consecuti sunt, ea dicuntur, supra quae ó Yiya7r/i{/ivoc, Ama- tus longe eminet. zkzo; necessario praesupponit praeviam miseriam, sed amor non item. v. 7. £^o|X£v, habemus~) in praesenti. — tt,v àTTO^uTptoatv — tt ( v àcpSTtv, redemtionem — remìssionem) Bonum novi Testamenti. Rom. 3, 24. [Seauifur altera redemtio , r. 14. V. g.] ■ — 2 ) tov tt^outov tyi; yàpLTOc, divitias gratiae) e. 2, 7. divitiae gloriae, v. 18. conf. e. 3, 8., ubi divitiae gratiae, et conse- quenter gloriae, item v. 16., ubi gloria ipsius Patris opulentissima intelligitur. v. 8. •/■,;) prò, r]v, ^-? LV - — è-zpiaGZuGZv, abundavit) Deus. — <70.7)povo[/ia sors, hereditas Domini; conf. Deut. 32, 9. Antitheton vos v. 13. Sermo tamen de benefìcio spirituali. xX^poOcftai non est duntaxat sortem nancisci. vid. Chrys. ad h. 1. interpretatur is, éyswiOrr [/.sv xsx>.Y)pcD|/ivot. — Ta TràvTa) omnia, etiam in regno fìlli sui. — PouXiqv, con- siliurn) lìberrimum. v. 12. 7Ì^a;, nos~) Judaeos. -— toò$ 7rpoY)}/7nxÓTa;, ante sperantes) Prae- dicatum. Spem in Christo Ci Cor. 15, 19.) exhibito, primum nacti sunt Judaei, deinde gentes. Act. 13, 46. tò ante hìc non refertur ad tempora V. T. conf. de spe, v. 18. e. 2, 12. 4,4. v. 13. w, quo) Ref. ad Christo, v. 12. vel ad ipso, v. 11. — àxousavTs;, audientes) Oratio manet suspensa, dum correlatum participium accedit, ere- dentes. — -effe àV/)0£ia$, veritatis) Hinc dicitur auditus fidei. Recurrit verita- tis mentio, e. 4, 15. 21. 24. 25. 5, 9. 6, 14. — év t, in omnibus) Neutrum, masculini potestatem includens. — wtoipouf/ivou) i. e. TrXyipoOvTo?. Sed major vis Mediae vocis , in denotanda rela- tione Ejus, qui implet, et eorum, qui implentur. I CAPUT IL v. 1. Kal Oip&g, et vos) Hoc arctissime nectitur cum operatus est, e. 1,20. vos constr. cum una vivificavit. v. 5. — 0[/.a; òVra;, vos, cum eratis eie.) cum eramus nos, v. 5. Utrinque prior vocula emphasin habet, uti Phil. 2, 7. not. — vsxpoù;, mortuos) Quid miserius? — toT? 7uapaTCTw|i.aci) Huc refer neutrum, (quanquam foemininum, Tal; àjjs.apTiat?, intervenite ol?, quibus, v. 3. coli, ola, olou;, 2 Tim. 3, 11., ubi item duplex genus. — toc?; àjAapTiat?, peccatisi Huc ref. aie, quibus v. 2. A£ àjxapTwcL, peccata, praecipue dicuntur de gentibusDeum ignorantibus; irò TCapa7CTG>[/.aTa, delieta, de Judaeis legem habentibus, a luce deficientibus. v. 5. Et hi parebant carni; illi, principi potestatis aèreae. v. seqq. v. 2. *axà tÒv aìcova tou xó<7[/.oi> toutou) Aiùv et xóff[/.o? differunt. 1 Cor. 2,6. 12. 3, 18. s. Ille hunc regit et quasi inlbrmat. xócjao? est quiddam exterius; aìwv, subtilius. Tempus dicitur non solum physice, sed etiam moraliter, conno- tata qualitate hominum in eo viventium: et sic aìùv dicit longam temporum se- riem, ubi aetas mala malam aetatem excipit. conf. Act. 14, 16. 1 Petr. 1, 18. — ìtsttjà tòv àp^ovTa, secundum principerà) Sic res fit expressior. Seculum sen- tiunt omnes; hunc principem subesse, non intelligunt. e. 6, 11. s. conf. Joh. 12, 31. — Tri; é<;ouGia; tou aspo;, potestatis aèris) Haec potestas est late diffusa et penetrans. Conf. Job. 1, 15. seqq. Sed tamen infra orbem fidelium. v. 6. 1 Joh. 5, 18. Vid. Buxt. Dict. rabb. col. 1495. Ipsi etiam orbes coelestes varii sunt. Christus tamen superior est Satana, quamvis etiam in £7uoupavioi? se hic teneat. Eph. 6, 12. — tou 7uvsu[/.aT0s, spirila s) Est appositio r/fe égoucta;, tou xv£U[j.a- to?. Non hic ipse princeps dicitur spiri tus , sed spiritus est h. 1. principium illud internimi, ex quo fluunt actiones infìdelium, oppositum spiritui fidelium fi- liorum Dei. conf. Lue. 4, 33. — vuv, mine) hodienum: vel potius, nunc maxime. nam non adirne, sed nunc dicit. qui evangelium per increduli! atem spernunt, manent mancipia spiritus illius, et amplius capiuntur. Expressa Satanae mentio inprimis fit in describendo statu gentium. Act. 26, 18. — év toi? mot; Tffc àrcsi- Gswcs, in filiis incredulitatis) Ipsa increduUtas adversus evangelium ostendit, quam potens sit ille spiritus. Affine, filii irae. v. 3. Super infìdeles, ira manet. Joh. 3, 36. v. 3. rial Vieste) nos quoque, Judaei. Extremo veteris testamenti tempore etiam apud Judaeos valde invaluerat peccaturn, quo magis superabundaret gra- tia. Rom. 5, 6. 20. Tit. 3, 3. Lue. 1, 17. 79. Matth. 4, 16. — àvscrrpà^rjp-sv, conversati sumus) Hoc quiddam speciosius, quam ambulare, v. 2. — Tffe crap- xó?, carnis) sine Spiritu Dei. — tti> crapxò; xal twv Siavotwv, carnis et cogitatio- num) Cogitationes callidius peccandi studium inferunt: caro, cocco ruit impetu. — (pucei, natura) Natura denotat statum hominis, citra gratiam Dei in Christo. Naturae nostrae lutiti Judaei fuerimus, Jes. 1, 13. V. g.] hoc debemus, ut si- mus filii irae. — òpy/fe, irae) quum putaremus nos esse liberos Dei. Antitheton, v. 4. — oi lomol) 1 Thess. 4, 13. celeri, qui non credunt, aut certe nondum. v. 4. tt^ouclo;, dives) super oinnes. Rom. 10, 12. — éXésr àyà^viv, mke- ricordia: amorern) Misericordia removet miseriam: amor confert salutem. v. 5. xal, et) Hoc copulatur cum vos quum eratis. v. 1. — Vi(/.a;, nos) utrosque, Judaeos et gentes. — 07uotY)ffs tw ^igtco- /apm sgts asaoq/i- EPH. II, 5 — 12. 747 vot, mia vivificami cum Christo: gratta estis servati') Vivificalo resuscitatio- nem antecedit; et e. 1, 20. vitam resuscitatio praesupponit. Vivificati sumus tum, quum Christus vivificatus est. conf. 2 Cor. 5, 15., de morte Christi: et sic de ceteris gradibus. Quum autem fides suscipitur, ea omnia a Deo applicantur homini, et ab nomine rata habentur. Hunc ipsum salutis ordinem enurnerans apostolus, gratiam esse docet proram et puppim, versu hoc et 8., et propter parem Judaeorum et gentium rationem promiscue interdum in prima et secunda persona loquitur. — toì ^pta-roj, Christo) Hinc fons est. v. 6-10. v. 6. QjvsxàSiaev, slmul sedere fecit) Fideles resuscitati sunt spiritualiter, resuscitabuntur corpore : et huic utrique resurrectioni respondet sessio in coe- lestibus. Non sane sunt in coelo praesentia corporali, sed jure et virtute spiri- tuali, et singuli habent in coelo sedem nominatim sibi assignatam, suo tempore possidendam. In Deo tantisper occultantur. Col. 3, 3. — év toiq èfcofepttvfai?, in coelestibus) Non dicit, in dextra: Christo sua manet excellentia. — XP l<7TC "? irì ~ (7ou, Christo Jesii) In hac potissimum oratione grandi Paulus Christum Jeswn appellat; saepius alias Jeswn Christum. v. 7. év Tot? cà&Gi ToXq éxsp^opivoi;, in seculis supervenientibus) Plurale, contra unum seculum malitm, v. 2., cui secula beata superveniunt potentcr. Congruit haec locutio menti Pauli, de die novissimo non proxirne instante. — OTtsppdcXXovTa, excellentem) Rom. 5, 20. v. 8. ty) — X^P tTi ) T ? naDet VUT1 relativam ad v.5., ^àpiTi. — yàp, enim) Non igitur ait, sed enim, quia ab effectu ad causam concludit. — àtà T/fc tclcteo^, per fidern) ortam ex resuscitatione Christi. e. 1, 19. \junde non v. 5., sed v. 8. demum memoratur. Vid. Col. 2, 12. V. g.] Antitheton, non ex operibus: quale etiam inter gratiam et gloriationem. — xal toOto) et hoc, nempe credere, sive fides, non est ex vobis. Antitheton: Dei solius hoc donum est. v. 10. auTou, ipshis) Dei. — yàp, enim) Probat, salutem esse per fidem, non ex operibus; ac fidem ipsam totani esse ex dono Dei. — Trotta, factum) Rarum hoc sensu verbum, cujus vini auget x.Tia6éVr£;; , creati, coli. v. 15., facti ex nihilo spirituali. Alias dicimur regenerari. Nihilum, nil operatur. Posteri fideles, non solum ^ Q5> Ps. 22, 32., sed etiam frnn: c$ Ps. 102, 19. — è-rd) honorum operum ergo; ut postea demum illis incumberemus. Ex ea ratione Paulus opera legis nunquam bona appellat. — ol;) ol; — év pcùtoiq, Dr.n Tata prò, év ol?, in quibus. — TrpQYjTot^pcTOvj To rcpó totam rem Deo tribuit. Verbum vìtoi[X(xc7£v neutraliter ponitur, magna vi: LXX, 2 Chron. 1. 4., qyi r^ot^aasv aÙTYi escutè. Sic cotts £TOt[j.à<7ou aÙToi, Lue. 9, 52. Deus ita comparavit. [Gra- fia itaque cum salute antecedit opera. V. g.] — Trsp^aTTiawasv, ambularemus) non, salvaremur, aut, viveremus. v. 11. (xvy](xov£'j£t£, recordamhii) Talis recordatio gratum animum acuit, et fidem roborat. v. 19. — T à sGvyi) tn>Pi gentes. — év rrapxi, in carne) Hoc considerate Paulus jungit cum gentes. nam Judaei gentes simpliciter dicebant praeputium, non praeputivm in carne. — ol Xsyóuevoi dbcpopuGTia, dicti praepu- tium) magna cum vestra ignominia, dicti et dieta indicat, haec vocabula jam esse antiquata, sublato discrimine. — ^syof/ivY)?, dieta) Hoc consti*, cum rìrcum- cisione seorsum ab epitheto, in carne, marni facta. Et circumeisio dicitur in concreto, prò populo circumeiso: in carne marni facta, in abstracto. v. 12. oti, quod) Hinc pendet eratis et facti estis. repetitur autem parti- cela ex v. 11. — x t0 P^> s * ne ì Antitheton, in Christo. v. 13. Sunt tria capita miseriae: sine, et hospites —, et athei: eratis sine Christo, sine Spiritu sancto, sine Deo. conf. v. 18. et v. seqq. e. 3, 6. 4, 4. s. nott. — v^opl; yj>wm%\ sine Christo) Id probat coturnate sequenti, abalienati. neque dicit, alieni, conf. not. ad e. 4, 18. — Tri; no'kmiixq tou tepa//])., politia Israel) Tota respublica Israélis 74S EPH. II, 12 — 15. spectabat Christum. — xal £svoi, e * hospites) expertes. — twv $ta0r,xGto ttJ? éTvxyysTaa;, t est ameni or 'um promissioni s) Deus promiserat, praesupposito nimi- rum dono Christi, maxime Spiritum sanctum: e. 1, 13. Gal. 3, 14. not. Lue. 24, 49. Act. 2. eique promissioni inservierant test amenta. Rom. 9, 4. Hoc comma probatur commate sequenti, spem non habentes: nam si promissionem habuissent, spem habuissent illi respondentem. at spem non habuerant. ergo ne promissionem quidem. — àGsoi, atheì) Non statuerant, nullos esse deos; nam vel Dianam et Jovem habebant: Act. 19, 35.: sed verum Deum ignorabant; tan- tum aberat, ut haberent. 1 Thess. 4, 5. Prius ait, fuistis extra Christum: po- stea infert, eratis sine Beo. — év tw xó, parietem intergeri- num sepis) Paries dicitur, quia intervallum fuit valde munitum; sepes, quia suo tempore facile soluta, paries disjungit domos; sepes, regiones. conf. v. 19. In- nuitur ergo discrimen circumeisionis et praeputii. Ipsa congruebat structura templi hierosolymitani. Paries et sepes arcent: et arcebantur gentes, quatenus minus propinquum habebant aditum, quam Israélitae quamlibet gregarii. — "kÙGOLs, qui solvit) Qui solvit — qui sustulit, et non iterato, arcte cohaerent. Hoc incisum, et — solvit, declaratur versu 15., hemistichio priore: Inimicitiam sustulit in carne sua; coli. v. 16. fin. Legem jussuum, ad Israélitas proprie accommodatam, sustulit in decretis gratiae universalibus. coli. v. 17. init. v. 15. T7)v sjrGpav, inimicitiam) Judaei gentes abominabantur: gentes prò ludibrio habebant Judaeos, ob circumeisionem, sabbatum etc. — év t?i capxl aù- tou, in carne sua) Sic, in uno corpore. v. 16. [i. e. per passionem et mortem suam. V. g.] — tÓv vójaov twv évTO>,ojv) legem jussuum, ceremonialium. — év Sóy[/.a<7ij in decretis, in placitis) evangelicis, per quae proponebatur misericor- dia in omnes. Col. 2, 14. not. [easdem voces, nane ipsam rem innuentes , vid. Act. 16, 4. 15,- 28. V. g.] — xjxTappifffcs, tollens) Cum hoc participio, ut modo innuimus, utrumque év, in, construitur. Christus carne sua inimicitiam, dogma- tibus evangelicis in totum orbem diditis legem praeceptorum sustulit. Quod si tò in decretis pertineret ad évfoXcov , jussuum, non praeponeretur tó in carne sua, sed postponeretur. Est quasi stilo lapidari scriptum: rr,v IvGpav év t?) ffocpxl aÙToO tov vojxov TCOV SVTOÀWV sv òo'Yp.y.Gi %aTapY>3H. II, 15 — 21. Ili, l. 749 iis, quae proxime praecedunt. — sìpvivYiv, pacem) Haec pacificatio antecedit pro- mulgationem. v. 17. v. 16. év svi ccóuiairi, in uno corporè) cruci aflìxo. Huc ref. in uno spirito. v. 18. Conf. e. 4, 4. — à-o/.T£Lva; tyìv s/Opav, occidens inimicitiarn) Inimicitiam, adversus Deum ipsum, occidit, morte sua. — év ocùtco) in eo , scil. in corpore suo. Conf. antecedentia. v. 17. éXOwv, veniens) a morte, profectione ad inferos, resurrectione, Vic- tor laetus ipse ultro nunciavit. Insigne verbum. 2 Tim. 1, 10. Joh. 14, 18. — £Ù'/)yYòXwaTO, evangelizavit) Verbum prò participio, coli. Trofica;, v. 14. Pacem nunciavit ore suo apostolis, Lue. 24, 36. Joh. 20, 19. 21. 26., et per hos eete- ris. — sìpTivYiv u[uv toT? [/.azpàv xtX.) Act. 2, 39. not. — aal toT;) Elegantiae est, quod semel h. 1. dicit eìpriv/iv, pacem. Indivisa est pax utrorumque. v. 18. oti) quia. — -pò; tov izxTzpx) ad Patrem, ut ad Patrem. Hoc versu fit mentio Christi, Spiritus, Patris, eodem ordine, quo Christus, Spiritus promis- sionis, et Deus spectatur versu 12. [Conf. e. 1, 3. 5.] Aliter, Apoc. 1, 4. 5. v. 19. oùksti) nonjam. Antitheton ad pristina. — Esvol, hospites) Oppo- situm cives. metaphora a civitate. — Tràpotx.ot, inquilini) Oppositum domestici. metaphora a domo. — twv àytwv, sanctorum) Israèlis. v. 12. conf. e. 3, 18. — toO 0£oCI, Dei) Iterum innuitur S. Trinitas, v. 19. 20. 22. v. 20. STTOuco&pfA-nOfiVTgs , superaedificati) Frequens Paulo ad Ephesios, e. 3, 18., (coli. Act. 20, 32.) et ad Timotheum, Ephesi episcopum, metaphora a re architectonica. 1 Tim. 3, 15. 2 Tim. 2, 19. s. — èia tw OsasXuo, super fun- damento) Ut fundamentum sustinet totam structuram; sic testimonium apostolo- rum et prophetarum substructum est fidei credentium omnium, per illos jactum est fundamentum: Christus Jesus, caput anguli h. 1. Idem, fundamentum ipsum dicitur 1 Cor. 3, 11. — xal Trpo^r/rwv , et prophetarum) prophetarum N. T. qui ab apostolis sunt proximi. e. 4, 11. 3, 5. — ovto? à'/cpoycùviatou ocùtou, lapide an- gulari ejus) Paulus locum Esajae e. 28, 16., tanquam notissimum breviter innuit. coli. 1 Petr. 2, 6. not. Christus Jesus est lapis summus angularis fundamenti. Participium, ovto?, initio commatis hujus, valde demonstrat in praesenti tempore. Pronomen ocùtou refertur ad Qs^sXior nam si construeretur cuni ^igtoO, dicere- tur auTod TOY l ) XP^tou fyffou, uti dicitur aÙTÒ; ó ìwàvvvi; xtX. cum articulo, Matth. 3, 4. xWarc. 6, 17. Lue. 3, 23. 24, 15. 36. Joh. 2, 24. 4, 44. 2 Cor. 11, 14. v. 21. év o), in quo) in Christo. Hoc per anaphoram iteratur versu seq. — ([/iv7) ocuEsi, coagmentata crescit) Verba de mole viva. e. 3, 18. not. et 1 Petr. 2, 5. Sic, ^pistou, praeferenda sit, in medio relinquit utri* usque Ed. margo: Yersio gena, nomen 'l7jaou signo parentheseos sequestrai. E. B. 750 EPH. Ili, 2 — 10. v. 2. efys tpcougocts, sii/uidem audivistis) Quae de Paulo andierant, (conf. not. ad e. 1, 1.) ea testimonio erant, illum v. 1. vera de se dicere. v. 3. /.oirà à-oxàXixjw, secundum revelationem) Gal. 4, 12. Act. 9, 3. s. — éyvwpiffs [j.oi, notum fecit mihi) Deus, ex gratia. — tò ^.um^kov, mysteriurri) Christi v. seqq. — Tuposypa^a év óXtyto) superbis scrìpsi, paucis ver bis. Respi- cit e. 1, 9. 10., et illinc verba huc repetit ipsa. v. 4. izpòc, o, e.%- 6Y), non revelatum est. Notificatio per revelationem (v. 3.) est fons notificationis per praeconium. Kevelatio est quiddam specialius. notificatio fìt ad reliquos etiam auditores, revelatio tantum ad prophetas. — toi? uioXq twv àvOpwxtov , fi- nis hominum) Iratissima appellalio, causam exprimens ignorantiae, ortum natu- ralem, cui opponitur Spirifus. conf. Matth. 16,17. De statu veteri loquitur idio- tismo linguae Hebraicae. Porro antitheton apostolorum et prophetarum N. T. ad filios hominum infert, hac appellatone denotari praecipue prophetas anti- quos, v. gr. Ezechielern, qui saepe dicitur Din p et civitatem domumque Dei copiose descripsit, ut h. 1. Paulus. — év tuvsu^tl, in Spiritu) cujus donum Novo Testamento reservatum, ad Christum glorificandum. v. 6. sìvat) quod sint; et, ut sint. — <7i>yxX7)povó|v..a, coheredes) in heredi- tate Dei. — audew^a, ejusdem corporis~) Sub capite Christo. — gujj.uÌtoyjjc r/fe éxayyeXta?, consortes promissionis) in communione Spiritus sancti. Eadem [/.st- olti, participatio , laudatur Hebr. 6,4. eadem promissio , e. 1, 13. Conf. de Trinitate, e. 4, 4. 5. 6. 18. 21. 30. 5, 1. 2. 18. 2 Cor. 13, 13. - év tco xpl, in Christo') Constr. cum sint. v. 7. où, cujus) ev angela. — xaTà tyiv évspystav \ secundum operationem) v. 20. e. 1, 19. v. 8. tw éXa^KJTOTsptù , minimo) Notio nominis Paulus cumulata per com- parativum superlativo superiorem: quo se sanctis vix accenset. elegantissima modestia. — twv àyitov, sanctorum) Sancii hìc opponuntur gentibus. conf. not. ad Act. 20, 32. — àvs^vtoTOv, imperi estigabiles) v. 18. 19. Simile epitheton, multivaria. v. 10. — ttXoutov, divitias) Hìc laudantur divitiae coelestes; mox, sapientia. v. 10. v. 9. LXX «pernio, 2 Reg. 12, 3. et aliis locis. — ti? vi oìxovopx, quae oeconomia) Col. 1, 25. s. [J#nos- cifwr /ecfio oìxovoaioc a studiosissimis receptiorum lectionum defensoribus. Not. crit.] — év tw 0sa>, m /)eo) Antitheton ad creaturas, etiam excellentissimas. v. 10. — tco Tà 7iràvTa xTtaavTi, qui omnia creavit) Rerum omnium creatio fun- damentum est omnis reliquae oeconomiae, prò potestateDei universali uberrime dispensatae. Illud, omnia, continet Tà? àp^à; xtX. imperia etc. v. 10. vuv) mine primum. conf. v. 5. — rede, àp^ai? xopl toi; é^ouctai;, zm- periis et potestatibus) bonis, vel etiam malis; sed alio alioque modo. — Sia, 1) Similem phrasin ex Thucydide pr ofert Joh. Micliaélis: 7Cpb{ xcv; s^'.aToXà? u7CÓ7:T£Uov autbv, ex epistolis habebaiit ipsum suspectum. E. B. EPH. Ili, 10 — 18. 751 per) ex iis, quae obtingunt ecclesiae. haec enim operuin divinorum theatrum est. conf. 1 Cor. 4, 9. — tòu7roiJc&os) Syr. piena varietatum. — i7&spi<7<7o0 , et ùxspTaav , 2 Cor. 11, 5. Potest tamen etiam tó UTTSp cum wàvTa construi, coli. e. 1, 22., óxsp TuàvTa, id quod est maximum: super omnem exaltationem haec est, quod Ipse est Caput ecclesiae etc. — uTrsp- sìtTCspi<7<7ou , super abundanter) Consti*, cum facere. — wv) Genitivus regitur a comparativo , qui continetur in TrspissoO. — r\ voou|/.sv, aut cogitamus) Cogitatio latius patet, quam preces. Gradatio. — xaTa, secundum) Paulus allegat expe- rientiam. v. 21. év t?j éx-x.V/]'7ta, in ecclesia) v. 10. — sig rcàcas, in omnes) v. 11. e. 2, 7. coli, iterum Ps. 117. In omnes generationes, quas complectitur ó aìcov, qui terminatur in zouq aìtova; perpetuos. — toc? ysvsàc, generationes) Generatio proprie periodus aetatis humanae, dum a parentibus ad liberos proceditur. atwvs; periodi oeconomiae divinae ab una quasi scena ad aliam decurrentes. Hìc am- plificandi causa utrumque vocabulum, cum metaphora in yevsà, generatio, con- jungitur, ut significetur tempus bene longum. Nam in atótoi non jam sunt gene- rationes. CAPUT IV. v. 1. '0 §s<7|/.ios, tnnetus) Vincula Pauli subserviebant vocationi Ephesio- rum, et hos movere debebant, utPaulum obsequio exhilararent. ^9o;magnum. — év xupiw, in Domino) Constr. cum vinctus. — Tvfc x.X7Ì<7SG)g, vocatione) v. 4. Hoc derivatur ex e. 1, 18. immo ex capp. 1. 2. 3. [Nam altera Epistolae pars ttic incipit, adhortationes complectens, easque ex doctrina jam pertractata fluen- tes. V. g.] conf. Col. 3, 15. v. 2. |x.sTà, (ASTà, cum, cum) Huc ref. duo participia subsequentia, àve- ^ójjLSvot, ffxouSà^ovTSc, tolerantes, studentes; quae casu recto pendent a prece- dente imperativo implicito, ambulate. [Qui vocationis divinae sensu, ut par est, afficitur, eum virtutibus h. I. memoratis ornatum reperies. 1 Petr. 3, 9. Phil. 1, 27. V. g.] — ttoujtqs, omni) Constr. etiam cum mansuetudine. Col. 3, 12. s. — TOKusivo^ppoGuvvis, humilUate animae) ex sensu gratiae. Rom. 11,20. — év àyaTni, in amore) Huic respondet, in rinculo pacis. v. 3. Hoc recurrit v. 15. 16. Et hic praedicatur amor: fides, v. 5. spes, v. 4. v. 3. TYipsTv, servare) Etiam ubi nulla fìssura est, monitis opus est. — ttqv évÓT?iTa, unitatem) penes nos. nam Spiritus sanctus in se unus manet, v. 4. — év tw guv§£(7[/.ci), in vinculo) Vinculum, quo pax retinetur, est ipse amor. Col. 3, 14. 15. v. 4. sv <7w[/.a xal sv 7uv£o^a , unum corpus et unus Spiritus) In symbolo apostolico articulum de Spiritu sancto commode excipit articulus de ecclesia. — xal sv, et iinus) Spiritus, Dominus, Deus et Pater: Trinitas. coli. v. seqq. — év pa éXraXi, in una spe) Spiritus est arrhabo, atque ideo cum ejus mentione con- jungitur spes hereditatis. v. 5. y.ix 7UGTK, sv pàTCTKj^a, una fides, unus baptismus) in Christum, Do- minum. Modo baptismus, modo fides praeponitur. Marc. 16, 16. Col. 2, 12. EHI. IV, 6-11. 753 v. 6. TràvTcov, omnium) Hoc ter, et inox, omnibus, masculinum est. nani omnes ad unitatem rediguntur. — sm) super omnes cum gratia sua eminens. — bià xàvToov) per omnes operans per Christum. — sv rcaciv) ] ) in omnibus habi- tans in Spiritu sancto. v. 7. Ss, autem) Antitheton, unum et unus. in antecedd. — éXóGv), data est) Hoc ducitur ex Psalrno, v. seq. v. 8. Xéysi, dicit) David, imo Deus ipse. Ps. 68, (19.) 20., àvsjÌY); sì; u^o;, Tf/y.ctkóìTzuGOLc, aì^aXwaiav • eXafìss Somara sv àvGpcÓ7rco. Aliqui etiam apud LXX legunt àvapà;. Sed in versione LXX virali plerumque ea lectio est sequior, quae cum textu N. T. propius congruit, quippe ad eurn conformata. — u^o?, altitndi- nem) Sic coeli vocantur poési Hebraea: item Es. 32, 15. — r,yj/.aXa)TSL><7sv aì^- [/.o&tùciav, captham duxit captivitatem) Frequens geminatio, v. gr. 2 Par. 28,5. Hic notantur copiae infernales, 2 Petr. 2, 4., oppositae hominibus. eas Christus ascendens captivas duxit. neque propterea melius agitur cum malefico capitis reo, ubi ex carcere in forum aut curiam ducitur. Hic ducfus statum tartareum non interpellavit. Si tamen unquam spes evadendi prò illis fuisset, fuisset tum. conf. e. 6, 12. fin. et Col. 2, 15. Neque quilibet ascensus, sed ascensus captam captivitatem habens conjunctam, praesupponit et infert descensum in inferiores terrae partes. — sSw*s Sopnx, dedit dona) Huc ref. dedit, v. 11., et data est, et doni, v. 7. In Hebraeo concisus est sermo nnpb Christus videlicet accepit dona, quae statini dar et. Conf. hpb Gen. 15, 9. 2 Reg. 2, 20., ubi actio subita denotatur sermone conciso, sic XajisTtoffàv Àpri T/fe yvfe) non modo in terram ipsam, sed in imas terrae partes. [ita, ut per omnia profunda nihil relimjueret non visitatum, coli. v. 10. V. g.] Imis terrae partibus sive omnibus terris opponuntur summa coelorum sive omnes coeli. Possessionem omnium, primo terrae, deinde coeli, per se capessivit Christus. Cum mentione terrae conjuncti sunt homines; cum mentione locorum inferiorum conjuncta est captivitas. — tyJ? y/fé, terrae) in qua sunt homines. v. 10. aÙTÒ;) Ule, non alius. — uTCspàvw TcàvTwv t&v oùpy.vcov, supraomnes coelos) Piane subhmis locutio. Christus ascendit non modo in coelum, Marc. 16, 19. sed per coelos. Ebr. 4, 14. not. supra omnes coelos; coelos coelorum. Deut. 10, 14. — 7uX7)pa)<77) , impleret) praesentia et operatione sua, se ipso. — rà 7uàvTa) omnia, ima et summa. Conf. Jer. 23, 24., ubi etiam LXX verbo tcXvi- pouv utuntur. v. 11. ocùtós) ipse, summa potestate. id repetitur ex v. 10. Ministri non dedere se ipsos. [Ad hos a communi rerum universitate, modo memorata, mi- rabili, ut videtur, saltu descendit apostolus. Ad Corpus Christi nimirum respi- cit. Pari pacto e. 1, 22. V. g.] — à/ucxrnftou;- TupocpviTa;* sùayYe^tCTa; xtI. apostolos: prophetas : evangelistas etc.) Cum summis gradibus conjuncti pot- 1) Omissionem pronominis sive up.1v sive ^(xiv jpraetulerat Ed. maj.: sedjpronomen crisin Ed. 2. secuta, reeejoit Vers. germ. E. B. 48 %tv, 754 EPH. IV, 11 — 15. erant esse inferiores, v. gr. Johannes apostolus idem etiam prophetam egit in apocalypsi, et evangelistam in evangelio : sed non contra. Omnes apostoli simul etiam vim propheticam habuerunt. Tantummodo hic gradus eminens prophctiae, quo Apocalypsis data est, erat Johanni peculiaris. Sed prophetae et evangelistae non simul etiam apostoli fuerunt. Propheta antecedit evangelistam. nam propheta de futuris, evangelista de praeteritis infallibiliter testatur: propheta totum habet aSpiritu; evangelista rem visu et auditu perceptam memoriae prodit, charismate tamen majori ad munus maximi momenti instructus, quam pastores et doctores. Non adduntur hic thaumaturgi; nam horum actiones jam aliquanto minus perti- nent iz^òq tòv jtaTxpTi^òv *tà. ad aptationem etc. Et fortasse jam ante extrema apostolorum tempora rarius fuit donum miraculorum. conf. Hebr. 2, 4. — izoi- [xévocs y.xì SiXaaxàXo'j;, pastores et doctores) Pastoris appellatio alias ubique soli Domino datur. Pastores et doctores hic junguntur: nam pascunt dovendo maxime, tum admonendo, compiendo etc. v. 12. TTpò?, ejs, et?, ad, in, in) Huc ref. in, in, in. v. seq. quanquam ad et in nonnihil ditFerimt. Rom. 15, 2. Hoc versu denotatur functio ministrorum; versu sequenti, meta sanctorum; versu 14. 15. 16. via incrementi: et quodlibet horum habet tres partes, eodem ordine expressas. Sunt tres periochae tripartì— tae. Primae tres partes invicem respiciunt: tum, secundae: postremo, tertiae : citra chiasmum. — xaTapTt<7[/.òv, aptationem) Hoc maxime facit ad unitatem. v. 13. (Jts^pt, dum) Ne apostoli quidem se putarunt metam assecutos: Phil. 3. nedum ecclesia. Semper proficiendum fuerat, non standum, nedum defi- ciendum. Et nunc ecclesia ideam sui optimae non a tergo respiciat oportet, sed ante oculos habeat, ut fu tura rn, etiainnum assequendam. Notate hoc, qui anti- quitatem non tam sequimini, quam obtenditis. — y.aTavTW>o>[/,ev] perveniremus. hoc tempus, tempori praeterito subjunctum, imperfectum est. Hoc jam fieri de- bebat, quum Paulus hoc scripsit. nam fides est viatorum. — ot tvm-zzc,) ciincti, sancti. — e£§, e%, et£, in, in, in) Asyndeton iteratum. Aetas naturalis excrescit ad sapientiam, robur et proceritatem: bis respondet in aetate spirituali fides ima, animus corroborati^ , et plenitudo Cliristi. — svóttjtoc, unitatem) Haec unitas amice opponitur varietati donorum, et link er sitati sanctorum: contrarius autem huic unitati est omnis ventus, v. 14. — r/fe tustso; tlskjL TYfc é-iyvwffoG); , fidei et cognitionis) Haec duo et conveniunt et dilferunt. nam cognitio perfectius quid- dam fide sonat. — toO mo0 tou GeoO, fila Dei) In Christo cognoscendo summum est, quod sit fìlius Dei. — sì; àvàpo. tsXsiov, in virum per f ectimi) Concretum prò abstracto : abstracta sunt enim unitas et mensura. de per fect ione, conf. Phil. 3, 15. — fìknd&q, statar ae) ut Christus sit omnia et in omnibus. -yjXtyaa statura spiritualis est plenitudo Christi. v. 14. fL7)>csTi) non, ut antea et adirne. — vvjmot, infantes) Nvimot oppo- nuntur viro in secundo gradii, et juveni in primo gradu. Vir perfectus, qui non jam in altum crescere potest, sed alias tamen fìt perfectior: inf'ans, qui vix in- cipit crescere. — xAuàcovi'Coij^vot, fiuctuantes) intrinsecus, sursum deorsum, etiam citra ventum. — ft&piftejtóp&voi Tuav-rì, avèrto, circumacti quovis vento) ex- trinsecus, huc illue, aliis nos adorientibus. — y.u$zi%) versutia. Metaphora ab aleatore, qui talorum jactum fìngit, ut semper appareat, quod ipsi placet. — [xeGoòstocv) Hoc vocabulo uti amant inprimis Methodistae Romanenses. Vid. cap. 6, 11. not. Ad de D. Maichelii Diss. inaug. de ecclesiae Romanae moliminibus methodisque. — Trfc 7uXàvY)? , erroris) i. e. Satanae. Metonymia abstracti occul- tali! agendi rationem exprimit, qua hostis utitur. v. 15. àToìQsuovTs; , verantes) Oppositum, erroris. De eadem peritate, v. 21. 24. — év àyàTCTi, in amore) quo corpus coagmentatur. Hic est prora, et versu 16. puppis. Verantes, in amore conjunguntur. Hoc est simplicius. — EPH. IV, 15 — 19. 755 aùEviato^sv, crescamus) Pendet ab ut v. 14. Haec x&jiiaiq, augmentatio. v. 16. media est inter infantes et virum. — zìe, ocùtÒv, in eum) Paiilus Jesum in animo habens primum dicit eum, deinde declarat, quem dicat. — Ta xàvra, omnia) subaudi /.ara, secundum. singuli, et universi, secundum omnia. — o<;, qui) Ref. ad Christus: caput per incisum ponitur. — ó yoia-òc, Christus) Ploce, empha- tica. Antea enim jam dictum fuerat tic, aùróy, in illum: cum tamen postea de- mum ó ^pt(7TÒ; cum summa emphasi memoretur: quasi dicat: Christus est Chri- stus. Ad hunc omnia referuntur. v. 16. é£, ex) Fons angmentationis. — óuvapj/.òT.oyoui/.evov *al cruaf^a^ó- asvov) compactum et commissum corpus; concrelum prò abstracto. i. e. com- pactura et commissura corporis, per rectam conformationem et firmam coagmen- tationein. cuvap^o^oyou^svov pertinet ad tó regulare, ut partes omnes in situ suo et relatione mutua recte aptentur: au^i^a'Cóasvov notat simili fìrmitudinem et consolidationem. — ckà izòlòTìc, àtprfé TSjfe é7tiyop7,ytac) In palaestra sunt dbpal, qui- bus apprehenditur antagonista laedendus; hostes enim pulvere et arena se invi- celi! conspergebant, ut, quamlibct inunctus, adversarius comprehendi posset: hìc dicuntur àj.%tqz, corporis) No- men prò pronomine reciproco, ideo -oizitxi dicitur , non -oizi. — év dcydbuT), m amore) Constr. cum aedificationem. v. 17. touto oOv-Xsyo), /toc igitur dico) Redit eo, unde coepit v. 1. — uL7)5CSTt ujjì.x$ 7w£pt7waT£iv, ne posthac ambuletis) Antitheton, v. 1. — év u.xtxiótt^ in vanitate) Radix talis ambulationis, discessio ab agnitione veriDei. Rom. 1,21. 1 Thess. 4, 5. in constr. cum ambulant. Vanitas exponitur v. 18. ambulatio, v. 19. v. 18. éTX.OTKJ^évQt T'r t Savoia ovts;, qui sunt obtenebrati mente) Habet lue versus quatuor commata. ad primum refer tertium, et ibi ad ovtsc, o'jca.v ad se- cundum refer quartum. Nani etiam Tit. 1, 16. ò'vts: cum epitheto praecedente nectitur. obtenebrati, abalienati, participia, praesupponunt, gentes ante defec- tionem suam afide patrum, imo potius ante lapsum Adami, fuisse participes lucis et vitae. conf. renovari, v. 23. — ryfc '(orfic, tifa) de qua e. 2, 5. — tou Osou, Dei) Vita spiritualis accendilur in credentibus ex ipsa Dei vita. — 1 ) -tóptosw, obduratio- nem) Antitheton: rifa, vita et sensus simul sunt, simul desunt. conf. Marc. 3, 5. not. Iltópo^c, obduratio coecitati, ubi haec expresse simul notatur, contradistin- guitur : alias, eam in se continet. — x.ap^ac, cordis) Rom. 1, 21. v. 19. à-r^yvv/.ÓTs;) Verbuin significantissimum, in quo dolor (ó&yo;) per synecdochen dicitur prò omni sensu afFectus et intellectus, sive molesto sive ju- cundo. Etenim dolor urget ad medicinam: dolore amisso, non modo spes, sed etiam studium et cogitatio rerum bonarum amittitur, ut homo sit exeors, effrons, exspes. Ea est obduratio, v. 18. Desperantes, apud Vulgatum etSyrum, aliquid dicit, et significationem illustrai Quo pacto apud Chrysostomum conjunctim no- tatur Ti àva^yyiGiy. % à-óyvo^;. homil. VI. in Hebr. 3, 13. Ipsum autem verbum à-xXysiv 7uapa. /spslv, manibus) quibus ad furtum abusus erat. — Ivo. eyy), ut habeat) Lex restitutionis non debet nimis stricte urgeri contra le- gem amoris. [Praeter abietti restitutionem scilicet Uberalitatem eliam, qui fu- ratus est, exercere debet. V. g.] v. 29. ca^pò;, putris~) vetustatem redolens, v. 22., expers gratiae, insul- sus. Col. 4, 6. Oppositum, bonus. — pwn éxTtopsuscOw , ne egr editor) Si jam in lingua sit, resorbete. — zi Tiq) si quis, quotiescunque. Non tamen postulatur ab omnibus par facundia. — rcpós obcoSofX.iQv — toi? àxououct, ad aedificationem — audientibus) Talis sermo non caref usu, non subvertit audicntes, ut ii, de qui- bus 2 Tim. 2, 14. — &<3 /àptv, det gratiam) Magna vis est in colloquiis piis. v. 30. \L-t[ luitzizz, nolite contristare) per sermones putres. Contristatili* Spiritus sanctus non in se, sed in nobis, [aliisve homìnibus, V. g.] quum testi- monium ejus serenum turbatur. XiròsTv LXX saepe prò FJTin et tffi) ponunt. — éacppaytcO'/iTS, obsignati estis) ut sciatis , non solum esse aliquem diem libera- tionis, sed illuni diem etiam vobis, ut fìliis Dei, fore diem liberationis; eoque nomine laetamini. — sì; yjj/ipav à-oXuTpcó<7Sto; , in diem liberationis) Hic dies est novissimus; cujus repraesentatio quaedam est in die mortis. praesupponit dies citeriores. Rom. 2, 16. In ilio maxime die referet, quis inveniatur ob- signatus. v. 31. Tuucpioc., amaritndo) Oppositum, v. 32., yjr/jCTOì, benigni, erga om- nes. — 0u[/.ós, saevifia) Oppositum, misericordes , erga imbecilles et miseros. — /.al òpyyi, et ira) Oppositum, condonantes , erga laedentes. Hactenus descen- dit Climax, in prohibitis. — (^aacp^iua. , blasphemia) Atrox species clamoris. Utrumque tollit amor. — jtax-ta) ritio. Hoc genus est, ideo ornili additur. [Barn pravitatem notat , qua quis diffìcilem se et molestimi conversantibus praebet. v. g.] v. 32. eyaptcaTo, condonavit) Praebuit se benignum, misericordem , con- donantem. CAPUT Y. v. 1. M^rjTal, imitatores) in condonando , (coli, antec.) et in amando; nam sequitur, amati. quanto gloriosius et beatius est, esse imitatorem Dei, quam Homeri, Alexandri, Apellis etc. — tóg Tsxva, tanquam liberi) Matth. 5, 45. v. 2. TOpiTraTSìTS, ambulate) Fructus amoris nostri, ex Christo accensi. — uTwèp 7 (i luov, prò nobis) Non cum verbo tradidit construiturDativus Beo, sed cum proximis praecedentibus, oblationem et rictimam. Alludit enim Paulus ad Mo- sen, apud quem solennia sunt illa, ó^O/cauTwjxa tco Kuptor sì; óspìv sùcd&oc;, Gu- aiava, tco Kuptco écTt. xtX Exod. 29, 18. 25. 41. Lev. 23, 13. 18. etc. — rcpoT- 758 EPH - v > 2 ~ 13 ' ©opàv xat Gustav, oblationem et victimam) Conf. Hebr. 10, 5. ss. — sig óou^v eùwSta?, ìw odorem bonae fragrantiae) Hoc bono odore sumus reconciliati Deo. v. 3. Tropveia, scortalo) impurus ^fwor. — vj 7cX£ovsEta, a?tf avaritia) v. 5. e. 4, 19. — pj&s óvo[i.a^éc0(j) , ne nominefur quidem) scil. ut facta: conf. 1 Cor. 5, 1. dbtousToci, auditur: aut sine necessitate, conf. v. 4. 12. — wp^i, decet) Oppositum, oùx, àvTQjcovTa no« conrenientia. v. 4. v. 4. ab^pÓTT]?, turpitudo) in sermone, vel etiam gestu etc. — [Acopo"Xoyta, stultiloquium) ubi risus captatur, etiam sine sale. — $ sÙTpxrcsXioc) «?tf facetia. Haec subtilior, quam turpitudo aut stultiloquium: nam ingenio nititur. Ea ma- xime delectati Asiani: superioribusque temporibus per aliquot aetates regna- verunt facetiae, etiam apud literatos. cur? Aristoteli zùt^olizzIìt. virtus est: et Plautum tri vermi t. tyiv EÙTparaTiav a Paulo ita reprehendi notat Olympiodorus, coctto oùSè toc àaTSta Ssjctsov, wf «e urb unitati quidem sit locus. — Ta oùx. àv/,- x-ovtcc, .àTp7); , qui est idololatra) Col. 3, 5. Avaritia est summa defectio a creatore ad creaturam, Matth. 6, 24. Phil. 3, 19. 1 Job. 2, 15., et summe violat eadem praeceptum de diligendo proximo, quod simile est praecepto de diligendo Deo. est igitur idolo- latria, adeoque peccatum maximum. 1 Sam. 15, 23. — toO ^ptorou y-al 0£ou, divisti et Dei) Articulus simplex, summam unitatem indicans. lTim.5,21. 6,13. 2 Thess. 1, 12. conf. Marc. 14, 33. Alibi geminatur, emphaseos causa. Col. 2, 2. v. 6. jcsv'óTfc Xóyot;, vanis sermonibus) quibus ira Dei contemnitur; quibus officio se suo subducere, bonum prò nihilo habere, malum etiam extenuare et incrustare homines nituntur. [quibus ubivis denique omnia scatent , V. g.] Hoc genus est: species tres, v. 4. Sic LXX, (jlyi (A£pt|j.vaTco(7av év Xóyoi? y-£voT?. Exod. 5, 9. — Sta t7.utoc, propter haec) propter scortationem etc. — -f\ òpyvi toO 0sou, ira Dei) Antitheton reconciliationis. v. 2. e. 4, 32. — éVt tou<; utoù; Tffe àrcsi- 0£ta<;, super filios incredulitatis) in gentilismo. v. 7. p), ne) ne ira super vos veniat. Duae partes: nolite, et nolite, v. 7. 11. Vitanda communio cum malis et hominibus v. 7., et operibus, v. 11. v. 8. oxóros' ;, lux) Metonymia, ut v. 8. — sciti, est) fit, et mox est, lux. v. 14. o\ò àéys.i, propterea dicit) Summa celeusmatis hujus extat Es. 60, 1., ; àiooot, ?to?i tanquam insipien- tes) qui praeter propter viam ambulant. v. 16. £Cayopa*(ó;j.£voi tov xatpóv, redimentes tempus) Sic LXX,, xoctpòv ujfisf? écayopa(£T£. Dan. 2, 8. Dies, inquit Paulus, inali sunt; et in malorum ho- minum, non in vestra potestate: quare, quum vos urgeri videtis, date operam, ut, dum intervalla istius temporis inimica transeunt, tempus, si minus cum lucro, at certe sine damno ducatis et traducatis, quod fit quiescendo, vel certe modice agendo. Haec vis verbi Qto~i in loco Amosi mox citando. Sapientia et àxpijktoc praecipitur, non ignavia. Alia tamen agendi ratio est in aestate, alia in hieme, vel majori cum labore. Qui tempore malo nullum tantisper temporis fructum praeter tempus ipsum (exemplo magorum , Dan. 1. e. aut more urbis obsessae, subsidium exspectantis) quaerunt; hi sapienter faciunt, et deinceps meliori tem- pore, quod sic redemerunt , melius utentur. Sir. 10, (27) 31., \m SoEà^ou év xoupto arevo^coptas crou. Simillima locutio Smyrnensium in Ep. de Polycarpo, ubi martyres dicuntur ó\à pa; copa? T7,v aìamov xóXactv sEayopa£ó[/.evoi, §. 2. Oppositum est, tempus perdere. — y^ipai, dies) e. 6,13. — Tuovvipal, mali) Amos 5, 13., ó auvtcov év tw xaipcì) Sftstvw (^~ 1 "') ir/7fe, Col. 3, 23. Sic 1 Macc. 8, 25. 27. parallela sunt/ xap&a -nMpst, et ex ^u^fj?. v. 6. 7. m ix àuo?v. — /.pam TYfc ic/uo;, valore roboris) Hoc de Christo dicitur, uti e. 1, 19. de Patre. v. 11. TCxvoxXtav , armaturam) v. 13. — ffT/Jvat, stare) Verbum agoni- sticum et castrense, eonf. not. ad Matth. 12, 25. Domini virtus, nostra est. — p.s6oàsta;, insidias) quas et vi et astu instruit. [/i0o$o?, via rectae opposita, cir- cuitus, quali utuntur, qui insidiantur: 2 Macc. 13, 18. unde [AsOoàsusiv, 2 Sani. 19, (27.) 28., LXX. Esth. xsir/às r^tov. o\à tuo^cov [/.sGoàsiàW , per secunda et adversa. — tou àiajióXou, diaboli) principis hostium, qui v. 12. ostenduntur. [Idem, qui v. 16. dicitur 6 rcovYipóc. V. g.] v. 12. oùx, sìc7£i, perfìcief) Initium est pignus consummationis. Ne homo quidem temere aliquid incipit. — à^pt?, usque) Diem Christi potius, quam suam mortem sibi prò meta proponebant credentes. — Vif/ipa£, diem) v. 10. v. 7. )caOw;, steuf) Declarat, cur de Philippensibus tam benigne loquatur. — Saaiov, justuni) Justas invenio causas penes me, ex necessitudine fidei, non leves. Jure et teneor et postulo. — ovTa?) ójj.ac jam modo dixit. itaque hic est accusativi^ prò genitivo, uti Act. 7, 21. not. v. 8. év OT&drwvoig Ì7jv9'/i<70[;.y.L, óùX év 7càpiCw non explico, scil. mihi: i. e. non defìnio. v. 23. Guv££Of/.ai, distineor) Hanc haesitationem convenienter exprimit, quum huic deliberationi immoratur. — àè, vero) Declarat causam dubitationis suae. — E^wv, habens~) Participium, moratum, prò Indicativo. — sì; tò àvaXìkrat) decedere, ex vinculis, carne et mundo. Non opus est, metaphoram quaerere. Late patet hujus verbi usus. Lue. 12,36. 2Tim. 4, 6. — gjv /piffTco, cum Christo) ibi, quo Christus praeivit. Paulus ut rem certam praesupponit, se post marty- rium statini fore cum Christo, melioremque multo liabiturum esse conditionem, quam in carne. [Qua spe tartari quam dulce est! Christum , Lector, diligis? Cogita igitur, quae futura sit, post mensium aliquot rei dierum intercapedi- nem, animi fui affectio, si cum Christo fueris? Id si certum libi esset , quid faciendum putares? Hoc ipsum videlicet jamnunc fac facias. V. g.] — ttoXXco u.Zìlov /cpsfoTov, multo magis melius) Ad esse, non ad decedere, refertur hoc in- cisum, sive prò praedicato sumas, sive potius id subaudito ov absolute accipias, hoc sensu, quum id sit multo magis melius. Est enim comparativus cumulatus, coli. 2 Cor. 7, 13. not. Decedere est melius, quam manere in carne: cum Christo esse, multo magis melius. Vulgatus solus, quod sciam: multo magis melius. recte. Decedere, sanctis nunquam non optabile fuit: sed cum Christo esse, ex novo testamento est. conf. Hebr. 12, 24. v. 24. sTvtjAsvetv) amplius manere. — àvayy.aiQTspov , magis necessarium) magis ad me pertinet, inquit, etiam ad sensum amoris mei: magis, quam ipse aditus beatitudinis modo memoratae. Philippenses potuissent dicere : necessarius est nobis hic vir. Egoismus in pausa est apud Paulum: ideo agnoscit illud qui- dem: coli. cap. 2, 25.: addit tainen etiam hoc: Antiquius mihi est vobis inser- vire, quam coelo fruì citius. Coelum mihi non deerit. v. 25. stai to-jto, et hoc) Dum haec scriberet, in animo dictamen prophe- ticum extitit de mansione. — -s-oiOcb; ot^y., confisus noci) Norat per fiduciam spiritualem; nondum norat ex relatione hominum, v. 17. e. 2, 23. — asveo, man- surum me) in vita. — <7.a(3à>v, sumens) Àctus exinanitìonis habet sumtionem formae servi. Potuit autem sumere, quia in similitudine hominum fuit. — ójxotcó^a.Ti àvOpcÓTCìov, similitudine hominum) Factus est similis hominibus, verus homo. v. 8. jcal (j^tì^octl, et habitu) Distinctus gradus et ulterior exinanitìonis. Opposita, forma Dei et forma servi. Ea tamen manet divisio, quae duo verba exinanivit, humiliavit per et, citra asyndeton, consociai 'AXkà, sed v. 7. dirimit antitheton, quod in priori parte, post oc, qui, habet incisa duo; in altera plura. — ajfi[j.0LTi eupsGel? w§ avGpwTCO?, habitu inventus ut homo) (r/ri^oL, habitus, cultus, vestitus, victus, gestus, sermones et actiones. — eupsOels, inventus) talem se ex- liibens et gerens revera. — w? àvGpwxo?) tanquam homo, vulgaris, ac si nil esset praeterea, nec inter homines quidem excelleret. nil sibi sumsit eximiurn. — éTaTTSivcoasv socutóv, humiliavit se ipsum) Status exinanitìonis gradatim profun- dior. — ysvó^svo; Ù7nr/too;) factus obediens, Hebr. 5, 8., scil. Beo. Ellipsis haec sùXàfìst.av, demissionem Jesu Christi exprhnit. obedientia servum decet. — [J^XP 1 * usque ad) Consti*, cum humiliavit, nec non cum obediens. In morte humiliatio maxima: e. 3, 21. Act. 8, 33. Ps. 90, 3, LXX. et obedientia maxima. Joh. 10, 18. • — <7Tca>pou, crucis) qua servi solebant affici. v. 9. o\ò xal, propterea etiam) Exinanitìonis praemium justissimurn est ex- altatio. Lue. 24, 26. Joh. 10, 17. Neque ea non potuit illam consequi. Joh. 16, 15. Quaecunque Patris sunt, Filii sunt. Ea non potuere ita esse Patris, ut non essent Filii. conf. Joh. 17, 5. Eos quoque, qui se Christi exemplo humiliant, exaltatum iri, eleganter subaudiendum relinquit Paulus: imo exprimit e. 3, 21. — ó Geo;, Deus) Christum Christus exinanivit, Christum Deus exaltavit, conf. 1 Petr. 5, 6., eumque fecit esse pariter Beo. — ÓTuspu^oxjs, super exaltavit) Sic compensata est humiliatio. Compositum grande. — x#l èyoL^itjxTO, et donavit) Sic compen- sata est exinanitio, cui etiam expressius opponitur plenitudo, Eph. 1, 23. 4, 10. Verbo yapf(scGoa donare denotatur, quam'accepta Deo fuerit exinanitio Christi: et quam subjecto animo Christus, omni illa servitut e perhmeius, donum hoc sus- ceperit. — ovopc) nomen, cum re: i. e. dignitatem, laudem. — \mkp rcav ovo(/a, super omne nomen) Eph. 1, 21. non modo super omne nomen humanum. v. 10. Tùav yóvtr %5L.OY7Ì.- 7ttoi, inculpati. Amori adversantur non modo rixae et clamores, a quibus re- moti jam erant Philippenses, sed etiam murmurationes. His jungitur dubitatio, uti irae 1 Tim. 2, 8. [Utrumque vel apud se fovere quis potesì rei in aliis ex- citare. V. g.] Quaere vel argue coram: noli murmurare a tergo vel clancu- lum. — /.al ó\aXoyi<7^cov , et dubitafionibus) respectu vestri. Huc ref. àxépaioi, indelibati, in fide. Complura ejusmodi et activa simul et passiva sunt. Conf. Rom. 16, 19. not. 'Axspaiov patrimonium, Chrys. de Sacerd. §. 17. v. 15. GsoO, Dei) boni. — GKoktMq) tortuosae. — Gs) lucetis , hac scilicet adhortatione servata. Sequitur, vitae: ut saepe conjuncta vitae lucisque mentio. — év xó^w , in mundo) in humano genere, ex quo multi adhuc sunt convertendi, ceteri redarguendi. v. 16. Xóyov '((otìc, verbum vitae') quod vobis praedicavi. Frequens vitae mentio in hac epistola, e. 4, 3. — è-t/ovTzq) tuentes; ne mundo concedatis. — zìe, xaó^ua, in gloria tionern) Consti', cum tuentes. — sì; 7,[yipav, in diem) Phi- lippenses diem Christi ita propinquum putabant, ut Pauli vita ad eum usque diem produci posset. Id Paulus refutare non necesse habebat. — oùjc, sì; xsvòv, non in vanum) cum fructu vestro. v. 17. d&V sì jtal, sed si etiam) Respice e. 1, 22. not. — sì jcal c77sv&o[/.ai sttI tyi Guata jcal ^stTOupyta, si etiam libor super vidima et sacrificio) Philip- penses, ut reliquae gentes ad fidem conversae, erant oblalio, Paulus ministeri Rom. 15, 16. et quemadmodum ad holocausta solebat vinum libari ac fundi ad basin altaris, sic Paulus sanguinem suum fundi gaudet. Sacrificii complementum utrisque futurum erat laetabile. Martyrii praestantia. Congruit phrasis cum supplicio gladii, Paulum manente. — Guata., vittima) Huc ref. congaudeo et gau- dete. — XstToupyìa, officio) Huc ref. gaudeo et congaudete. v. 18. duy^aipsTS {i&i) congaudete, gratulamini mihi, libato. v. 19. &s) autem: tametsi nunc non habeo, quod de meo exitu categorice scribam. — uplv) vobis. id plus, quam ad vos. — xàyw) etiam ego; non modo vos, cognitis rebus meis, v. 23. — sù^u^co, bono animo sim) Solicitus est de Philippensibus; et tamen bene sperat. v. 20. où&sva, nullum) nullum alium, hunc unum, qui pendet ab hunc sub- audito. — ì<7Ó 21 — 30. nostro tempore quam multos Deo se probare arbitremur? [Experiri hoc datur, ubi quis cominus eminusve laudabili inslituto , quod rei in mandatis non habet, vel suis inservire commodis non persentiscit , adjutrices marni s admovere de- bebat. Judic. 5, 23. 8, 6. Quin ftt aliquando, ut, qui s'iugulare nonnihil possi- del, multum eo nomine sibi placeat, si qua frugem, illius denegandi aliis occa- sionem nactus fuerit. indignos nomine C/iristianos. V. g.] Subtilissima erat afo- 0y)Gic, qua hoc percepitPaulus. — Tà socutcov, sua) v. 4. quam multi sua causa pii sunt! quanquam non sunt hostes. e. 3, 18. — £y)TOueji, quaerunt) Pie etiam audi- toribus piis significali potest, cujusmodi sint hi vel illi antistites. — ou Tà l ) j?pv- gtou ìvidou, non quae sunt ChristiJesu) Hoc experiuntur, qui communi aedifica- tioni ex animo inserviunt. Raros inveniunt adjutores. Jud. 5, 17. 23. 8, 6. 8. Ubi nulla obligatio e propinquo, nulla spes mercedis aut famae, destituuntur. Regno Christi ubi consulitur, fere id fit per modum innoxiae utilitatis. Ubi ali- quid impendendum erat, non pugnat vir, sed fugit, et se spe alias pugnandi excusat. v. 22. àè, autem) Antitheton: omnes; ejus. Rara laus. Neh. 7, 2. — yi- voW«£ts) nostis. conf. Act. 16, 1. 12. — tskvov ctuv, filius curri) Concinne loqui- tur, partim ut de fìlio, partim ut de collega, sic e. 3, 17. se ut typum sistit, et tamen <7uf/.[j.i|r/)Tà<;, una imitatores, non mere imitatores, esse jubet. v. 23. àc, àv àiziììo)) àm&siv, notitiam auferre, consequi. — sEècur/fc, mox) Vis relativa in ocùtyJs spectat tó notitiam consecutus fuero. v. 25. éTuaoppófeov, Epaphroditinri) e. 4, 18. — «TudTpaTtcÓTTjv, commili- tonem) e. 1, 27. 30. — u|xtov &è òltzógtoXw , vesfrum vero legatmri) Philippenses eum legaverant ad Paulum [e. 4, 18.] — XeiToupyòv T/fc jQpsfots ^ou, ministrimi necessitatis meae~) Huc quoque ref. vestrum. nam Philippensium nomine inser- vierat Paulo. Et vide, quanti aestimetur etiam externa ministratio. v. 30. — TCSiojm, mittere') Mittere, ait, non, remittere. nam ideo ad Paulum venerat, ut cum eo maneret. v. 30. v. 26. 2 ) à&Y)[j.ovtov) Hesychius, à&7][xovcov, àycovLoiv à&7][xovto, àx*/)$ic5, àyco- vtto. 'ÀxtìSigW, prae tristitia lassus. Acedia , torpor in rebus spiritualibus. — YpcoucraTS, audivistis) eoque nomine soliciti fuistis. v. 27. Tuapa^r^Lov, prope) Moli iu s loquitur, ne statini terreat Philippenses: deinde v. 30. dicit appropinquavit , quo verbo majus periculum innuitur. — aù- tóv Yj>ìy)(7Sv, illius misertus est) reddita valetudine et vita. — xaì é[/i, et mei) Sanctis licitum est omnia sibi data existimare. — Xc , studiosius) citius, quam Timotheum. v. 19. — ya- pffTS, gauderetis) Omnibus ex rebus piis licet gaudium capere. — àXuTTÓTspo? co, magis dolore vacem) quum sciam, vos gaudere. v. 30. [J^xpi OavaTou, usque ad mortem) Pertinet hoc ad comparationem oflìciorum. Ministrare Paulo, per se videtur res aliquanto minor, quam pericu- lum vitae Epaphroditi, qui tamen hoc incommodo commoduin illud rectissime redemit. conf. 2 Tini. 1, 16. s. — vjyyKTS, appropinquavit) Epaphroditus Philip- pis proficiscens non videtur scisse fore, ut in morbum incideret: sed tamen, quum arduum iter suscepit, non reformidans, quicquid vel ab inimicis Pauli vel aliunde posset accidere, benigne ei morbus imputatur quainvis improvisus. — 1) Lectioni fyaou ypiaiou utriusq.ue Editionis margines , nee non Vers. germ. , pàlmam h. I. decernunt. E. B. 2) £JU7to6.ov, egro magis) confi- sus sum. Loquitur de pristino suo sensu, cum mimesi eorum, qui gloriabantur. v. seq. v. 5. 7cepiTO|/.Yì òxTar^.spoc, circwncisio octovo die') Haec capita quasi in digitis concise et breviter enumerata sermonem faciunt planissimum. Brevitatis autem gratia miscet sermonem abstractum et concretum, cir cum cisto, Hebraens: uti Col. 3, 11. — òxTavifAEpoc, octavo die) non demum adulta aetate. — fisvtajji.lv, Benjamin) ex Rahel, non ex ancilla. — éE é^pauov, ex Hebraeis) non prosely- tus, non altero utro parente ex gentibus. — ,., propter — cognitionis etc.) Constr. cum duco. Et ref. huc v. 10. s. tou yvwvai, ut cognoscam. — tó ÓTusps^ov r/fé yvw(7£o);, eminens cognitionis) Proprie emi- nentia est Christi: quo cognito, cognitio ejus item eminentiam nanciscitur. — tou xupiou (aou, Domini mei) Fidelis appropri atio. — s£y][/.i sv aÙTto) scil. wv. — f/,Y) syjwv, non habens) Verba, jacturam pati, lucrifacere, inveniri, habere, allegoriam faciunt. Tou esse et reperiri in Christo, consequens immediatum est habere justitiam ex fide Christi. Lib. *\ì?rtà Judaeorum Euchologium Tibia wft fiiab ^np-iin tD-nsn bbw Desiati "^n i. e. Ego piane vacuns et nudns sum ab operibus , justitiaque tua sola est amictus meus. — s[/.r,v, me ani) Oppositum, eam quae ex Beo: sed spjv, sine articulo, ad oblivionem innuendam. — tyjv ex, vójjlou, eam quae ex lege) v. 6. conf. ex, Rom. 4, 14. Oppositum, eam quae per fidem. — Sta TwIGTscjx; ^piaTOu) per fidem Christi, in Christum. — siri t% tuttsl) super fide. v. 10. tou yvoivat, cognoscere) Genitivus tou cohaeret cum fide, et reas- sumit mentionem cognitionis v. 8. factam, nunc uberius explicandam. — aÙTÒv) Ipsum. — Suvapv, virtù tem) Rom. 1, 4. — TYfé àvacTaaecos aÙTou) Seriei ser- monis congruit, ut verbale àvacoiv|Af/.i[A7)Tat , ?m« imitatores) Ipse Paulus, imitator Christi: Phi- lippenses ergo, ?ma imitatores. — gxotcsTts, spectate) cum consensione. — outco;, s?c) Exempla minora exigi debent ad majora et perfectiora, amicorum crucis Christi. v. 18. J ) 7:spt7TaToijcriv, ambulante ante oculos vestros. — noXky.y.iQ, saepe) Assiduus debet elenchus esse. — nXaièav, flens) Credibile est, Paulum hoc ad- jecisse, postquam lacrymis madefecit epistolam. In gaudio, tatnen dolor. Rom. 9, 2. — toò? è^Spoù; toO GTaupoO, Iwstes crucis) Gal. 6, 12. 14. v. 19. wv, quorum') Nominativus implicitus, coli, mox oc, pendens ab ambulant. — tò tsXo*;, finis) Hoc ponitur ante alia, quo majore cum horrore haec legantur. In fine videbitur. [Finis, ad quem cujusvis rationes tendunt, ostendit sane, quae sii ejus conditio. V. g.] — àrccóXeia, perditio) Antitheton, Salvatorem. v. 20. — wv ó Osò; r] koùSol, quorum Deus venter) Rom. 16, 18. Antitheton, Dominum, v. 20.: et, corpus, v. 21., uti 1 Cor. 6, 13. Istorum venter nitet: nostrum corpus atteritur. utrumque schema commutabitur. — vi àóEa, gloria) Deus et gloria ponuntur, ut parallela, adeoque &óEa hoc loco notat deum vel gloriationem de deo. Hos. 4, 7. LXX, tyjv &óEav ocùtcov si; sr; n^T — àve- GàXsTs, reviruistis) ut arbores. conf. e. 1, 11., fructu. àvaOàT^ci) hic neutrum, a quo sentire pendet, subaudito secundum. reviruistis, opere ipso. Videtur legatio a Philippensibus tempore verno constituta, a quo metaphora sumitur. In hiemem quadrat illud , carebatis opportuna aie. — tò ótcsq spioO) Accusativus tò PHIL. IV, 10 — 20. 781 regitur a «ppovsìv. tò u7:£p s|/,ou dicitur, ut Tà rcap' ùawv. v. 18. — è.^aTó$, voluntatis) Eph. 5, 17. 1, 9. — CMm ff audio) v. 24. v. 12. su^aptGTGuvTS*;, gratias agentes) i. e. gratiasque agimus. Pendet a v. 9. Sequitur, nos, mox: et vos, v. 21. [Israèlitarum videlicet nomine v. 12. — 20.; gentium causa v. 21. sqq. gratias agii. Cf. Eph. 2, 3. 11. V. g.] — tco tx-avwdavTi, ^wi idoneos fecit) Fueramus enim inidonei. Idem verbum, 2 Cor. 3, 6. — slg, in) i. e. ut acciperemus partem sortis sanctorum: coli. v. seq. et Eph. 1, 11., vel potius, Act. 20, 32. 26, 18. — (/.spiSa tou xXvipou) partem, sorte, non pretio, datam. — èv, in) Constr. cum partem. Lux est regnum Dei, habentque fideles in hoc Regno partem. beatam. èv in est quasi praepositio loci. Conferatur oppositum Matth. 4, 16., ubi bis est in. — tco , in quo) Filio. Eph. 1, 7. — rr.v à-oXuTptoctv, redemtionem) Hoc tractatur v. 18. med. et seqq. v. 15. o? èffTiv, qui est) Describit gloriam Christi et eminentiam, etiam super angelos summos: atque ea semina spargit, ex quibus deinceps redarguet angelorum cultores. [ad ipsum Christian, tanquam Salvatorem suum, eundem- que Omnium caput, adplicare se docet fideles. V. g.] Hanc cognitionem de Christo ii demum plenam assequuntur, qui mysterium redemtionis experti sunt. — sbtcòv tou Osou, imago Dei) 2 Cor. 4, 4. not. — tou àopaTou, invisibilis) Gloriosissimum Dei epitheton. 1 Tim. 1, 17. Deum invisibilem solus Filius uni- genitus repraesentat, qui ipse imago invisibilis est secundum naturam divinami visibilis, secundum humanam [Joh. 14, 9.] visibilis etiam ante incarnationem, quatenus a creatione, quae per illuni facta est, invisibilia Dei coepta sunt cerni. Huc ref. v. 16., visibilia et invisibilia. — 7ìpa)TÓTOx.o; T^àsy); jv&tgstìs, primoge- nitus omnis creaturae) Est genitus; et genitus ante creationem rerum omnium. tò xpò, quod continetur in ?:pcoTÓTox.o?, regit genitivum, jctlgecj)?. Tempus est accidens creaturae: ergo ortus Filii Dei praecedit omne tempus. v. 16. oTt, quia) Declaratur versus 15. pars altera. — sv, in) èv in de^ 784 COL. I, 16 — 19. notat prius quiddam, quam mox o\à, et sì;. Notatur initium, progressus, finis. Summa repetilur versu seq. — ocutcjì, ipso) Ipse, hìc saepe positum, magnani significat majestatem, et omnem excludit creaturam. — ìyMaQri, creata sunt) De creatione illa agi, quae Gen. 1. describitur, patet ex enumeratione mox sub- sequente. conf. v. 23. — Ta sv T.ot| oGpavoifc, ea quae in coelis) et coeli ipsi. Nominantur autem potius ea, quae sunt in coelis: quia incolae sunt nobiliores, quam domus. — Ta ópaxà, visibilio) Sequitur, per gradationem, et invisibilia, quorum species subjunguntur. [Quum visibilia, qualia sunt sol, luna, stellae, prius nominentur, invisibilia deinceps: considerata haud indignum fuerit, an- non visibilia sextidui tempore, invisibilia die septimo creata sint? Gen. 2, 1. 2. Exod. 31, 17. V. g.] — sì'ts Gpóvot e£t£ jtuptÓTY)TSs, sive tkroni site dominatio- nes) illi his majores. Abstractum prò concreto. — zfaz ^PX ai £ ^ T£ soffiai, s ì te imperia sive potestates) illa his validiora. Utraque dicunt functionem respectu creaturarum: sed throni et dominai iones appellationem videntur habere magis in ilio respectu ad Deum, quatenus sunt ópi^aTa, vellicala, majestatis ejus. Eph. 1, 21. *) v. 17. èVri, est) Non dicit, factus est; neque erat, quorum hoc tamen augusto sensu dici poterai,' coli. Joh. 1, 1., sed est, in praesenti. conf. Joh. 8, 58. — rcpò 7ràvTcov) ante omnia, etiam ante tempus: i. e. ab aeterno. — *al Ta TràvTa év aÙTto guvsgtyijcs) et omnia in ilio convenerunt in unum systema: rerum universitas in ilio complementum nacta est. LXX, Ta cu(7T7ip.aTa tcov uSà- tcov. Gen. 1, 10. Ipse est primus et novissimus. Ap. 22, 13. [Jes. 41, 4., in fonte: Ego Dominus, primus: et cum ultimis Ego surn. V. g.] v. 18. xal, et) Nunc a toto descendit ad partem praecipuam, ecclesiam. conf. Eph. 1, 22. not. — o$ siv, omnibus) Neutrum. v. 17. — ocùtós) Ipse, per se, sine locumtenentibus, sine vicario. — rcpcoTsucov, primas tenens) v. gr. in resurrectione, ascensione, etc. Joh. 3, 13. Prima- rius, interpretatur Victorinus. v. 19. 2 ) £ÓcW.7)<7£, beneplacitum habuit) Deus. Hoc subaudiendum ex mente Pauli, qui beneficium Christi commemorans, nunquam dimittit memoriam Patris. De Patris beneplacito in Filio confer Matth. 3, 17. eùàoaco, sequente accusativo et infinitivo, 2 Macc. 14, 35. Porro ab suSójoigs, beneplacitum ha- buit, pendet reconciliare et paci/icans. — tocv tò 7vX7Jpco^a, omnem plenitudi- nem) e. 2, 9. 10. 2. 4, 12. 17. 1, 9. 25. Eph. 1, 23. not. Quis exhauriat pro- fundum hoc? — KaTourffcoi, habitare) constanter, tanquam in tempio, in quo nobis praesto est. Haec inhabitatio est fundamentum reconciliationis. 1) de, aÙTov, in Illuni] Omnia ad Ipsum referuntur. Nil quidquam sine Ipso fac- tum est. Joh. 1, 3. V. g. 2) h aùtw , in Ipso] Filio nimirum. Diligentcr et hoc et seq. capite discernenda sunt verba, vel Patrem spectantia vel Filium. V. g> COL. I, 20 — 26. 7S5 v. 20. à-ox.aTaX>àca.t , reconciliare) Eph. 2, 16. — rà toxvtoc, omnia) Eph. 1, 10. — sì; aÙTÒv, in ipsum) in Deum. v. 22. fin. 2 Cor. 5, 19. — sìpr r voTroiviaa;, pacificane) Eph. 2, 14. 17. Nominativus pendet a beneplacitum ha- buit. — bià. tou ai'uocTo; tou crTaupou ccùtou) /;er sanguinem in cruce efFusum et inortem adeo crucis : vel est appositio cum metonymia, per sanguinerà, crucem ipsius. Crucifixionis effectus (quamvis non solius crucifixionis) est efFusio san- guinis. — Si' ccùtou, per ipsum) Hoc, iteratimi, et ad emphasin facit, et osten- dit, omnia statini declarari per illud, sire quae etc. Hoc omnia continet etiam defunctos. — sVt Tffé yrfc, in terra) In terra initium fuerat inimicitiarum; ideo terra priore loco ponitur. — tòl sv toi; oùpocvoTc, quae in coelis) Lue. 19, 38. Certuni est, angelos, Dei amicos, fuisse inimicos nominimi Deo infensorum. v. 21. yjsàk u[/.óc<;, et vos) Eph. 2, 1. 12. — àftir)XXotpKOfxivou<; m& s^Opou;, ab alienai os et hostes) Abalìenatio actuaìis efficit hostes habituales. — ty} ^oc- vota) prima intimaque ri mentis, ceteras facultates post se trahente. — vuvl) nunc, quum fidem suscepistis, qua ad conciliationem in cruce factam aggregati estis. i. e. eratis pridem ab alienati, nunc autem reconciliavit. quanquam hostes eratis, tamen reconciliavit. Apodosis refertur ad proxime praecedentia, licet non faciant sententiam completam. — à-ox-aTviX'Xacsv , reconciliavit) Deus. v. 22. év tco <7tói/.aTL T?fé <7apx.ò; kùtou, in corpore carnis ejus) Tota hac appellatione distinguitur ab ecclesia, quae corpus Christi dicitur: simulque corpus notat veram ac totani hunianitatem Christi: Rom. 7, 4. Caro, innuit capacitatem patiendi et passionem ipsam. Eph. 2, 15. — -apa^T/frai, ut sisteret) Eph. 5, 27. — àyiouc, sanctos) erga Deum. — àacóaouc, siile macula) respectu vestri. — àvsy*V/ÌTou;, sine querela) respectu proximi. v. 23. sì' ys, si quidem) Pendet hoc a verbo finito reconciliavit , v. 21., potius, quam ab infinitivo, 7rapa<7Tvv7ar hocque Trac scatti cai, finale, ipsum est fructus laetissimus reconciliationis. unde a perseverantia Colossensium non sus- penditur veritas factae reconciliationis, sed fructus in posterum laetissimus, qui non consequitur, nisi Colossenses perseveraverint. conf. sì'ys, Eph. 4, 21. èàv- Tusp, Hebr. 3, 6. — tyj tcl<7tsi) fide, fiducia; cui spes jungi solet. — vefìzpzkuà* pivot) afjìxi fundamento. sàpaioi, stabiles, firmi intus. Illud metaphoricum est, hoc magis proprium: illud importat majorem respectum ad fundamentum, quo sustentantur fideles: sed s&paToL, stabiles dicit internimi robur, quod fideles ipsi habent: quemadmodum aedificium primo quidem fundamento recte solideque inniti, deinde vero sua etiam mole probe cohaerere et firmiter consistere debet. — y.cd sSpaibt xai, et stabiles et) 1 Cor. 15, 58. not. Eph. 3, 18. — tou sùocy- ysXìou, evangelii) quo nunciatur reconciliatio. — twkjyj-, ornivi) v. 20. Marc. 16, 15. not. — oiobcovos, minister) v. 25. Eph. 3, 7. v. 24. vuv, nunc) Antitheton, a quo die. v. 9. — jcal, et) Resolve, in passionibus meis, in quibus vicissim adimpleo. Ponitur et, uti sed, Eph. 5, 27. — àvTocvaTrV/ipto , vicissim adimpleo) Fixa est mensura passionum, quas tota exantlare debet ecclesia, quo plus igitur Paulus exhausit, eo minus et ipsi post- hac et ceteris relinquitur. hoc facit communio sanctorum. IMensura passio- num, Paulo destinata, dum adimpleta fuit; gentes ad plenam evangelii com- munionem pertigerunt. V. g.] Inde pontificii merita statuunt prò aliis: ut in illorum systemate permulti errores ex subtili veritate indiscrete accepta nati sunt. — uTuèp, prò) Eph. 3, 1. not. v. 25. ttqv oì/.ovo^ìocv tou Osou, oecoiiomiam Dei) Inde Paulus, oeconomus gratiae Dei. Eph. 3, 2. — sì; u;xa.;, in vos) gentiles. v. 27. — Tzk/ip&azi) im- plere, ad omnes perducere. Paulus ubique ad summa tendit. conf. Rom. 15, 19., TvsTCV/ìptoy.svai. Id requirebat plenitudo Christi et temporum. v. 26. tò [/.u.óyov, tò aucTTipiov. 50 7SG COL. I, 26 — 29. II, 1. 2. i. e. sermonem de mysterio. Mysterium declaratur v. seq. Eph. 1,9. 3, 9. Gloria est objectum mysterii. — a7co>csKpi>;msvov, occultatimi) Sic, occulti, e. 2, 3. — òltzò tcov aìcóvtov, a seculis) in quibus silentium fuerat majus. — òltzò tcov ysvstov, a generationibus) in quibus sensim facta revelatio aliarum rerum. Aeones re- feruntur ad angelos; generationes, ad homines. — è^avspwQy) , rnanifesfatum est) Iterum verbum post participinm. — tot? àytoic, sanctis) Eph. 3, 8. not. v. 27. ole) quippe quibus. Declaratio. — yiG&yigsv, voluit) Uberrime. — ó 7u"Xo0toc, divitiae) super omnes homines. Eph. 1, 7. not. — 8;, v) Participium categorice affìrmans: sunt contundi (in- quit Paulus,) amore, coli. v. 5.: accedere debent reliqua. Si placeat legere 2 ) eruf/.(3ipa(70évT£s. resolves, iva 7tapaxA7)Gtoai totìc, xapSiai; aÙTtov, Gu^^acGsvTs;. conf. 1 Cor. 6, 16. not. — èv àyàTT/)) in amore Dei et fìdelium mutuo. — xal) etiam. — se?, si?", in, in) Anaphora, cujus partem priorem declarat altera duo- bus commatibus. — tou Gsou jtpet TraTpót; /-al tou ^picrroO, Bei Patrisque et Christi) Articulus accurate positus. De Deo et de Christo proponit hic, et tractat versu 8. s. 12. s. nam in Christo est omnis plenitudo deitatis. v. 9. 1) Eundem igitur vocis h significatum (non meris emphasibus intentus) b. Bengelius etiam h. I. agnovit, quem cel. Ernesti in Attone comprobat, Bibl. tli. T. X. p. 130. Sed matu- riorem istam communionem cum Christo , quae omnem certe rationem humanam superat, lae- tum praedicationis inter gentes Consequens esse, allegatione loci Eph. 3, 17., in margine Vers. germ. innuere non dubitavit. E. B. 2) Sic nimirum legere potius suadet margo Ed. 2., quam Ed. maj. E. B. COL. II, 3 — 8. 787 v. 3. év o)ì in quo scil. mysterio Dei Patrisque et Christi. Hoc qui tenet, nil ultra requirere debet, ad sapientiam et reliqua bona. De Christo ipso, agi- tur versu 9. — sìcl, sunt) Construe: omnes arcani thesauri sunt in mysterio ilio. à7wóy.putal où y-axà yjxctòv , et non secundum Christum) Unice ergo secundum Christum debemus admittere doctrinam. v. 9. oti) quoniam. Ratio, cur ii soli audiendi, qui secundum Christum do- cent. — sv aÙToi, in ipso) Joh. 14, 10. — xoct&uc&T, habitat) e. 1, 19. not. — ttócv tò 7r>.7Ìp(0[Aa ty)s Osóttqto;;, cuncta plenitudo Deitatis) Fideles implentur in omnem plenitudinem Dei, Eph. 3, 19. in Christo vero habitat cuncta plenitudo deitatis, Deitas pienissima: non modo divinae virtutes, sed ipsa divina natura. e. 1, 19. Vocabulum abstractum significantissimum. — fftó^arixco;, corporaliter) Deus est caput Christi, 1 Cor. 11, 3. et Christus est caput omnium, v. 10. atque ad Deum Christus se habet, ut ad Christum corpus ejus, ecclesia: sed non com- mode diceretur Christus corpus Dei. Ideo variatur oratio. Ipsa deitas, ipsa quasi solida substantia Deitatis in Christo habitat, presentissimo modo, et verissimo. Typus erat inhabitatio gloriae Dei in tempio Salomonis. g&>[j..y)pG)(/ivoi, repleti) Joh. 1, 16. Plenitudo Christi redundat in ecclesiam. Ps. 133, 2. Ergo plenitudo ipsius infi- nite abundantior. Ipse, plenus: nos, repleti, sapientia et virtute. — yj jcs^ocXtq 7ràc>Y)<;, caput omnis)Eph. 1, 10. — 7cà<7Y)<; àpjrvfe, omnis imperii) A Christo igitur, non ab angelis petere debetis. v. 11. jcoclj etiam. Nunc enumerat Paulus processum eorum, qui plenitu- dinis Christi participes facti sunt. — 7rspisTpi0Y)Te, circumeisi estis) Ut circum- cisio, sic baptismus ad initiandum pertinet. — raptTOf/."/), circumeisione) cordis. — à^£tpo7tOL7iTo), non marni facto) Èpitheton valde conveniens Novo Testamento, conf. Eph. 2, 11. Hebr. 9, 11. 24. — àxs>tSu, in quo) Anaphora, coli. v. 11. — Sia Tvfe %{&?£&$ ttì> svspysiocc tou Gsou) Insignis locutio. fides est (opus) operai ionis divinae: et operatio divina est in fidelibus. Eph. 1, 19. 2, 8. 1 Thess. 2, 13. v. 13. xaì ùpSLq, et vos) Sermo v. 10—12. sub secunda persona fuit inde- finitus: nunc proprie loquitur in secunda persona. Et quidem insigne est asyn- deton, quo versus 13. 14. 15. nectuntur. — vsy-pou; ovtoc?, mortuos) Eph. 2, l.s. — tv} à/tpo^ucsia tcov àyyélcov, humilitate sensus et cultu angelorum) sv o\à SuoTv. Humilitatis modestiaeque praetextu angelos colunt, quasi non ausi Deum et Christum immediate et recta compellare. Adeo alte, inquit Alexander Morus, radices egerat hic error, ut ne post terna quidem secala potuerit avelli, contra eum enim conditus est Canon 35. Concilii Laodiceae, quae metropolis Plirygiae, ubi et Colossi. Damnat ille Canon Angelicos, ita enim dicebantur. Angelici, inquit Augustinus Haeres. 39., in angelorum cultu inclinati. Hoc nervo invocatio sanctorum et quamlibet speciosa cum spiritibus commercia perimuntur. — a pò swpax.£v, £[x(3aT£utov) Eadem ratione dixit, qua Graecorum Tragici dice- rent, Keiv' £p$aT£ucov, Sacra pò fìkzTzzw 0£p;. Heinsius. étopax.£v, vidit, ab oculis, et £[A(3aT£ua>v, a pedibus, per metaphoram de animo dicitur. oculos non debet pes antevertere. £(/,[3aT£uto, ingredior, immeo, pervado, de irruptione hostili adhibe- tur 1 Macc. 12,25. transfertur ad intellectum, notatque scrutor, tracto. Chrysost. de sacerd. Nam qui discendi causa interrogarci Christus ó toc; aTràvTtov é^a- T£uwv y.apcua;; quem ad locum plura notavimus, T. I. p. 376. Est porro compo- situm x.£v£[/$aT£?v, de inani studio rerum abstrusarum, de quo in thesauro Sui- cerus: Platonicumque hoc verbum fuisse, Damasca exemplis probat idem Al. Morus. Atque ipsi Paulo in mente fuisse Pìatonicum verbum, eos refutanti, qui Platonice de Angelis opinabantur, vix est dubium. conf. >csvffe, v. 8. Sed tamen, cum dicere posset, a pò étópa x.£V£{j$aT£Ótov, tamen non ita dicit : (etenim ea, in COL. II, 18 — 23. 791 quae catabrabeuta se infert, non sunt in se piane xsvà, sed tantum ìsìi non vis a:) quiddam vero etiam gravius ponit. quippe tò iy$qxzù>m fastum catabrabeutae inagis exprimit. Ex adverso respondet tò jcpaTS&v, tenere caput , quod non fit frustra, sed facit ad augmentum. — ougiou'xsvo;, inflalus~) Antillieton, humilitate sensus : et tamen haec duo conjuncta sunt. v. 19. où xoaTtov, non tenens) Qui non unice Christum tenet, piane non tenet.— TTiVzsoy.Xrjv, caput) Hic habet fìdes, ubiiigatur. Oppositum, I wr\ éwpa>csv, éfi^acTSÓcuv, qui transvolat in medio posila et fugientia captat. — é| où, ex- yì ujjuov, vita vestra) Ratio sub qua manifestabitur. — tóts, fune) Prius non debemus postulare. — y.cà ò\usXg, etiam vos) Haec spes abstrahit a terra. — év àó^/ì, in gloria") vita gloriosa. v. 5. vexp'ówre) omni morte multate, [parcere nescii. V. g.] — Tà j/ìXy], membra) ex quibus conjunctis constat corpus peccati, e. 2, 11. [Omnis hic im- puritas, cifra exceptionem, arcetur. V. g.] — èia T?fc y#s, sitwer terra) ubi suum habent pabulum. Ea mox enumerantur. — rcopvsiav xt"X. scortafionem etc.) Eph. 5, 3. s. — toxGoc, passionem) morbum libidinis, intrinsecus. — £7ut0u^av, concupiscentiam) sensuum externorum. — tyiv T^sovsEiav, avaritiam) Articulus facit ad epitasin, et totum genus vitii a genere enumeratarum modo specierum diversum complectitur. Avaritia maxime affigit ad terram. v. 6. Si a, propter quae) Eph. 5, 6. v. 7. é'CviTs) vivebatis, tanquam in vestro principio, origine, elemento. Conf. Gal. 5, 25., de vita spirituali. v. 8. >cal ó[/.s?s, etiam vos) Assonat ad tò etiam vos, v. 7. In v. 7. erat etiam vos, sicut alii fìlli infidelitatis. In v. 8. etiam vos, sicut alii fideles. — Tà TràvTa) omnia vetera, speciatim iram etc. Sic in antitheto, super omnibus, v. 14. — òpyviv, Oupv, iram, saevitiam) Eph. 4, 31. — jtaxiocv) vitium animi: v. gr. suspicionem, perversitatem, impatientiam. — (3Xa, inhabitet) tan- quam in tempio, perpetuo. — év u^tv, in vobìs) Àn interiori vestro. conf. pieni, Rom. 15, 14. — 7&ouofo>s, abundanler) Sequitur distributio: in omnj sapientia — vos ipsos: in grafia — in l ) co?*de vestro. i. e. mutuo et seorsum. m sapientia, in gratta: recurrit e. 4, 5. 6. — év Tràsvi coopta d\ààTxovT£$, in omui sapientia 1) Pluralem Iv xat? xapoiat? , rcon probatum in marg. Ed. maj. , praefert Ed. 2. , ei efere exprimìt Vera. germ. E. B. 794 COL. Ili, 16 — 25. IV, 1 — 8. docentes) Sic construendum, coli. e. 1, 28. Casus rectus per Syllepsin pendet ab évowcsiTtó, inhabitet , i. e. inhabitantem habete. quae constructio eo commo- dior, quia paullo ante positum, yLvscrOs, estote, mentem lectoris tenet. — sauToò<;, vos ipsos) c&Mlouq, invicem. Sunt parallela, v. 13. — ^a^oi? , psalmis) Eph. 5, 19. — év yaptTt, in grafia) yó.piq, ¥* Ps. 45, 3. v. 17. 77or/)Ts, facitis) Lato sensu ponitur, ut etiam tò /oyuì includat. — 7udcvTa, omnia) scil. facite. — év òvóp.aT&, in nomine) ut perinde sit, ac si Chri- stus faciat, v. 11., vel certe, ut Christo omnia probetis. Qui potest dicere, Hoc in tuo, Jesu Christe, nomine feci, is certo actionem suam Christo probat. Chri- sti nomine, Christi causa, conf. v. seqq. — oY aÙToO, per eum~) non per ange- los. Theodoritus. v. 18. — cap. 4, 1. olì yuvoctx-s; y.t\. uxores etc.) Eph. 5, 22. — 6, 9. — èv 3cupLo>, in Domino) Constr. cum subordinamini, coli. Eph. 6, 1., vel cum con- venti, coli, hìc v. 20.: nisi v. 20. item construas obedite in — . Ambiguum. v. 19. [ayì 7u«tpatvs<70s, nolite amari esse) ILy-pta odium amori mixtum. Multi, qui foris erga omnes Immani sunt,tamen domi in uxorem ac liberos, quos videlicet non timent, occulta facile acerbitate utuntur quae ubi vincitur, speci- men est magnae mansuetudinis. v. 21. l ) iva \jj\ à0u(/.c3.v)povo[/.ias, hereditatis) quamvis in mundo non habetis here- ditatem, sed pars estis hereditatis, ab hero ad liberos transeuntis. — XP l(7T< ?> Christo) remuneranti eos, qui ipsi serviunt. — ^ouXsusts, servitis) dum ita servitis. v. 25. àSiy.wv, qui injuriam facit) corde et re. — oùx s'ori 7rpocrco7uo>.7i^a, non est acceptio personarum) Tenues saepe putant, sibi propter tenuitatem ip- sorum esse parcendum. Id negatur. CAPUT IV. v. 1. Tò Sbtaiov y.oà T7)V £(7ÓT7]Ta, justum et aequitatem) Tà aÙTa eadem, Eph. 6, 9. not. v. 2. ty) ^pocsir/vi, precationi) Eph. 6, 18. v. 3. Vjticov, nobis) e. 1, 1. — àvoicr) Qupav tou Xóyou , aperiat januam sermonis) i. e! os. Eph. 6, 19. coli. Mieli 7, 5.Dicitur alias, janiirt, occasio magna. I 1 Cor. 16,9. — à駣(j.at, iva cpavsptóaw, vinctus sum, ut paté faci ani) Paradoxon, uti 2 Tim. 2, 9. Phil. 1, 12. s. v. 4. w;, Mfi) Iti pendet a loqui, v. 3. v. 5. év co.7,, epistola) haec ipsa. — tcoi'/ìcocts, facile') Sic quoque 1 Thess. 1. e. — ttiv ex, 1oloÌ$iazÌ7.c , eam quae ex Laodicea) Millius epistolam ad Ephesios innui censet, quae fuerit ex Laodicea petenda et Colossas perferenda. Certe non sine causa Paulus potius appellat oppidum, ex quo fuerit petenda epistola, quam eos, ad quos ipse miserit epistolam. v. 17. swaiò, dicité) vos, meis verbis, dicite, tanquam testes. Hoc ma- gis movebat, quam si ipsum Archippum appellaret. Et fortasse Archippus, anti- stes, imbecillitate valetudinis vel senectutis detinebatur, quo minus in concionem veniret. Nam metae proximum fuisse, colligi potest ex verbo, impleas. Philem. v. 2. Archippo non alii praepositi ecclesiae, sed ecclesia ipsa dicere jubetur. Ergo epistola directa est ad ecclesiam , quamvis valde sublime habet argumen- tum. [Cur itaque homines, quos dicunt, laici, a lectitanda Scriptura arcendi sint? V. g.] — r]v TrapéXflc^e?, quod accepisti) vocatione mediata, non enim se- quitur, a Domino, coli. 1 Cor. 11, 23. sed, in Domino. v. 18. ó &jOTtcf{*ÒÉ, salutatio) Hunc versum sua marni adjecit Paulus, su- periora a se profecta agnoscens. — pY][xov£ÓST£, memores estote) praecipue in orando, v. 3. 796 1 THESS. I, 1 — 3. IN EPISTOLAM PRIOREM AD THESSA LOJVICENSES. CAPUT I. v. 1. ITaOXo;, Pauhis) Paulus neque apostolicum, neque alium titulum in hac epistola omnium suarum prima adhibet, quia familiarissime ad pios Thessa- lonicenses scribit, ad quos non opus erat auctoritatis apostolicae praefatione. e. 2, 6. Partes epistolae sunt hae : I. Inscriptio. e. I. v. 1. II. In tractatione celebrat gratiam Dei erga Thessalonicenses : v. 2. ss. subjungens suam et collegarum sinceritatem, cap. 2, 1. s. et Thes- salonicensium obsequium. 13. s. III. Inde declarat 1) desiderium smini: 17. 2) sollicitudmeni: III. 1. 3) gaudium, cum voto. 6. s. 10. s. IV. Hortatur ad profectum 1) in sanctitate. IV. 1. s. 2) in amore fraterno, cum prudentia. 9. s. 11. s. V. Docet, cum exhortatione , 1) de dormientibus. 13. s. 2) de temporibus. V. 1. s. VI. A,ddit hortationes miscellas, v. 12. s. 14. s. cum voto, 23. et solatio. 24. VII. Conclusio. 25. 26. 27. 28. Habet haec epistola meram quandam dulcedinem, quae lectori dulcibus affecti- bus non assueto minus sapit, quam ceterae, severitate quadam palatum stringen- tes. Expedita erat apud Thessalonicenses exspectatio ad ventus Christi. Tarn lau- tus eorum status fuit et tam expedita Christianismi apud eos ratio , ut in horas possent Dominimi Jesum exspectare. Epistolae ad hos scriptae sunt ante alias: postea apud ecclesias varia irrepsere mala. — OscffaXovixswv , The ss atonie en- sium) Jac. Mehrningius: Patrum nostrorum memoria duo Graeci primum apud fratres in Moravia, deinde in Belgio fuere, qui confìrmarent , apud Thes- salonicenses etiamnum utramque S. Palili ad ipsos epistolam in autographo probe asservari. Hist. baptismi, A. 1647. Germanice edita, p. 739. — sv, in) Conjunctio cum Deo innuitur. v. 2. [/.vsiav — à&LodsixTto;, mentionem — indesinenter) Conf. Rom. 1, 9. 2 Tim. 1, 3. v. 3. u[/.aW, vestrae) Pendet a fidei etc. — spyou- xóttou- u7to[jlov^;- ope- risi laboris: patientiae) Epithetorum vim haec habent, adjuncta fidei, amori, spei. opus opponitur sermoni inani, et, in singulari, dicit perpetuum quiddam et efficax, quod habet fìdes in sese; eo ipso, quod credit, se exercens, non ex amore demum proveniens. — 1 ) >tÓ7rou, laboris') in beneficiis spiritualibus vel externis. Qui sui commodi et suae quietis ratione ducta, omne negotium subter- fugiunt, parum amant. [Ecquis, inquies, ut vacet mihi, perfecerit? Immo vero cave desidia, conviviis longius justo protrahendis, et conversationum vanitati- bus tempus perdasi et amplum amorìs labori spatium lucraberis. V. g.] — tou xupiou, Domini) Construe cum patientiae, uti 2 Thess. 3, 5.: uti possum dicere, devotio suspiriorum coelestis. Constantia prò Christi nomine. — e^pod- Osv, corami) Constr. cum recordantes. 1) 7ustsws — àyàTcr)? — IXtuioo?, fidei — amorfe — spei] e. 5, 8. 2 Thess. 1, 3. 4. V.g. 1 THÉSS. I, 4—10. II, 1—3. 797 v. 4. siSórss, sciente?) Consti*, cuin gratias agimus, v. 2. — à&s^cpol r.ya- tt/ìuìvoi Otto Gsou, fratres amati a Deo~) Conf. 2 Thess. 2, 13. — b*Xqytqv, etec- tionem) 1 Cor. 1, 27. not. v. 5. ori, v. 13 — 16. — oO jcsvfi) non inanis, sed piena virtutis. v. 2. TrpòTraeOóvres, antea passi) id quod alios a praedicando deterrere po- tuisset. v. 3. yàp, enhn) Recurrit enim v. 5. Est aetiologia duplex, a in thesi, de toto perpetuoque more suo. v. 3. 4. p in hypothesi, quomodo apud Thessaloni- censes versati fuerint. v. 5. seqq. conf. 2 Cor. 1, 12., de respectu generali et speciali. — Trapà/.X'/isi;, hortatio) Sic nominatur totum praeconium evangelicum, passionum dulcedine tinctum. v. 2. coli. 2 Cor. 1, 3. ss. Twepab&ws , Zuspruch, late patet: ubi desides excitat, est hortatio; ubi tristitiae medetur, est solatium. confer mox v. 11. not. — oùjc, ouos, cjts, non, nec, neque) Removet malas in- tentiones respectu Dei et sui et aliorum. Oppositum universum, v. seq. coli. v. 10. — où/c ex. ttXocv/;:, non ex errore) scil. est. Conf. loquimur, praesens, v. 4. 1 germ. L) Singularem, tuttov, per marginem utriusque Ed. aequiparatian plurali, exprìmitYevs, E. B. 79S 1 THESS. II, 3 — 13. — oùSè si; àxaGapGtocs, nei/ue ex ìw pur Hate) Haec est, ubi fructus carnis quae- ritur. conf. Phil. 1, 16. Carnis fructus, subtilior: Eigenheit. De puntate oppo- sita vid. Act. 15, 9. v. 4. ^£^ox.^à<7^s9a, probati sumus) Huc ref. mox probanti. — àpsaxov- ts;) piacere curante 8. v. 5. év "Xóyco jco^axefoc^, in sermone adulationis) Antitheton, v. 7. s. sicut in praetextu avaritiae antitheton habet v. 9. et tó gloriam, v. 6., antitheton ha- bet v. 10. — scptaacsfag, adulationis) qua inprimis utuntur, qui hominibus piacere student. — xaOoj? oì'àocTS* 0£Ó; [/.àpTus, sicut nostis: Deus testisi Haec duo inter se respondent; sicut de tertio membro, quod versu sequente ponitur, gemina confirmatio sequitur eodem versu 10. Rei apertae testes appellat homines: rei in corde occultae, Deum: rei partim apertae partim occultae, homines et Deum. — 7cpo.ouvTS?, adhortantes) Hoc pendet ab sysv7i6y)[ytX7)<7i5, hortatio, movet, ut facias aliquid libenter; rcapapOiov, consolatio , ut cum gaudio; tó [/.apTupsiaOat, contest atio, ut cum timore. v. 12. paatisiav /.ai àóEa.v, regnum et gloriam) Magnificum <>uv6£tov. v. 13. àia touto, propter hoc) i. e. quia tales habuistis doctores. — sùyjx- ptcTTOupv, gr alias agimus) Sententia categorica: accepìstis. Modalem sermo- nem, addita gratìarum actione, affectus elFecit. — 7uapaXa(3óvT£$) TrapaXa^àvw 1) ufjieis [xàpxupss xat 6 0sb?] Vos estis testes, et, quod multo pluris est, testis est Deus. Decoro non repugnat sermo , ut Judaei calumniantur. Vid. Jos, 22, 22. 1 Sam. 12, 5., in fonte. V. g. 1 THESS. II, 13 — 19. Ili, 1 — 3. 799 dicit simplicem acceptionem: ììiyoimi, connotai prolubium in accipiendo. — où ló^ov àvOpcÓTTcov, non sermonem hominum) Declaratur, quod modo dixit, Dei. ac- cepistis, nempe, non verbum kominum etc. — o;, qui) Deus, ostendens, verbum vere esse Dei verbum. e. 4, 8. 9. Act. 14, 3. — èvspysiTOi, operatur) Gal. 3, 5. [operatur nimirum patientiam, v. 14. V. g.] v. 14. yàp, enim) Op eratio divina maxime conspicitur et sentitur in afflic- tionibus. — év ttj buttata, in Judaea) Ecclesiae Judaicae erant exempla insignia ceteris. — Tà aura, eadem) Sic, idem, Phil. 1, 30. Idem fructus, eaedem aftlic- tiones, eadem experimenta fidelium, omnibus in locis et temporibus, eximium praebent criterium veritatis evangelicae. — t&tov, propriis) Matth. 10, 36. Lue. 13, 33. fin. — cru(JLse. Utraque epistola ad Thessalonicenses fere singula ca- pita singulis suspiriis obsignata habet. e. 5, 23. 2 Thess. 1, 11. 2, 16. 3, 5. 16. — ÌYicroCIs , Jesus) Preces et vota diriguntur etiam ad Jesum Christum, nani et ad hunc et ad Patrem tendit tò dirigat. conf. 2 Thess. 2, 16. s. v. 12. ujJLÓc?, vos~) sive nos veniemus, sive minus. — t^Izovocgoli %olì 7uspi(7- asucat) De difFerentia verborum conf. 2 Cor. 4, 15. not. — xoù ^[/.st?, etiam nos) scil. sumus amore pieni. v. 13. jjLSTà, a«m) Constr. cum adventu. coli. 2 Thess. 1, 7. — TràvTcov twv àyicov, omnibus sanctis) Hoc angelos et electos e terra complectitur. — ocùtoO, suìs~) Christi. Act. 9, 13. CAPUT IY. v. 1. 5 Apscrmv) placitos protestare vos. v. 2. 7uapayys)aa: , praecepta) Primo hoc tempore Paulus hoc verbum adhibet ad Thessalonicenses scribens, quorum pietas id recte ferebat, perinde ut Timothei, cui severissime praecipit. Idem verbum v. 11. 2 Thess. 3, 4. 6. 10. 12. Ad alias deinceps ecclesias, constituta auctoritate sua, perraro id ponit. v. 3. OsX/ipx, voluntas) Sic e. 5, 18., sine articulo. Multae sunt volun- tates. Act. 13, 22. — ó) Nota Subjecti. — àywc<7[xó; uscito, sanctificatio vestra) Vestra revocat Thessalonicensibus in memoriam statum profanum pristinum. Sanctificatio complectitur castitatem maxime. — arcò Tff? -rcopvsias, a scorta- tane) Tanti christiani hoc tamen erant monendi, quia gentiles non horruerant stupra. v. 4. stSsvat, nossé) oSa, novi, non modo scientiam, sed facultatem animi denotat. Phil. 4, 12. conf. secundum cognitionem, 1 Petr. 3, 7. Utrumque sane ad castitatem matrimonialem requiritur. — ocsuos, vas) corpus. 1 Sani. 21, 5. 1 Cor. 6, 18. y.Ta(70at possedere illustratur ex Lue. 21, 19. — xai Tip, et ho- norem Contrarium, àTipo, dedecus. Rom. 1, 26. 24. v. 5. p èv rcàOst, émOupas , non m passione concupiscentiaé) Concupis- centia dominans tandem invalescit, ut fiat miserum TràGo; et morbus. 2 Sam. 13, 4. — Tà è0v7), gentes) Hae quoque notantur v. 12. 13., alia et alia peri- phrasi. — Tà pi eìSora, quae non norunt) Ignorantia, impudicitiae origo. Rom. 1, 24. [Coeli serenitatem adspice: iwpuritatis taedium te capiet. V. g.] v. 6. tò pi ÓTCsp§oc(vsiv xal TuXsovey-TS'ty) Articulus tò facit epitasin, quae cadit super verbum U7repffoivstv. Eustathius, ÓTtspjBffvat, tò xaG' Ó7rsp(3o)arjv àTTo- ^rfcai tou Ssovto;. Itaque non videtur Paulus hìc dicere avaritiam, quae tamen Eph. 5, 5., et Col. 3, 5., Cubi item articulus epitasin facit,) peccatis impuritatis jungitur, et, tanquam summa transgressio, idololatria dicitur: sed fraudes et 1 THESS. IV, 6 — 15. 801 artes moechorum. Hebr. 13, 4. nam asyndeton indicat, ejusdem argumenti ser- monem continuari: et sermo est de tali negotio , cujus major est culpa, quam furti, Prov. 6, 30. et versu 7. redit mentio de sola impuntate et sanctimonia. Euphemia est, quod adulterium non appellat apostolus. — év tw Tcpa^/wcrt, in negotio) Articulus demonstrat negotium, quod sub manu est hoc illove tempore. 2 Cor. 7, 11. — àSsVpòv, fratrem) Aerologia fugiendae trans gressionis. — skXhco;, vindex~) Hebr. 13, 4. not. — ó x.upio;, Bominus) Christus, judex. v. 7. èv àvia<>fjw3, in sanctifìcatione) è-l, super, magis exprimit fìnem; èv, in, indolem rei. v. 8. ó àGsT&v) qui hoc spernit. — tòv /.al SovTa, qui etiam dedit) Etiam innuit, novum hìc addi momentum superiori proximo. — tò Tuvsupz aÙTOu tò àyiov sì; u k a£c, Spiritum suum sanctum in vos) Eph. 4, 30. v. 9. où yj>siav è'yoasv, non opus habemus~) Hebr. 8, 11. — GsoòìoV/Ctoi) dkinitus dotti. Amore Deus nos imbuit per regenerationem. itaque tò dodi habet quandam catachresin, ut scriptioni opponatur. — sì; tò àya-rcav, ad dili- gendum) Doctrinae divinae vis confluit in amorem. v. 11. Gs, ut ne contristemini) de nuper defunctis, in fide, de his enim valet spes. Efficacia religiouis christianae vel maxime ex eo patet, quod ea desiderium mortuorum, affectuum subtilissimum, et mortuorum vel olim vel nuper, non tollit aut exacerbat, sed suaviter temperat. 2 ) v. 14. yàp, enim) Scriptura ex tot solatiis contra mortem, hoc fere unum, tanquam palmarium, de resurrectione, propinat. — àrìsGavs, mortuus est) Hoc verbum de Christo dici solet; de fìdelibus, obdormire. 1 Cor. 15, 3. 6. 18.20.51. — outw) item , uti Jesus ipse surrexit, sic nos vivos ductum iri credimus, per iter mortis. — Sia tou ìt,gou, per Jesum) Construe cum x.oi[XT,GsvTa<;, qui ob- dormiverunt. Nani tò ducet , quod sequitur, jam habet appositum cum ilio. — allei) ducet, suave verbum. dicitur de viventibus. — còv aÙTco, cum ilio) quia cum ilio conjuncti sunt. v. 15. ujaiv) vobis, hoc nosse dignis. — 'Xsyo^sv èv Xóyw xupiou, dicimus in verbo Domìni) Dominus, Christus, nobis dixit; nos, vobis. conf. 1 Reg. 20,35. http ^iznn èv Xóyw /upìou. Tales formulae adhibentur in re, quae nunc primum aperitur. [Multae nimirum singularis argumenti res, quas frustra quaesiveris alibi, h. I. describuntur. V. g.] — %et£, nos) Sua aetate sic loquentes sancti auxere subsequentium aetatum obligationem exspectandi Dominum. tò nos mox declaratur per verbum subsequens, viventes, et ulterius, super stites. — oi £g>vts; oi 77spi^£i-ó[j.svoi, viventes super stites') Sic quoque v. 17. Est hoc instar appositionis. viventes, antitheton ad dormientes. Simul innuitur paucitas viven- tium, ad multitudinem mortuorum; item, dormientium conditio bona, quo vi- ventes desiderent aggregari. Homines omnium aetatum conjunctim unum quid- 1) rapi tcov y.£-/.oi[jLr J [X£vwv , de iis qui obdormivere] Solatium in recenti luctu; — non super defunctis pridem. Not. crit. 2) éXrciSoc, spera] et gaudium. V. g. 51 S02 1 THESS. IV, 15 — 18. V, 1 — 7. dam repraesentant: fìdelesque jam olim exspectantes, habentesque se loco ilio- rum, qui victuri sunt in adventu Domini, prò eorum persona locuti sunt. Yi- ventes, et qui super sunt ad adventurn Domini, sunt iidem : et hi pronomine nos denotantur. Unaquaeque generatio, quae hoc vel ilio tempore vivit, occu- pai ilio vitae suae tempore locum eorum, qui tempore adventus Domini victuri sunt. Sic tò nos hìc ponitur, ut alias nomina Cajus et T'itius: idque eo com- modius, quia fìdelibus illius aetatis amplum temporis spatium usque ad finem mundi nondum distincte scire licuit. Tempus praesens in utroque participio est praesens prò ipso adventu Domini, uti Act. IO, 42., et passim. Neque eo as- seruit Paulus, tam propinquum esse diem Christi. vid. 2 Thess. 2, 2. s. Similis locutio, Rom. 13, 11. 1 Cor. 15, 51. Jac. 5, 9. 1 Petr. 4, 5. s. Matth. 24, 42. not. — tou jojpLOu, Domini) Jesu Christi. — où \j:Ì\ ©Gàcrtoir^v, non praeveniemus) Suaviter contradicit timori superstitum de defunctis, nec majorem sui, quam dormientium, commodi rationem ducit. v. 16. auro;, Ipse) Grandis sermo. — èv xsXsu^u.xti, èv cptov?) àpyayys^ou, y.cà èv GÓCkTziyyi 9sou, in celeusmate, in voce archangeli, et in tuba Dei) Gra- datio, tria complectens. àsXsttofxa dicitur, quo multi tu do aliquid jubetur, v. gr. per praeconem. Non habent LXX. — àp^xyysXou, archangeli) Michaèlis aliusve. Non adhibetur articulus. — èv axlizi^fi ÓsoO, in tuba Dei) cum tuba Dei, adeo- que magna. — 7:ptoTov) prius. v. 17. àj/.a) Ammonius, à[/.a [/iv èort ^povaòv E7ùtpp7)[;:« • óu.ou &è, T07u/-óv. Vides hìc proprietatem sermonis apostolici. — ziq àépà, in aèrem) Impii in terra remanebunt: pii, absoluti, assessores fient judicii. — y.xì outco, et sic) Paulus, quum, quae scribi opus erat ad consolanclum, scripsit, maximas res hac brevi- tate involvit. — TvàvTOTS, semper) sine ullo discessu. — cùv xupitp, cum Do- mino) non modo in aere, sed in coelo, linde venit. — ècóasQa, erimus) utrique. v. 18. 7:apaxa),siT£ ocXXviXqu;, consol amini invicem) in luctu. confer etiam e 5 11. CAPUT V. v. 1. Uopi tcov y u oovcov, de temporibus) quum haec, quae dixi, evenient. ^póvtov partes, y.xiooL — où ^pstav sysTS, non opus habetis) Qui vigilant, his non opus est dici, quando futura sit bora, nani semper parati sunt. v. 2. co; aXsitfVis, sicut fur) 2 Petr. 3, 10. Solennis locutio apostolis, con- gruens cum parabola Domini, Matth. 24, 43. — èv vuztI, in nocte) Refer ad fur, modo. Ibi nox est, ubi securitas et quies. confer tamen Matth. 25, 6. — outco;) sic, uti dicetur versu sequente. Conf. sic, sequente x ) enim, Matth. 1, 18. — sp^sxat, venit) Praesens, subitum eventum magna emphasi exprimens. Sic v. 3., repentinus instat. conf. Lue. 21, 34. v. 3. 'XéytocjLv, dìcunt) celeri, qui sunt tenebrarum. v. 5. 6. [e. 4, 13.] — SLprWv) itoci xaoxktix, pax et securitas) Mimdum statuent aeternum. 2 ) v. 6. xal v^eptoasv , et sobrii shnus) Hoc denotat statum. actum, àva- vTJcpco, éy.vr'cpco, 2 Tini. 2, 26. 1 Cor. 15, 34. v/im notat actum; [asGuco, statum, vel habituin. sic in xaQsuàovTs; — /.aOsu^ouct. Ploce apparet. Habet enim y-ocOsuàovTs; primo vim inchoativam, in somnum in- cidentes, deinde zocSsuàoost habet vim continuativam, in somno pergunt. — vit/ctò;) noctu, ut plurimum. Etiam diurna somnolentia et ebrietas noctem ag- gravat. A die abhorrent. 1) Attamen li, l. voc. yàp, enim, per utriusque Ed. marginerà omittenda potius cen~ setur. Vers. gemi., nexus causa, ponit nemlich. E. B. 2) y.cà oò \lti Ixau'ywac, et non efugient] utut vellent libenter. F. g. 1 THESS. V, 8 — 23. 803 v. 8. zkTztàx <7tùT7,p(a;, spem salutisi Huc ref. v. seq. v. 9. sQsto, posuit) Sic LXX, Ps. 66, 9., tou Osyivou T7,v ^uyr'v [jlou sì; £wviv. Jud. 1, 28., s'Osto tòv yocvavofov si; cpópov, ubi lectio quidem Vaticana ha- bet s*oiy)(7s, sed sGsto fuit certe phraseologia Librario non insueta. — 7uepi7uoi7i- civ TdcTLc. e contrario v. 12. Tryphaena et Tryphosa laboraverant quidem, sed non fuerant Trpocrrà- ti&s;, non praeerant. Praeesse notat auctoritatem, vodGstsìv, monere notat stu- dium et solertiam, quam unus prae altero exercet. v. 13. sv sairroi;, in vobis ipsis~) invicem. v. 14. toò; àTaxTou?, inordinatos) Tales non aberant, quamlibet fiorente illa ecclesia. Et inox crevit dcTal;£a, inor dinatio. 2 Thess. 3, 6. 11. — àvxs- /saOs) observate. W»a àvTS/scrOai, rationem habere. Prov. 4, 6. — 7rpò; TOxvTa;, ad omnes) Nemo est fìdclium, cui non possit longanimitas praestari: nemo, cui fidelis eam non praestare debeat. Multi eam magis praestant alienis, quam do- mesticis; potentibus, quam tenuioribus: sed praestanda est erga omnes. v. 15. ópabe, ridete') Quisque custodiat et se et alterum. Laesus, qui in fervore est, nimiutn videt: ergo proximi videre debent. v. 18. sv TravTi) in omni re, etiamsi adversa videatur. C — idque non ge- neratim tantum, sed, Davidis ad instar, in casibus singularibus. V. g.] — touto, hoc) ut gratias agatis. — GsXr,txa, voluntas) semper bona, semper spec- tans salutem vestram in Cfiristo Jesn. v. 19. tò 7uvs0[jwc) spiritum, i. e. charismata. Metonymia. — pi <7[3svvi>ts, nolite exstingnere) Spiri tus, ubi est, ardet: ideo non exstinguendus, nec in nobis, nec in aliis. v. 20. Trpo^Tsiac, prophetias) prae ceteris charismatis exercendas. 1 Cor. 14, 1. 39, — [A7, s^ouOsvstTS, nolite spernere) Alia charismata erant speciosiora. v. 21. 7:àvTa) x ) omnia, spiritualia, quae ad vos ullo modo pertinere, nec vestram facultatem excedere, sine incuria et curiositate existimare potestis. v. 22. òltzò ttxvtò; et'òo'j; ttoy/ipou, ab omni specie mala) Species, appa- renza, mali, esset sl&o; TOY 7uov7jp0u, cum articulo, quem habet TO /.aXòv bonum, v. 21. Sed si&o; 7rovYJpàv est species mala. sStas, species, Germ. Gat- tung. LXX, Jer. 15, 3. Sir. 23, 21. (16.) 25, (2.) 3. Ab omni specie mala abs- tinere debemus, ne decipiamur. Totum genus boni est simplex, spiritus, ani- mae, corporis: species mali, multae. 2 Cor. 7, 1. Conf. oppositum v. seq. v. 23. aÙTÓ?) Jpse. Non meo studio, inquit Paulus, sed divino praesidio 1) Voculam Sk, crisìn Ed. 2. sequuta, suhjicit Vers. germ. E. B. 51* 804 1 THESS. V, 23 — 27. muniti eritis. — ó Osò? tyic eìpvivY)?, Deus pacis) qui bona omnia donat, mala omnia removet. sìpwi et óXots^yi? in Hebraeo tzbuj sunt conjugata. [lnsequens ìgitar votum, quid appellatio haec involvat , ostentiti. V. g.] — óXot&^si? — óXó/Jnpov) Optat, ut universi et singuli Deo penitus asserantur et asserti ma- neant: universi, omnes omnino Thessalonicenses, ut nemo excidat: singuli, unusquisque eorurn cum spiriti!, anima et corpore. Ipsa expositio versus hujus tempore fortasse mitescet. Esset chiasmus elegans et ó^óxXvipov si adverbiascens esset, nancisceretur novam expositio lucem. Alio sensu, okóySkr^ov tjjjl&v Genus esset et totum: tria sequentia essent partes. — òj/.c5v tó 7rvs0.o[j.£v , debemus) urgente animi exultatione , de causis adeo conspicuis. Sic quoque e. 2,13. [Generosus debiti ejusmodi sensus est. V. g.] — àEiov, dignum) ob rei magnitudinem. conf. 1 Cor. 16, 4. \Tu\ne Christianismi specimina digna sunt, quorum nomine gratias DEO agant, qui te norunt? V. g.] — 71 xfari^ i àystar/i, fides: amor) De spe, v. 4. s. Nam haec tria jungi solent. v. 4. r,[jJ.q auToù;, nos ipsi) Ipse Paulus cum Silvano et Timotheo gloria- batur, tanquam testis, non modo audiebat ex testibus. — ó-èp, prò) Constr. cum gratias agere. Hinc v. 3. fin. comma ponendum. conf. Col. 1, 5. not. Parallelis- mus momentum habet. — jcod #hjtsùi?, et fide') Fides hoc loco notat fidelem con- stantiam confessionis. v. 5. Ivàsiyfxa) scil. ov. Accusativus absolutus. conf. Act. 26, 3. not. tó àvéy^sQat, tolerare, est demonstratio. — oV-odas, justi) Quod hoc commate pro- ponitur, tractatur versu 6. s. — eì$ to *àTal;ìC!>07)vai, ut d'igni fiati») Hoc cohae- ret cum toleratis. — Ó7ùèp r t q, prò quo) Tò pati facit dignos regno. v. 6. rcapà Gsto, apud Deum) tametsi homines boni et mali non tanti aesti- mant horum injurias et illorum passiones. — OX^ouciv — GXi-Jnv, prementibus — pressuram) Talio. Huc ref. v. 8. 9. v. 7. y.y.\ ùjxtv, et vobis) Huc ref. v. 10. s. — Tot? 6X^o[jivotc, pressis) Me- dium: qui pressuram toleratis. coli. v. 4. fin. — àv£<7Lv, relaxationem) Magna proprietate inter se opponuntur 8>iuav, beneplacitum) ex parte Dei. — t:lctsco;, /idei) ex parte vestri. v. 12. tó ovopwc, nomen) Nos nil Domino, Dominus nobis salutem revera confert. inde nomen illius glorificato in nobis; nos autem ipsi in ilio. — X^P IV ? gratiam) Hac mente dixit àyaOcoauvY);, bonitatis. v. 11. CAPUT II. v. 1. 'Epcorco^sv , rogamus) Epistolae partes, quarum praecipua hìc in- cipit, sunt quinque: I. Inscriptio. e. I. v. 1. 2. II. Gratiarum actio prò Thessalonicensibus, cum voto. III. Doctrina, de nomine peccati ante diem Christi venturo: unde contra illam calamitatem sanctos consolatur; subjuncta cohortatione et voto. IV. Hortatio ad preces, item cum voto: et ad fratres, qui inordinate ambulant, in ordinem redigendos, hìc quoque subjuncto voto. V. Conclusio. — Ó7ìsp) de. Particula facit ad declarandam rem, de qua agitur, non ad obte- stationem: quamquam res, de qua agitur, Thessalonicenses per se commovere debebat. conf. urcsp, 2 Cor. 5, 20. — S7ri(7uvaycoy*?j;, congregatane) quae fìet adventus Jesu tempore, cavendum, ne quis excidat. Fideles jam sunt aggre- gati ad Dominum: sed illa demum congregalo erit absoluta. Haec vis decom- positi, conf. Hebr. 10, 25. not. v. 2. da^suGvivat , moveaminì) mente. — OposfoQou, turbemini) affectu. Id facile accidit cupidioribus sciendi futura. — ttjvsu^oito;) 7uvs0[/.a, spiritus pro- phetans. — ^óyotr smcTTO^/fe, sermonem: epistolam) v. 15. — co; iC ió"[/.tav) ut per nos. ratio sub qua moveri poterant Thessalonicenses. Poterat quidem epi- stola vere Paulina sinistre exponi: poterat vero etiam aliena supponi, e. 3, 17. — co; oti èyioTYjxsv, ut si instefò Magna hoc verbo propinquitas significatur. nam svsgtcÒ; est praesens. Ideo talis propinquitas diei Christi negatur. Anti- quissimae epistolarum apostolicarum sunt epistolae ad Thessalonicenses. Hinc patet, apostolos, de propinquitate diei Christi loquentes, non errasse, sed scienter esse locutos. — tou ^pisTou, Christi) cui opponitur, sensu vocabuli in ecclesia pridem usitato, antichristus *). 3. s. 11. s. II 1. s . 3. s. 9. s. 13. s. 15. 16. s. Ili . 1. s. 6. s. 16. 17. 18. 1) Lectìonem tamen xupiou, post marg. utriusque Ed., praefert Vers. germ, E. 13. 2 THESS. II, 3. 807 v. 3. yuxxÒL tr/i&sva t^otcov, nullo modo') Tres modos innuit v. 2. — ori, cal asyalovOr.croTaL ó Saa^sù; sttI TràvTa. 6*òv xal im tov Osòv twv Osoiv, xcà Xalr'uìi uTrÉpoy^a. Hoc igitur dicit Paulus: Non venit dies Christi, nisi impletum sit (in homine peccati,) quod Daniel de Antiocho ita praedixit, ut magis etiam conveniat in hominem peccati, Antiocho respondenteni, et ilio deteriorem. conf. ad Apoc. 13, 1., Thes.VII. §. Non momentanea etc. in fine. Sub uno stant articulo haec duo vocabula, oppo- situs et elatus: nam ideo se opponit, ut se efferat. Effert se corde, lingua, stilo, factis, per se, per suos. — èia -avrà ^ayó^èvov Gsòv x\ trspa^a , super omnem dietim deum aut cultum) diì dici solent angeli, et homines imperio pollentes. 812 2 THESS. II, 4 — 8. 1 Cor. 8, 5. Super omnem talem deum se extollet Nefarius. <7s(3atvuvT(x éauTÒv, declarans se ipsum) à7ro§sb'.vup*i, designo, declaro. Herodianus non se- mel, à7ro§s?Eat zateapa, Caesarem. appellare. — oti sari Osò;, esse se Deuni) Magna exprimitur Nefarii de se ipso asseverati©. Non dicet, se esse ipsum Deum creatorein coeli et terrae, sed tamen, se esse deum quovis alio deo dicto majorem. v. 5. où [av71|jlovsusts '; non recordamini?~) Innuit apostolus, se sibi non contradicere, neque sermoni pristino declaratione qualicunque nova, ut solent opinatores post offensionem, subvenire: non ita propinquum se dixisse diem Domini, ut non aliae res magnae interim essent eventurae. — èri, adhuc) Anti- theton, vuv, mine, v. 6. — -rcpò; 6pc$, apiid vos) Thessalonicae hodie magnopere viget Judaismus, et suo tempore poterit observari, num Nefarius in ea inprimis urbe magnas sit partes habiturus. Ante mortem et resurrectionem duorum te- stium etiam ex tribubus (Israélis) nonnulli a bestia stabunt, Ap. 11, 9., et post ascensionem eorum in coelum et terrae motum, resipiscent. Per me fieri potest, ut Judaeus occultus fìat Papa. conf. Thes. XVI. ad v. 3. Nil affirmo. — &syov ujjuv, dixisse vobis~) Sic v. 15., docti estis. v. 6. tò zocts/ov, id quod retinet) Sunt, qui interpretentur de obtinente imperium : sed non sic dicitur absolute ó zaTS/cov, nedum tò xocts^ov. *aT£ystv est detinere, moravi. LXX Gen. 24, 56., pi kkts^sts [jls, A xonré^ov pendet mox sì; tò . Nisi tò xaTS^ov esset, citius revelaretur Nefarius. — o&y-TS, no- stis) Norant ex praesenti hujus epistolae indicio, rerum intuitu addito. Tute lo- quitur: neque opus erat, apertius dici. — év tco ocùtou /.ocipto, suo tempore') non prius. v. 7. yàp, enim) Ratio, cur modo revelationem futuram dixerit. Subjun- gitur enim, pxroiptov, arcanum, jam praesens. — 2 ) évspysirat, operatur) Me- dium verbum, Cuti Rom. 7, 5.) cum prosopopoeia, occultissimam hostis actionem innuente. — pvov, solummodo) Indicat hoc non brevitatem retinentis nec cele- ritatem pieni eventus, sed unitatem retinentis. eco;, usijue dum, mox denotat moram. Subjectum est, qui retinet jam: praedicatum ellipticum, is retinet, sive, in medio est, donec e medio fìat, sive, in medio esse desinat, ita ut nullo loco officiat nefario illi. Potentia Retinentis tanquam totum potestativum in multas partes deinceps divisa fuit. et est tamen unus Retinens. v. 8. tóts, tum) confestim. — ó ho^oz) Haec ultima est et gravissima appellatio, praecedentium vim complexa: iniquus ille, nefarius, exlex, et (pres- siore Plauti Noniique vocabulo,) illex. yim LXX àoifWis, impius. Jes. 11, 4., mi 7uaTaEsi yvjv tw "kóytù toO stó^octo; aÙTOu , Jtorì év 7UVSUftaTi ma ^st^scov ? Gsbv , ante xaGiaou posita , non prò variante aestimanda, sed reti- nenda esse, tum utriusque Ed. margo tum Vers.* germ. innuit. E. B. 2) rj§7], jamjam] Unica est collimes, per multa se tempora diffundens. V. g. 2 THESS. II, 8—17. 813 àaepY!. — 6v, querrì) sat diu grassatum. — ó xupio?, Dominus) Dominus do- minorum. Ap. 19, 16. — tco Ttvsópweu tou crTÓjxaTo; aOroO, Spiritu oris sui) Ex hoc ore egreditur etiam rhompkaea. ibid. v. 15. 21. — tyi sm^avsfoc r/fe xapou- <7ia; ocùtoO, apparitione adventus sui) Alibi appartilo, alibi adventus dicitur, v. 1., eodem sensu: hìc autem apparitio adventus ipso adventu prior est, vel certe prima ipsius adventus emicatio, liti S7ui:/]ei nostrae) Synonymon, Servatoris. v. 2. TiaoGéto, Timotkeo) Epistolae ad Timotheum , ad Ti tum et ad Phile- mona, habent aliqua, utad singulares personas datae, potius signata, quam expo- sita, v.gr.v. 18. Si nulla ad Timotheum extaret epistola, optaremus inprimis, ex- tare aliquam, ut videremus, quid Paulus Timotheo potissimum commendaret: mine quum duae extant, eo studiosius eas debemus in usum vertere. — ts/cvw, filio) Act. 16, 1. s. — X*? t? > ^so<;, etpYjvv), grafia, misericordia, pax) Paulus, ad ecclesias, grafia vobis et pax. Ad Timotheum, addit, misericordia, h. 1. et multis post annis 2 Tim. 1, 2. conf. Jer. 16, 5. Gal. 6, 16. Misericordia dicit gratiam quasi tene- riorem, erga miserabiles: et hujus misericordiae divinae experientia afFert habi- litatem ad ministerium evangelicum. v. 13. 16. 2 Cor. 4, 1. 1 Cor. 7, 25. conf. Hebr. 2, 17. — ^igtou ìticou, Christo Jesu) Inprimis saepe ad Timotheum Pau- lus cognomen Càristi ponit ante nomen Jesu, respectu promissionum V. T. de Messia, quae impletae sunt in Jesu, et Timotheo notae erant. 2 Tim. 3, 15. v. 3. zocGà;, sicut) Protasis. apodosis, v. 18. [Interim Paulus eos, qui aliter docebant, extantissimo conversionis suae exemplo refellit. V. g.] Partes epistolae sunt tres: I. Inscriptio. e. I. v. 1, 2, II. Instructio Timothei ad rem apud Ephesios, absente Parilo, sancte gerendam: ubi V . 1. 2. J. 11. s. 16. V. 17. , s. V. 20 . s. v. 22. 23. v. 24. 25. e. VI . 1. 2. V. 17, , s. V. 20, , s. 816 1 TIM. I, 3-5. 1) in genere, Praeceptum, legem secus docentibus dandum, evan- geli summa suo exemplo comprobata, ei commendat. v. 3. s. 8. s. 11. s. 18. s. 2) speciatim: 1) ordinem orandi praescribit, e. 2, 1. s. viris prae- cipue: v. 8. mulieribus autem, bona opera, v. 9. s. cum modestia. v. 11. s. 2) requisita episcopi recenset, e. 3, 1. s. diaconorum item, et mulierum, officia. v. 8. s. 11. 12. s. 3) quid ipse Timotheus docere debeat, momentis rerum gravissime declaratis, v. 14. — e. IV. 3. explicat: v. 4. s. et quid vitare, quid sequi de- beat, v. 7. s. 12. s. tum, quomodo agendum cum viris et mulieribus, cum viduis: v. 3. s. cum presbyteris: cum peccantibus: cum ipso Timotheo: cum iis, de quibus ambigitur: cum servis. 4) SECUS DOCENTES redarguuntur: v. 3. s. 6. s. Timotheus autem monetur et ex- citatur: v. 11. s. eique praecipitur, v. 13. s. et praecepta divitibus danda praescribuntur. III. Conclusio. — rcpoff^sivai, remanere) Idem verbum Act, 18, 18. Praesentia honorum repri- ma malos. Timotheus Ephesi, Titus Cretae, non fuere episcopi, sed episcopo- rum rectores et quasi vicarii apostolici. — pi sTspo&t&xraa^stv) ne aliter do- ce ant , atque ego docui: nil surrogent, nil affricent. Conf. sermo Pauli ad eos- dem Ephesios, Act, 20, 28. s. Idem verhum, e. 6, 3.: quo loco elenchus est contrariorum, ut ineunte epistola commendatio rerum bonarum. Etiam quae di- versa duntaxat videntur, contrarium quiddam adferunt. Legem docebant con- tra evangelium. v. 7. 11. v. 4. pi^s 77poro eo «e /e#? consentaneum est. Pugnabant de lege. Tit. 3, 9. — /j^tou) vófxcp ypyfaGat Sophocles dicit, quod Scholiastae est vo[/.oOsT£tv • et sic Paulus hoc loco non de auditore legis, sed de doctore loquitur. v. 9. £to\b;, gnarus) Constr. cum utatur. — òV.atto, justo) Huic uni verbo opponuntur multa, quae sequuntur. Late ergo justitia patet. — où xstTat) non est in medio. Ergo verus doctor non debet lege liti contra justum. Gal. 5, 23. Antitheton, dcvrixeiTou. v. seq. — àvójjwt?, injustis) Paulus prò ordine decalogi hìc nominat injustos. ex quo patet, quartum esse praeceplum, non tertium: Ho- ìiora patrem. — àvó[/.ot; xoà àvuTTOTobtTOt;, injustis et inobedientibus) Primum praeceptum, fundamentum Ze#js; fundamentum omnis obedientiae. — àc^éct x.at à[/.apToAoT<; , impiis et peccatoribus~) Dei nomen no/i venerantibus; eoque magno reatu obstrictis. Ex. 20, 7. — àvostot; y*at ps^ìftot;., impuris et profanisi veruni Dei cultum profano animo contemnentibus. Tales erant illi ipsi, quos Paulus notat. coli. e. 4, 7. Bifìrfkoc; componitur ex inseparabili praepositione fte, Lat. ve, et ^tjXó?, /ime», sacrum praesertim. unde ps^viXot tótcoi, ot (SxtoI jcocI toi; tu^ouiti. Vid. E. Schmid, ad Matth. 12. et Eustathium. v. 10. àvSpaTCoSiGTaii;) qui liberos homines per vim àvSpaTCO^a mancipia faciunt. Non longe ab his absunt ii, qui militem non conscribunt, sed per ille- cebras, fraudem, vim, auferunt. — erepov, aliud) nono et decimo praecepto re- pugnans. — t?) uytatvousy) Mcx.ay.teu0*/)v éycb, quod creditum est mihi) Tit. 1, 3. Eximia Pauli pre- rogativa. Rom. 15, 16. Eph. 3, 8. Col. 1, 25. v. 12. /apiv £^o), gratiam habeo) Sermo modalis. Correlata sunt haec: Christus Paulo credidit evangelium: Paulus Christo gratiam habet, fidelis habi- tus. Gratiam habet versu 17. et in omnibus epistolis earumque ipsis exordiis. — svSuvapt.coGa.VTL, qui potentem reddidit) Vera conversio et vocatio potentiam con- fert. Rom. 5, 6. — tcigtóv pts YrpjtfocTO, fidelem me duxit) Phrasis metonymica, antecedentis prò consequente: i. e. commisit mihi munus evangelicum. Gémevo;, dum posuit notat ipsum actum. quod commisit munus, -est morale: quod posuit, est quasi physicum. In t<3 fidelem me duxit inest àvGptóTroTràOeia. Si quem enim fiùelem duco, et ei fido, hoc quasi oppositum est scientiae. Atqui judicium di- vinum de Paulo, eum fidelem futurum, infallibile est. Deus videt et scit omnia. Ergo in eum non cadit proprie mera; activa. Fides et Visio sunt opposita. Haec omnia per metonymiam islam explicare volui. v. 13. (&à?év\Giq (a Ssl) est imploratio gratiae in ne- cessitate quadam speciali: npoGsuyjh , oratio , exercetur oualibet oblatione vo- luntatum et desideriorum erga Deum: èVrsu^t; est deprecatio prò aliis homini- bus creaturisve, e. 4, 5., vel si prò sese orare nesciant. sù^apiaTia? gratiarum actiones quoque prò omnibus hominibus fieri decet, quod v. gr. omnes salvari Deus velit, omniumque Mediator sit Christus. — urcep, prò) Hoc nectitur cum implorationes — gratiarum actiones. Omnes, divisis temporibus, habent ne- cessitates speciales. — tùocvtwv, omnibus') v. 4. 6. v. 2. Ù7:èp pactXécdv, prò regibus) a quibus ceteri mortales pendent. [Et qui minori subinde opportunitate fruuntur ad cognitionem veritatis salutaris pervenienti. V. g.] — raxvTwv, omnibus) Saepe tenuissimi magistratus, etiam in pagis, multa nocent aut juvant. — év ÓTuspo^ in eminentia) ut sunt regum consiliarii, vel, ubi rex nullus, ceteri magistratus. — Iva, ut) Causa, cur oran- dum prò regibus. — 7Jps[/.ov, tranquillam) liberanti, remotis hominibus alienis. Chrysostomus ex. gr. Yipepitàv tribuit Sancto sanctorum in tempio: et convenit vox cum eremo per metathesin. — Vicuyiov, quietam) liberam, iis, qui alieni sunt, certe nil turbantibus. — eòfrspeia, pietate) erga Deum. Frequens verbum ad Timotheum et Titum. [Eodem Lucas utitur in Actis, et Petrus in epistola posteriori. Insigne in hac perversissimi mundi colluvie stratagema dixeris, regno DEI contrarium et Satanae rebus proficuum, quod pietas, nomine certe nunquam antehac sublesta, a pessimae notae Anonymo, cujus, ut fama fert, funestus obitus fuit, in convicium tandem,, Pietista, conversa est, idque latis- sime undiquacjue diffusum. Ne ipsa terminatio quidem (vocibus Statist, Copist, Linguist respondens) per se mali quidquam involvit. Quodsi fanaticos homines et sanctitafem mentientes singulari nomine designare animus est, qua quidem in re innocentes non fèriri certum esse debet: cur quaeso pietas mulctatur. Seria res agitar. Clamai experientia: in confabulationibus et compotationi- bus facile quis, ubi, ne verbulo religionis caussa prolato, verecundius ali- quantum se g esser it , titillo isto lacessitur, cujus aliquando ne pronunciano quidem plebeculae satis cognita est. Bici vix potest, quam numerosi pietatis igniculi pietistae scommate sufflaminentur. Judicium DEUS faciet. Jud. v. 15. V. g.] — g£[xvót7]tl, honestate) hominum invicem. v. 3. touto yàp, hoc enim) Causa, cur orandum prò omnibus. Quaeris, cur non plures convertantur? non satis oramus. Fas est, nos prò nobis et prò aliis occurrere voluntati Dei, in nos propensae. — jtal) et ideo. — tou crcoTY!po<; vj;jicov, Servatore nostro) qui nos credentes salvavit actu. Àntitheton, versu seq. Omnes, etiam non credentes, vult salvari. Conf. e. 4, 10. Mirum, si anima salutem Dei vere nacta, universalitatem gratiae negare potest. v. 4. 7i:àvTa<;) omnes, non partem duntaxat, nedum minimam. v. 3. not. — àv9pct>7uou$, homines) per se perditos. — OsXsi, vult) voluntate seria, ibid. — (TcoOrivoa, servar}} Hoc tractatur v. 5. 6. — y.cd sì;, et in) Hoc tractatur v. 6. 7. — àV/iOsia?) veritatis salvifìcae. — èXGstv, venire) Non coguntur. v. 5. e!;) unus, omnium. Hunc unum Deum qui non habent, per media- torem unum; nullum habent. [ — adeoque non salvanfur. Atqui omnes homines salvari vult DEUS salvifica Dei ac Mediatoris cognitione; sed legitimus est et sanctissimus voluntatis istius ordo, quo excipere eam homines debent. Uni- versi homines unum velati hominem coram Deo constituunt: quare salutem nactos intercedere fas est prò illis, qui longius absunt. Id si fìeret, quanto melius ageretur de fiumano genere! Oret quaeso, qui novit orare ! V. g.] — ■ yàp, enim) Ex versu 5. probatur versus 4., ex versu 4. versus 1. Omnia uni- 1 TIM. II, 5 — 10. 821 versalia. Conf. Es. 45, 22. — zlq y.al, unus etiam') Non dicit, etlam unus. ita- que accentus non tam cadit super adjectivum wiiis, quain super substantiva. Non possemus gaudere, esse Deum, nisi etiam homine mediatore gauderemus. — sic si?, unus: unus~) Marc. 12, 29. 32. 1 Cor. 8, 6. Eph. 4, 5. 6. — (/.egitvìc, mediator) Hoc veluti epitheton est nominis homo: et horum ulrique simul co- haeret vocula unus. — àvGpwxo;, homo) Salvator non sine ratione appellatur hìc homo potius, quam Deus; ut denotetur causa, cur omnes homines ad hunc mediatorem sint convertendi, qui se dedit prò omnibus, conf. Rom. 5, 15. not. Non additus est articulus. Vicissim, Deum appelìat, e. 3, 16. v. 6. tó (/.apTÙpiov, testimoniurn) Accusativus absolutus, ut ev§siy[/.a, 2 Thess. 1, 5. Aptum verbum Pauli et Timothei personis: erant enim testes. Innuitur testimoniurn redemtionis universalis. — jcaipoTs tSioi;, temporibus suis) e. 6, 15. not. v. 7. /cvipuE) pr cieco solennis, a Deo missus. Grand is sermo, uti 2 Cor. 5, 20. 1 Thess. 2, 6. fin. — àTrocTolo?, apostohis) Christi. — àV/iOstav Xsyw, où o|xa.t, ouv, volo ergo) Hoc verbo exprimitur auctoritas apostolica e. 5, 14. coli, mox v. 12., »o?i committo. Particula ergo reassumit versum 1. — 7upo(7eu^s(70at toù? àvSpa?, orare viros) Sic etiam 1 Petr. 3, 7. praecipua qua- dam ratione viris adscribuntur preces. Sermo de precibus publicis, ubi sermo- nem orantis subsequitur multitudinis cor. coli. v. seq. de mulieribus. — év 7tccvtI totto), in omni loco) Constr. cum àvSpa?, virus. Paulus eliam alias in hac ma- teria ad similem omnium ecclesiarum morem provocat. Ubicunque sunt homi- nes, ibi sunt, a quibus et prò quibus preces fìant. — sTOXipovèa;, attollentes) Qbvertebant volas coelo, ut solent opem petentes. — ógiou? jrstpa?, sanctas manus) Ira et dubitatio sunt in anima: sed manus quoque debent esse sanctae. Contrarimi) Es. 1, 15. fin. tò ogìouq inprimis in graeca proprietate adhibetur de immunitate a violentia. — òpyffe, ira') quae [vwos praecipne infestane, V. g.] contraria amori, (conf. 1 Petr. 3, 7. fin.) et mater dubitationis. — o\a"Xoyt<7[xou, dubitatione) quae adversatur /idei. Fide et amore constat Christianismus, gra- tiam et veritatem amplectens. itaque summa votorum nostrorum esse debet, ut sine dubitatione et ira et oremus, et vivamus et moriamur. Precum et Christia- nismi totius exercitium simul vel verum est vel vanum. Gratia ftdem alit; veri- tas amorem. Eph. 4, 15. v. 9. xaTacTo"X'?j) Grande verbum. Mulieres delectantur vestitu mundo. eo alluditur h. 1. Ephesi erant divites. e. 6, 17. — zoepuep , mundo) spiritualiter, ut mox describitur, v. 10. — aìSoO;, verecundia) v. 11. 12. — <7oj«. vj 7uaX>.a}a)V KTY)<7à{/.svog où ^óvarat sìvat, sxiojcotto? y.fX. sic aliqui acceperunt, quasi &si>TSpot$ yà[xot; in- terdiceret. certe vetus interpretatio sic reddit: Si quis post baptisma secundis fuerit nuptiis copulatus etc. Unde sinistra Canonis interpretatio facile ad Pau- lum translata fuit. Quid vero interest, utrum vir v. gr. per XX. annos unam conjugem, an interveniente viduitate duas in adjutorium habeat? Sed cur Pau- lus, monogamiam episcopi potius praesupponens, quam requirens, non addit, r\ àya[7.ov, aut coelibem? Rari tum erant coelibes; neque hos excludit a miniere sacro: sed tamen praesupponit, aliquanto huc aptiorem esse patremfamilias: et ex duobus candidatis, si cetera sint pares, eum, qui habet uxorem et familiam probam, praestare coelibi, qui minus testimonii a re ipsa habet. v. 4. 5. namque qui domesticis ipse, quae hic tam crebro commemorantur, ofiìciis adstringitur, hic inundo pariter alligatos magis allicit, et populariore exemplo in medium prodest. v. 4. Accedit, quod multos indiscretus coelibatus reprehensibiles fecit. Judaei quoque docent, sacerdotem non coelibem, non illiberem esse debere, ne sit immitis. — myaCkiov) vigilantem animo, sic v. 11. Tit. 2, 2. nam vvfyw, vigilo. Vid. ad Clirys. de sacerd. p. 428. Opponitur hoc somnolentiae et socor- diae, quae peccat in defechi. Nncpo), ubi solum ponitur, notat utrumque, et vigilare et sobrium esse, et per metonymiam unum sutnitur prò altero: (conf. 1 Thess. 5, 9.) sed ubi ypyiyopico et vr'©co conjunguntur, (ex. gr. 1 Thess. 5, 6.) hoc proprie significat sobrium esse, et opponitur t<3 [xz%a-At^y.i , ebrhim esse. — (Ttócppovx) sanae mentis, temperantem. Hoc opponitur vehementiae animi, quae peccat in excessu. Congruunt derivata, cro^ppoveo, <7wopo<7uvyi x.t"X. Conf. Tit. 1, 7. 8., ubi xàpoivo!;, (quod Graecis hominem audacem et temerarium no- tat, quales solent esse temulentiO ot Tcóy.6\oi ì Iwmines moderati et faciles. Homo novus festum quiddam est, et abhorret ab omni eo, quod pollutum, confusimi, incon- ditum, immoderatum, vehemens, dissolutum, affectatum, tetricum, perperum, lacerimi, sordidum est: ipsi necessitati naturae materiaeque, quae ingerendo, digerendo, egerendo agilatur, parce et dissimulanter paret, corporisque cor- ruptibilis tecta habet vestigia. Ph.il. 4, 8. ~ ©dóEsvov, hospitalem) erga hospi- tes, egenos praesertim et exules, a multis fastiditos. — ckòV/mxòv, docent em) Vid. 2 Tim. 2, 24. not. v. 3. [j.yì 7:ocpotvov, non temuìentum) Huc ref. p&V i%izw.y\, sed aequum. Nam 7rccpoivia hìc, ut passim, non solum temulentiam notat, coli. v. 8. Tit. 2, 3., sed etiam importunitatem ex ea provenientem. — .^ 7*\rr/.Tr l v , non percusso- re™) lingua, marni. Nil enim vetat hoc proprie accipi. 2 Cor. 11, 20. not. Ref. huc, cùX à|i.oc^ov, sed a pngnis alienum. coli. 2 Tim. 2, 24. v. 4. tou ìàtou oì'x.ou, suae dormii) Multi, foris v. gr. mansueti, domi eo minus coèrcent iracundiam, erga conjuges etc. — ìcotXd)? ^poiaTa^svov, qui bene 824 1 TIM. Ili, 4—13. pretesiti Huc imprimis pertinet àcp^apyupLa. — \lztòl Tcà(77i? <7£|avÓty)To;, cum ornili honestate) ut absit luxuria. Tit. 1, 6. v. 5. oùx, olSs, non novit) Innuit Paulus, quisquis recte praesit domui suae, hunc liberos habiturum esse probos. — toS?, quomodó) Plus est, regere eccle- siali!, quam familiam. v. 6. p vsócpuTov) non recens ab ethnicismo conversimi, tales poterant fa- cilius et tutius praefici aliis item recens conversis, Act. 14, 23., quam veteranis, iisque multis, in quibus major erat copia candidatorum. Metaphora a plantis. Joh. 15, 2. not. Neophyta fere luxuriantem habent virorem: recens conversus cruce nondum maceratus est. 1 ) Antitheton, antiquus discipulus, Act. 21, 16. — TucpcoGsl;, elatus) Idem verbum, e. 6, 4. not. 2 Tim. 3, 4. Tucpw est xouto. Tucpo?, ardor fumosus expers flammae. unde Ti> 22, 15. v. 8. &wc/*óvoi>s, diaconos) Subaudi, oportet esse. — p Sikóyovq^non bi- lingues) ad alios alia loquentes. Talium peccatorum occasionem in obeundo mu- nere capere poterant diaconi. Diaconi non debebant esse bilingues: diaconissae, non calumniatrices. videlicet diaconi plures domos obibant, quam diaconissae. — p oìvo), non vino) Ebrietatis periculum imminet multas domos ex officio ob- euntibus. v. 9. TTfe tckjtsck)?, fidei) De fide Christiana loquebantur diaconi persaepe, occasione muneris sui: et tametsi non loquerentur, tamen munus et ecclesiam obire debebant sancta mente et bono exemplo. v. 10. xal outoi Ss, et hi vero) Episcopus plures majoresque debebat vir- tutes habere conspicuas, et majore erat dignitate; quare non alia exploratio re- quiritur: at diaconi debebant prius edere specimen sui in ipsa diaconia, quam piene immitterentur in munus. v. 11. yuvatxa;, uxores) Pendet ab hetbentes. v. 9. — wcauTcos, similiter) Ref. ad versum 8. — pi Sia(3ó^ous, non calumniatrices) praesertim apud ex- traneos. — mora?, fidas) Ref. ad v. 9. v. 13. pa0(AÒv) gradum ab humilitate diaconiae ad majora munera, in ec- clesia. Qui in minore gradu fidelis est, ad majora promovetur. — sauT0?$, sibi 1) In omni vitae genere observare licet, eos, qui a summo statini fastigio ordiuntur, difficulter sibi consulere, ad inferiores vix descendere, afflictorum sorte non moveri, seque ipsos regere et modum in rebus tenere non posse. Maxime vero omnium in episcopi munus haec omnia conveniunt. V. g. 1TIM. Ili, 13 — 15, 825 ipsisì Non solimi aliis inserviunt. — tco^v rcappviGiav) multarti ftduciam erga Deum et homines, ex bona exercitatione. — év wldrst, tra fide) ut fidei et hono- rum ejus consortes sese locupletissime persentiscant. v. 14. TtxuTa, haec) totamepistolam. — é^rci^wv, sperane) Nec tamen dis- tulit Paulus monita necessaria. — é^XGotv, venire) e. 4, 13. v. 15. éàv &s PpaSóvo), si vero tardavero) Conf. c„ 4, 13. init. — iva, wf) Scopus epistolae. — tuw; Sei, quomodo oporteat) Conf. e. 4, 11. — év outeo Gsou, in domo Dei) Deus est ó ^sctuóty)?, herus. 2Tim. 2, 12. — yjti;, qfw«e) Ecclesiam innuit universalem, non universe, sed quatenus pars ejus tum erat Ephesi, com- missa Timotheo. — ix£kt$fa Gsou, eccleeia Dei) universitas eorum, qui eunt Do- mini. 2 Tini. 2, 19. — (òìvto?, viventie) Ecclesia Dei viventis opponitur fano Dianae Ephesiorum. Vita Dei, fundamentum spei nostrae, e. 4, 10., et fons ve- ritatie. h. 1. Epitheton eidem nomini prius non additum : dein, ob epitasin, ad- ditum , uti 2 Cor. 6, 16. — StuXo? xal é&paitójjia tffc àXviOsia; xal ó^o^oyouyivws piya xtX.) Primam liane , inquit Jac. Cappellus in Observ. ad h. 1. /mjws /oc? lectionem fuieee, visum est insignibus virie, collegis noetrie longe charieeimie, Andreae Melvino, Johanni Cameroni, Johanni Fahricio. Nec desunt huic een- tentiae rationes. De eadem lectione sive distinctione delibavi aliquid in Apparati!, p. 709. s. [Ed. 11. p. 399. eq.] quem respici velim : sed plura in Gnomonem huncce reservavi. Piane periocham superiorem a v. 1. hucusque deductam, versu 14. 15. concludit apostolus, et nunc novae periochae initium facit, quae e. 4, 1. ita arcto nexu continuatur, ut Veteres septimum hujus epistolae caput a e. 3, 16. inclusive ad e. 4, 7. apud R. Stephanum et alios numeraverint. Nunc periodi initium prope communis interpretum hodie apud Protestantes sententia figit in vocabulo ctó^o?. Permultos in Apparatu citavi : accedunt G. G. Zeltnerus, I. C. Herzogius. Sane incisum hoc, gt\jÌo$ xal sSpaiw^a Tvfe àXviQsia;, parum commode cum praecedentibus verbis connectitur, quanquam Synedrium magmim hoc titulo passim honestari ait Lightfootus : idem vero multo incommodius a se- quentibus divellitur. Nam particula xal, xal ó[xo'Xoyowivo>; , novae periochae initio non congruit. Fac, ó^o^oyou^iveoe, absque xal, esse scriptum : tum demum aptum agnosces novi capitis principium. coli. v. 1. et cap. 4, 9., quibus locis, simillima ratione, sermo absque xal sic inchoatur, tzigzoq ó lóyoq. Nunc quum xal in medio est, connectuntur verba, quibus interponitur: gzùIoq xai éàpaiwpc •tffè à^Geia? xal ó^o^oyou^svwt; (/iya xt),. Advocari huc solitae sunt non dissi— miles formulae Rabbinicae, quibus firmitudo et gravitas rei, quae dicenda venit, declaratur: sed prius considerandae sunt formulae apostolicae. Frequens enim est in hac epistola, Timotheum confirmante et excitante, praefandi formula, qua Paulus rem quampiam mox a se dicendam, commendat ut veram et bonam, et firmam et sahibrem, ut omni intelligendi et appetendi vi apprehendendam : niGzòq ó \6joq xal TZfkanq à.'xoììoyjic, a^io; xtX. c. 1, 15. 4, 9. 6., ubi i&ns(ò$ cum 7uicrT6c, y.cdf\q cum à-o^o^r]? àEio; congruit. Eam ille bimembrem formulam hoc longe magnifìcentissimo loco grandioribus verbis exprimit, apud Hebraeos obviis. v. gr. R. Levi Barcelonita rationem , quare liberationis Israèlitarum e servitute aegyptiaca, tot signa memorialia in XV. praeceptis ad Pascha concurrentibus assignentur, hanc affert: quia fundamentum id magnum sit et collimila valida legis ac religionis judaicae. ac Maimonides : Fundamentum fundamenti, inquit, et columna sapientiae haec esf, ut sciamile et e. Itaque Paulus ait: Gttikoc, xal éopatcopx Tffe àXviGsia? xal ó^o^oyou^éveo? piya ìgtì tó T/fo sùasfkia; [/.iKrniptov. i. e. Hoc myeteriwn pietatie , eet columna et firmamentum veritatie (thctov) et est quiddam confeeso magnum, (aTro&sxTÓv.) Evolvamus singulatim. Haec duo vocabula, gtùIo^ xal lo^paiwp.a, sunt instar unius vocabuli, solidissimum quiddam exprimentis, quo notetur mysterium, altissimum (unde gtu^o?, a gzouù) et fun- 826 1 TIM. HI, 15. 16. datissimum (unde éSpaÉcojjwc, ab s£o>0 I ren « 1? 3. e. il., Columna et firmamentum ecclesiaeest evangelium. In Hebraeo conjugata sunt ntttf veritas et "jttNS tcuitóv. Pariter aequipollent ò^okoyux. (unde ópuAoyoupivcos) et à7uoSop, et cordis et oris utraque; coli. 2 Tim. 2, 19. Hebr. 3, 1. Joh. 20, 28. Inde etiam aequipollent xàdYi? aTro&ovjfc ai;iov, et ó^oXoyoo^sva); k iriya. j/iya non est epitheton, cum é&pai- w|xa, aut cum f/.u) in 1 TIM. Ili, 16. IV, 1 — 3. 827 mundo, toto. [Piena stuporis res ! V. g.] Mundus sive orbis terrae opponitur coelo, in quod assumtus est Deus. Omnia implet. — àvsV/i^T) sv Xócr,) assumtus est sursum in gloria, subaudi, et nunc est in gloria, et venit in gloria. Primum est, manifestatus in carne: postremo, assumtus in gloria. Haec vel maxime pertinent ad mysterii magnitudinem. Etiam hoc unum verbum assumtus est red- arguii ea, quae de hoc loco habet Artemonius praef. p. 27. CAPUT IV. v. 1. As, autem) Antitheton, inter fìrmamentum, e. 3, 15., et inter à~o- idem quod praecipio, 828 ne. Cum praecipientium construitur nubere et abstinere: negativa ad nubere tantummodo pertinet. Hujus zeugmatis exempla notavit Pricaeus, ex quibus maxime quadrat illud Chrysostomi: TocuTa Xsyw, où ktjSsusiv x.cAug)v, àXkx [/.sTà GU[/.|/.£Tpia; touto tcoisTv. Errorem de cibis, speciosiorem, refutat Paulus; de ma- trimonio, nominasse satis habet, Cnisi a guae subsequens etiam huc referas:) et refutat etiam infra, e. 5, 14. — ppto^aTwv, cibis) Non interdicent cibis omnibus, (ideo non additur articulus;) quis enim tales audiret? quibusdam igitur. Et qui vel una specie interdicit, injurius est in creatorem et in credentes. Notantur praecipue veteres haereses: sed earum tamen reliquiae pervenerunt ad jactato- res antiquitatis. — tois) Dativus, ut b Hebraicum, valet, quod attinet ad creden- tes. Deus enim cibos creavit, etiam iis, qui fide carent neque gratias agunt. Ab iis, qui fide et veritatis cognitione carent, Paulus abstrahit, atque eos sibi quasi relinquit: sermonem de fidelibus sibi esse, declarat. — 7w[/.aTM«ò yupada, corporalis exercitatio) eaque vel aspera, vel jucunda. — xpó? ÒÀÉyov, ad exiguum) ad rem familiarem, ad existimationem, ad oblectationem, ad vitam diuturnam; adeoque terminatur in hac vita corporis. Videtur Timotheus juvenis interdum usus fuisse aliqua exercitatione corporis [e. 5, 23.]: quam Paulus non tam prohibet, quam non laudat. Similem admoni- tionem juveni salutarem eidem elencho contra profanas doctrinas admiscet 2 Tim. 2, 22. — 7rpò? 7uàvTa, ad omnia) in corpore et anima. — ércayysXwcv, promissio- nem) In hanc fertur spes. v. 10. Quicquid huc non facit, vix est utile. — £c)7fe TYfc vuv, vitae, quae nunc est) cui alias consulere videntur, qui corpus exercent. v. 9. togtóé, fidelis) Cum hac praefatiuncula versus sequens cohaeret per 1) xac YP a ^>o £l ?) et cmiles] Utrumque vitandum : tum aniles falbulae , tum concupiscen- tiae juveniles, 2 Tim. 2, 22. V. g. 1 TIM. IV, 9 — 16. S29 enim, uti 2 Tini. 2, 11. Pii saepe videntur detrimentum pati in fructu vitae praesentis. id refutat Paulus. v. 10. zie, tooto, in hoc) hoc nomine, hoc fine, hac spe. — xal xo9nd[iev -/.olì óvsi&i£ó[/.s0a, et laboramus et opprobria toieramus) spretis vitae hujus com- modis et praesidiis. óvsi&i£óf/.e0a, Medium. — ^ntòcapév, speravimus) spem no- stram, in futurum, praesentia aspernantes, collocavimus. — £wvtl, vivente) qui etiam nobis vitam dabit. v. 8. 2 Tim. 2, 18. — TràvTcov àv0ptÓ77cov, [/ÀIigtcc tcictcov, omnium hominiim, maxime fidelium) Paulus se et sui similes a Deo salutem sperare duplicem ostendit: hujus vitae salutem, nam Deus servat om- nes homines; Cquin etiam omnes in aeternum salvari vult:) tum, quod majus est, futurae, nam servat maxime fìdeles: qui quidem in hac quoque vita ob majores tentationes majora praesidia experiuntur. — [/.c&ictoc, maxime) Latet nervus argumenti a minori ad majus. x ) v. 11. TauTa) haec, missis ceteris. v. 12. piSsl?, nemo) Talem te gere, quem nemo possit tanquam juvenem contemnere. Libenter id faciunt senes inanes. — tóxoc, typus) Ratio parandae verae auctoritatis. — èv Xóyco) in sermone, publico et privato. — èv àvctsTpocp-?)) in quotidiana consuetudine. — èv àyobr/), sv 7uvs'j[/.aTi, in amore, in spiritu) 2 Cor. 6, 6. not. — sv tukjtsl, in fide) Fides, extra munus justificationis spec- tata, saepe mediam ingreditur enumerationem ejusmodi: et denotat sinceritatem animi Deo fidentis in rebus secundis et adversis. e. 6, 11. 2 Tim. 2, 22. conf. Gal. 5, 22., qui locus item in media enumeratone fidem habet. — èv àyvsia, in castitate) e. 5, 2. v. 13. Tf) àvocyvtóssi, lectioni) Scripturae sacrae, in ecclesia. Huic ad- junguntur duo praecipua genera, adhortatio , quae ad agendum, et doctrina, quae ad cognoscendum pertinet. e. 6, 2. fin. Rom. 12, 7. s. v. 14. pi &f/iXsi, ne negligas) Negligunt , qui non exercent, nec putant, se posse excidere. — yapi^aTo?, domini) 2 Tim. 1,6.— Sia TCpo orbitatem signifìcantis. — Tftmxsv, speravi^ Antitheton, versu 4. — xpocyivsi toc?; Ss7Ì<7ste>tpi|/ivY)s PouXffe rcpócEod az ti. Gloss. ap. Pricaeum. 7upó>cptf/.a, praejudicium, is facit, qui decemit, anf equam res sese aperuerit. v. 22. not. Judicium esse debet, non praejudicium. v. 24. — x.aTa TCpóotXKJtv) Glossae apud eundem, y-otTà 7rpótaf/.ev, intulimus) Subaudi, et tamen vitam nacti sumus. vid. Matth. 6, 25. — SyjXov o-rt) scilicet. Formula declarandi. ~ oùSè é^svsyjtsiv, neque efferrè) Cur ergo multa coacervemus? Id tantum agitur, ut habeamus rcópov, expeditum iter, dum patriam attingimus. v. 8. s^ovts?, habentes~) Implicite aftìrmatur, nos habituros esse. — Sioctqo- 6f(ou(7i, incidunt: mergunt) Tristis gradatio. — 7rsipa<7|/.òv) Paronomasia, tco- pi<7 k aÓ5, Tuetpac^ós. Tentatio opponitur victui, item fìdei; laqueus, amictui, et ju- stitiae; concupiscentiae, animo contento. — xaytSa, laqueurn) adeo non inve- niunt Trópov. — ò'XsQpov , ìnteritum) corporis. — dcTCc&siav , perditionem) etiam animae. conf. omnium, v. 10. Hoc opponitur magno il li quaestui. v. 6. v. 10. 7ràvT0)v tc5v xaxtov, omnium malorum) Nam perimit fidem, hono- rum omnium radicem. prima specie videtur amor numi flagitiis plerisque alimen- tum subtrahere, ut luxuriae, proterviae etc. sed revera malorum omnium est radix. Mala omnia in v. 9. comprehenduntur, sub tenlatione, laqueo, concupis- centiis, interitu, perditione : quanquam articulus tcov non praecise illud respicit, sed ad 7uàvTcov prò more additur ad rem exaggerandam, absque vi relativa. — cptXapyupta, amor numi) quum argentum amatur per se, non ad paranda alimenta et tegumenta adhibetur. — ti;) .ou(7tots, divitibus) Multi divites Ephesi. Appendix epistolae (Post scriptum) magni momenti. — yi^aévoct, sperasse) Haec spes mala, tena- citatis nervus, fructum, quem Paulus mox appellat, sufflaminans. — oc&yiÌótyiti, incerto) Ideo non sperandum in opibus, quia incertissimae sunt, in futurum. — èizì tco Gsco, super Beo) 'Etcì habent Al. Aug. 6. Boerner. Clar. Colb. 7. plu- resve. Sic expressius est antitheton ad illud, érti tc^outou àS^Xór/ìTt. Spes, Deo innixa, fìrmitudinem habet. 'Ev habet lectio communis, quae subjungit, tw Gsco tco (tovTt, ex cap. 4, 10., ut videtur. nam tco £covt& non habent Al.Boern. Colb. 7. Rae. 2. Aeth. Lat. in ms. Reutling. Gildas, Haimo. — tcXoogcco;, abunde) Alias nemo foret tt^ouglo;, dives. — sì? àrcóXauffiv, in fructum) Fructus est in dando, non in tenacitate. Otium abesse debet, ut ab nomine, sic ab ejus facultatibus. Jac. 5, 2. 3. v. 18. àyaGospYsov) studere beneficiis. Hanc diligentiam sequitur, ut sint divites in bonis operibus. àvocGòv et y.oCkòv differunt. àvaGò? infert simul notionem 53* S36 1 TIM. VI, 18 — 21. beatitudinis, (coli. Marc. 10, 18. not.) y.0Lkòc, connotat pulcritudinem. — eù^era- àÓTOu;, liberatesi impertiendo, singulatim. — xoivwviy-oò;, communicathos~) mu- tuum dando, in commune conferendo, cum multis. Alias divisione actionum, consiliorum, rerum, maxime delectantur divites, et sunt imperiosi, insolentes. v. 19. à7ro0Y)Gaupi£ovTa; éauToi;, recondentes sibi ipsis~) Peculium optimum quod in posterum reconditur. Antitheton y.oivwvixou;, commiinicativos. Sic Tob. 4, 10., p.Y) (popoli tcoisiv éXs7][;.oc>uv7iv • Gé[/.a yàp àyaGòv 07) croco piasi; ctsocotco sì; 7Ì k ui- pocv àvdcy>a);. Alias divites non sibi, sed aliis thesauros colligunt. Dando colli- gere, suave oxymoron. Praepositìo òltzò in à77o07)<7ocopi£ovToc; egregiam vim ha- bet, seorsum, in longimjuum. — 0s[jiXiov y-ocXòv, fundamentum bonurri) Appo- sitio elliptica. i. e. cb;o0Y)c>aopf(ovToc; 07]c>aopòv, 0s k oiXiov y.a"Xóv. Metaphora cumu- lata, uti Ps. 37, 5. cum explic. Gejeri. Opera beneficentiae appellat fundamen- tum bonum, cui opponitur divitiarum incertum. Gemèllo; Hebr. ^2 illud cui innitimur, ut est Syngrapha, hypotheca. etc. [Fundum vulgo dicunt. V. g.] — sì; tò [LzXkov, in futurum) Antitheton, in praesenti seculo. v. 17. coli. e. 4, 8. — STuiàftavTai , arripiant^ tanquam ex naufragio emergentes. Mercatore naufra- gio salvus thesauros domum praemissos invenit. In v. 12. expressa est agonis mentio; eadem locutio, non eadem allegoria. — ty}; x ) ovtw; '(wti;) Conf. ovto);, e. 5, 3. 5. 16. Vera vita, ex Deo virente. v. 20. co Ti|/.ó0se, o Timothee) Appellat, familiariter, ut filium, e. 1, 18., cum gravitate et amore. Extrema, versu 20. 21., respondent initio epistolae, et ex- inde sunt explicanda. — tyjv TCocpocGvixTiv, depositmn) e. 1, 18. Sic, praeceptum. v. 14. 2 Tini. 1, 14. not. Oppositum hoc loco, vocum inanitates. — toc; ps(37ftoo; y-svocpcovioc;, profanas vocum inanitates^) LXX, toò; zsvo^oyouvTa;, prò &^DSD£ton Es. 8, 19. Usitata pridem sunt Magis vocabula barbara, quae arcanam perhiben- tur habere vim , cum revera nullam habeant, sintque inania prorsus. Eo respe- xisse videtur Paulus, substituto vocabulo significantiore. nani 7fc, vitae) et inibì, et tibi, et electis paratae. Nervus ad Timotheum hortandum, v. 10. e. 2, 8. [Vitae nimirum discrimine non videbatur iter susci- piendum cerere. V. g.] v. 2. àyaTr/rrto, dilecto^) Epitheton aptnm. sequitur enim summa amoris de- claratio. In ep. I. scripserat, genuino: id compensatili' hìc versu 5. v. 3. /àpLv s/oj, gratiam habeo) Martyrio proximus, tamen gratias agit. Gratiam habet Deo Paulus, prò fide Timotheo donata, v. 5. Itaque sicnt inde- sinentem ■ — implerer per parenthesin ponitur, ad declaranda illa, quae sequun- tur, recordationem accipiens. namque ù; sicut declarandi particola est. — co ).7.Tp£uw, cai Servio) Rom. 1, 9. not. — à-ò Trpovóvojv, a mnjoribus~) Majores Paulus innuit, non Abrahamum etc. quos patres, nunquam ^povovou; appellai; sed progenitores proximos: signifìcatque suam in vera religione vetustatem, inde a superiore aetate nominimi, sive ipsi majores Pauli pii fuerint, id quod valde credibile est, sive minus; nani non addit, meis. Defungi paratum juvat memoria antecessorum, ad quos aggregatili'. Etiam Timotheo aviam et matrem in memo- riam revocai v. 5. Haec praecipue epistola habet quiddam senile, mite, facile. v. 4. é-'-oOtov gz fev, desiderans te lidere) Invitare Timotheum incipit, paulatim. — as-xvr.asvo; cou twv ^ax.puwv, rveordatus tuarum lacrumarum) Non solum de lacrumis pristinis Timothei , Paulo valedicente profusis , (solent enim 2 TIM. I, 4—8. apud valedicendum lacrymae cieri, conf. Act. 20, 37.) sed de pia ejus consuetu- dine loqui videtur. In hoc quoque genere unanimem eum habebat. conf. Act. 20, 19. not. Lacrumae, flos cordis; aut summam hypocrisin, aut summam since- ritatem indicant. Ludibrium ex lacrumis indicium est pravitatis nostri seculi. — iva, «0 Construe cum ridere. v. 5. uTuópYiaiv Xa^pàvcov, recordationem accipiens) Paulo externa quae- dam occasio aut nuncius a Timotheo in memoriam revocarat hujus fìdem. Am- niOnìUS, àvà|/.V7J«7t?, OTOCV Tl£ IX6y1 ZÌC, pTQpV TCOV TUapS^GÓVTCOV UTCÓ[AVY1(JI? Ss, OTOCV ucp' éTspou tic, touto -rcpoa^O-?). ~~ ^otsci>5, /idei) Ex omnibus Timothei virtutibus /Jctes maxime ad propositum pertinet. — èvcj»a), admoneó) Admonitus, monet. — àvagcoTOjpsiv) ut resusci- tes. Idem verbum, Gen. 45, 27. 1 Macc. 13, 7. '(esopeo), de mortuo resuscitato, 2 Reg. 8, 1.5. Oppositum, cr(3svvu£cv, exst'mguere. Matth. 25, 8. 1 Thess. 5, 19. Videtur Timotheus, Paulo diu carens, nonnihil remisisse. conf. not. ad e. 2, 22. certe nunc ad majora stimulatur. — tò ^àpc^pc, donum) cum fide conjunctum, v. 5., vividum, v. 7. v. 7. 7uvsGùa, spiritum) Id est, Spiritus, quem Deus nobis dedìt, non est spiritus timoris, sed virtutis etc. Hinc testantur fìdeles. v. seq. et Joh. 15,26.27. — SscXca^) Eustathius, Ssi>.ó$, ó ^s^io); toc? l'Xoc?, timens agmina militum. conf. Sir. 37, CllO 12. Id etymon huc valde quadrat. coli. e. 2, 3. Est timor, cujus causae potius in animo sunt, quam foris. Causas, quae foris sunt, hic timor in- tus nimis exaggerat. Actus timoris semper causam habet in animo, sed habitus animosus pellit et vincit causas externas. — Suvàpcas) Auvaps, robur timori oppositum. Innuitur divinum robur in nobis, non nostrum, v. 8., et sic amor et sobrietas. Haec omnia in nobis operantur, nosque animant ad officia erga Deum, et sanctos, et nos ipsos. robur et sobrietas sunt duo, sed bona, extrema: amor, medium, utriusque vinculum et quasi temperamentum, mala duo extrema, timi- ditatem et temeritatem, eximens. De robore sive virtute, v. 8. seqq. de amore, e. 2, 14. ss. de sobrietate, e. 3, 1. ss. [Potiora haec sunt quibuscunque viribus miraculosis. V. g.] — xocl àydc7U7i?, et amoris~) Amor autem etiam vinctos amplec- titur, pulso timore, conf. 1 Joh. 4, 18. — y.al <7(i)0£w?av, mani fé sta tam) Congruunt illustria verba, apparitio- nem et luci exponenti s. — sm©ave£aSj apparitionem) in carne. Non significa- to hìc ipse tantummodo adventus, sed tota commoratio Christi inter homines. — tÒv OàvaTov, mortem) Articulus notanter positus. Mortem Paulus hoc loco quasi removet directe. Mortem ergo jam non timere debet miles Christi. — f) per evangelium. v. 11. éGvaW, gentium) Constr. etiam cum praeco et apostolus. Tria sunt nomina, praeco, apostolus, do et or. I) Praeco publicus est etiam in uno eodem- que loco. II) Apostolus ubique discurrit, sed apostolico suo muneri satisfecisset, si nuncium suum semel exposuisset. Ili) Ooctor. Hìc accedit assiduitas et per- severantia docendi: unde extitit passio. v. 12. tocOtoc TzÓLiyo) , haec patior) haec adversa mihi obtingunt. — yàp, enirrì) Pudorem pellit fiducia futuri. — à) d>, inquit, non tivi. novi eum, in i/uem fidem collocavi meam; tametsi mundus eum non novit. — TCì-taTSuza) credidi, depositumque meum commisi. Hìc innuitur Dei fidelitas; coli. e. 2, 13. inox me- moratur etiam pot enfia. — irsTrstcpct, persuasus sum) Rom. 8, 38. — SuvaTÒ;, potens) adversus tot hostes. — tt,v -apaGr'/z/iv [aou, depositimi meum) Aliud est depositum, quod nos divinitus nobis commi ssum custodire debemus, v. 13. coli. e. 2, 2., 7:apà0ou- aliud, quod Deus, a nobis ipsi comunissimi, custodit, hoc versu: et hoc quidem est anima nostra, 1 Petr. 4, 19. coli. Lue. 23, 46., nos ipsi, et portio nostra coelestis. Paulus, decessili proximus, duo deposita habebat: aite- rum Domino, alterum Timotheo committendum. — ; xajcoyp- yo;, ut 7nale ficus) cum periculo capitis et infamia. — où àsàsTai) non est vinctus : i. e. expedite proficit. v. 10. Sia touto, yropter hoc) quia me vincto evangelium currit. — «twt?,- pioc;- (tófà &ó1;7ìc, salutem: cum gloria) Exquisita verborum proprietas. cwT^pia, salus, assertio ex malis, est fidem suscipientium: &ó;a, gloria, honorum abun- dantia, metam assequentium. Act. 2, 47. Rom. 8, 24. 21. \Conf. Ps. 84, 12.] v. 11. GuvaTrsOàvo^sv) aòv, ter: scil. cum Christo. cjvxTrsQàvo^sv , sensu praeteriti, respectu sperantium vitam. v. 12. Ó7:oi/ivoasv, sustinemus) Praesens, et quiddam hoc loco significan- tius et ulterius, quam mori, ideo etiam praemium ulterius, qmmvita, regnum. — sì àpvou[As6a, si abnegamus) ore. Si non credimus, corde, v. seq. Abnegatio prius ponitur. nam fidem, quae fuerat, exstinguit. — x.àx.stvoc, etiam Ille) Christus. v. 13. 7P/7TÒ; f/ivsi, fidus manet) Hoc, collato abnegabit, fidelem lectorem, non abnegandum, praeter exspectationem suavissime afflcit: fidus manet sibi, adversum nos sui dissimiles. [Xostra igìtur ipsorum culpa est, si excidimus. V. g.] Ita quadrat axioma subsequens : negare etc. Ita Deut. 7, 9. s. laudatur Deus fidus, ó Osò; ó tcigtoc, qui et pios remuneratur, et osores ulciscitur. — oO àóvocTat, non potest) Hoc non posse laudabile. Jer. 44, 22. v. 14. to-Otoc) haec, quae ex me audisti, v. 2. — ù-oul^vr^'/.z , admone) eos, quibus praees. Tit. 3, 1. — svcÓt:iov tou Kuptoy, coram Domino) Conf. 1 Tim. 5, 21. not. — ijz/i XoyouaysTv) Logomachia hìc non dicitur pugna de verbis, sed pugna, quae verbis committitur, v. 23. s. de rebus maximis. v. 17. s. Conf. Act. 18, 15. — yj3r,<7u/.ov, utile) se. ov. accusativus absolutus, uti Lue. 24, 47. Respon- det, bene utile, v. 21. — sm, super) Non modo non prosunt, sed obsunt etiam et subvertunt. km dicit consequens, uti 1 Thess. 4, 7. oùx s-l à/.aOapcia. Sub- versio opponitur aedificationi. v. 15. Grrou^acoy) gnavus esto. Verbum conveniens characteri totius epi- stole. — (jsauTÒv, te ipsum) Antitheton ad opus, cujus conjugatum est operarius. — òó>ap..ov) probatum Deo, non reprobum ad omne opus bonum, Tit. 1, 16. sed habentem opus perfectum. Jac. 1, 4. Hesychius, &, ìOÓTop; oT|/.o?. Propri etas ac vis tou òpGò; potius retinenda est in òpQoTO- [/.oOvtoc. Narri 11. ce. extat Hebr. "Ttfc quae verbi forma eodem verbo graeco ex- primi potuerat 2 Chron. 32, 30., de aquaeductu, et Ps. 119, 128. de ipso verbo divino. Itaque hoc vult Paulus, ut Timotheus rectum cursum paret verbo verita- tis, et ipse recta ad hanc lineam incedat, neque dextrorsum neque sinistrorsum declinans, non aliter docens: 1 Tim. 1, 3. quo pacto mox antitheton verbi pro- fìcient liquidius perspicitur. — tóv Xoyov r/fc àXY]6sia;, sermonem veritatis) An- titheton, mox, )C£vovta;, cujus compositi prior pars, inane dicens, opponitur veritati; posterior, vehementiam vocis involvens, sermoni temperato. v. 16. toc; Sé) Sic v. 22. 23., per anaphoram. Differunt ergo profanae vocum inanitates, quae magnos errores alunt; et (jaaestiones , de rebus nauci. illae, perniciosae; hae, inutiles. Tit. 3, 9. — Tcsptferoccò) Idem verbum, ibid. in quo raspi eleganter idem valet, quod in TCspty&vojjwei. sed 7rcpiyivo[/.ai notat actum separandi et superandi; rcep&éytaixai , statum. Timotheus nujiquam se im- plicarat: itaque Paulus eum ad constantiam hortatur: sejunctus moneto. — ém tcXsiov assesta?) Sic, éVi t:\zXov y.oly.ìt.c, 7upo(3ocivsiv. Diodorus Siculus apud Pricaeum. — ttpox&|a>uaiv., proficient) scil. ii, qui tales vocum inanitates spargunt. Huc quoque refertur illorum, v. 17. Inest mimesis, ut mox in phrasi, pastionem ha- bere. Tales videntur sibi proficere in sacris. Futurum, proprie : est enim prae- dictio, ut in habebit, v. seq. coli. e. 3, 1. v. 17. ùpivaio;, Hymenaeus) pertinax. coli. 1 Tim. 1, 20. — xal tupio<;, novit Dominus) LXX, éraeojtsxTat jtal STCeyva) ó 6sò; toù; ovtoc; ccùtou, /-al tou; àytou? rapoGYiyàysTO rapò; éauTÓv. Num. 16,5. Novit amanter, nec nosse desinit, sed perpetuo servat suos: idque 9*n notum faciet. ibid. — xscl, et) Observa, inquit Petitus, e Paido, si- gilli orbiculo utrinque adscripta esse quaedam verba; nam in una sigilli facie, leguntur ista, novit et e. in altera vero, desistat etc. — a7:o(7T"/ÌTw àizò àSixiac, desistat ab injustitia) Ibid. v. 26., à.TZ0GyÌGfìr\zz arcò tcov c7x.7)vcov tcov àvOpctacov tcov QtXvipcùv toutcov. Abstractum injustitia Paulus prò concreto ponit; coli. v. 21., purgando sese exierit ab his : simulque respicit illud Esajae 52, 11., AITO- STHTE AIIOSTHTE — AKA0APTOY pj àWOs — àtfutóv àvs^ì/.axov, tojùSsuovt&j mitem, docentem; pa- tientem, erudientem) Xtac^óc. Respectu omnium, servus Domini debet esse mitis, ita erit docens: erga adversarios, debet esse patiens, ita poterit erudire. Nec oppugnare debet, nec repugnare : debet esse 7/j^ìs ; ne mala inferat; et pa- tiens, ut mala perferat. — Si§ax,TLxòv, docentem) i. e. aptum ad docendum. Hoc non solum soliditatem et facilitatem in docendo, sed vel maxime patientiam et assiduitatem significat. Oportet enim àvTs^scOai, Tit. 1, 9. not. idque cum leni- tate, Jac. 3., et perseverantia, Act. 20, 31., in omni longanimitate et doctrina, infra, e. 4, 2. — àvsEuucKov) mala tolerantem. Zelo interdum, lenitate semper opus est. v. 25. pìtcots) [Avi interrogans: hac exspectatione, si quando etc. — Sci aÙToT; ó Osò;, det illis Deus) Non est enim opis humanae. Motivum patientiae. [Qui violentici concitar uti, tanto minus quidquam effìcit. Neque tamen ullus torpori locus esse debet. V. g.] — pisTavotocv, poenitentiam) Haec antecedit cog- nitionem. — sì?, in) Sic sì;, v. seq. v. 26. xaì) atque ita. — àvavvfyoìffiv) Hoc pendet a si qimndo: evigilent, sopore discusso. — sx. t% — 7racyi8o$, exlaqueo) Duo mala captivitas etsopor: duo bona, vigilia et liberatio. Sermo concisus. — s£toypY][jivoi) Lue. 5, 10. cerptf, lubentes. — ùx' aÙTou, «6 #/o) a servo Domini. Ubi Deus praeit, v. 25., servi opus succedit. Deus excitat: servus extrahit, — sic tó) Constr. cum evigilent. Terminus a quo in sjc, terminus ad quem in sì; innuitur. Ille, opponere se et la- queus diaboli: hic, agnitio veritatis et voluntas Dei. — szsìvou, illius) Dei. — OsXy^oc, voluntatem) liberrimam et liberantem. 1 Petr. 4, 2. Oppositum, laqueo. In voluntatem Dei excitatus est ipse Paulus. Act. 22, 14. S44 2 Tira. Ili, 1 — 10. CAPUT HI. v. 1. Touto àè y£vto<7xs, hoc vero cognosce) Liquido scribit apostolus. ITim. 4, 1. — èv ésyaTou; tyloocic, in ultimis diebus) qui jam tum esse coeperunt, v. 5. fin. Similis locutio, 2 Peti*. 3, 3. Jud. v. 18. — évcTvfcovTai) aderunt, ex impro- viso. Futurum, respectu prophetiae antegressae. — xatpol ^aXercol, tempora diffìcilia) ubi vix reperias, quid agas. v. 2. IffsvTai ot avGocoTToi, erunt homines) erxint, majore gradii et numero tales, quam unquam, in ecclesia, v. 5. Pejores etiam iis, qui solo lumine naturali fuerant abusi. Rom. i, 29. seqq. ubi multa in notis explicamus, hìc recurrentia. — (pD.auTOi, amantes sui') Radix prima. — ©tlàpyupcH, amantes numi) Radix altera. — yove0- [xévoi, in flati) 1 Tim. 6, 4. not. ut si quis fumo ita suffocatur, ut mentis non am- plius compos sit. Tales enim facit fastus. — ^iT^Sovol, amantes voluptatis) Epi- cureorum epitheton. Voluptas extinguit amorem et sensum de Deo. Tales Epi- curei nostri. v. 5. jy-ópocoffiv) speciem externam, non sine rudimento quodam interno. — aTTOTpé-ou) Tpé-STai, qui coactus fugit: faj&zpé'RZTca, qui àva^copet, recedit ac vitat ultro. Eustath. v. 6. ex toutwv, ex his) v. praec. hos. Piane demonstrat. — o( sv^jvovtsc, ìrrepentes) clanculum. — yuvyx/.àpia) mulieres imbelles; quae mox, ut istorum similes, describuntur. — ImOupat^ ttodcO^uc, concupiscentiis variis) mentis et carnis. e. 4, 3. Haec quoque varietas delectat. v. 7. ^avOàvovTa, discentes) curiose. — try^£770T£, nunquam) unde facile capiuntur. v. 6. v. 8. ìavvvi: xjblì 6a|x.[Jpffe, Jannes et Jambres) Euseb. 1. 9. Praep. Ev. haec verba ex Numenio Pythagorico philosopho citat : iavv-fc -/.al ìoluSìot,; aìyjTTTioi tepoypaaaaTstc av&p£; où(kvò; tjttou; y.y^zZixi xolOsvtì; stvai sttI touòoatov éce^au- vouivtov éE aìyu-TO'j. xtX. Notissima Pauli temporibus nomina erant Jannes et Jambres: plurima enim eorum in antiquis Hebraeorum libris mentio, ut qui fue- rint principum magorum par apud Aegyptios. Acutissimus Hillerus ex Abessi- norum lingua Jannes interpretatur empaectam et Jambres praestigiatorem; statuit enim, appellativa temporum lapsu mutata esse in propria. Onom. S. pag. 671. 843. Certe si piane propria fuerunt, uàgcl primitus vocabula fuisse credas, quae ipsam artis professionem indicarent. conf. Act. 13, 8. — àvréVr/;- aav aco(>*?i, restiterunt Mosi) prodigia aliquatenus aemulando. — àvOtaTavrai, resistunt) Oppositum: persecutionem patientur. v. 12. — tòoxt[i.oi) nullampro- bandi facultatem habentes. conf. Rom. 1, 28. v. 9. où Tvooxóòo'jsiv £-ì tt^siov, non profìcieut amplili s) non ita, ut alios seducant; quanquam ipsi et eorum similes profìcient inpejus.w. 13. Saepe malitia, quum late non potest, profundius profìcit. — avoia, insipientia) tametsi sibi sa- pientes videantur. — l'xSr.Xo;) ex occulto in apricum prolata. — r, éxeivcav, ilio- rum) Ex. 7, 12. 8, 18. 9, 11. Tenui oratione poena gravissima denotatur, ab apostolo, in re nota. v. IO. a\j àè, tu vero) Antitheton. sic rursum , post novas descriptiones malorum, v. 14. e. 4, 5. — faxjp*/)xòXou(hr)xas, subsecutus es) Post persecutiones hoc loco memoratas Timotheus Pauli comes est factus. Act. 13, 50. 14, 5. 19. 2 TLM. Ili, 10 — 15. 845 16, 3. Exquisite ergo ponitur hoc verbum, uti Lue. 1, 3. Sic Antiochus de filio suo, jtapoxoXouGouvra ttj ì[j:r t TrpoàipEasi. 2 3Iacc. 9, 27. — t% faf&ffi) xywfh, ratio vitae. Gali, condiate. — ty; 7spo0SGSt, propositum) Yitae rationem subse- quitur propositum in posterum. conf. Act. 11, 23. not. ac fidem, longanimitas: uti Hebr. 6, 12. amorem, patientia: uti 2 Thess. 3, 5. v. 11. èv àvTLO/o'4, èv ìx.ovlco, èv Xugtcoi;, Antiochiae, lconii, Ly stris) Act. 13, 14. 51. 14, 6. — ola) olo; demonstrat rei gravitatene 1 Macc. 5, 56., tÌ/.O'jts tcov àvàpayaO'.tov /.al to-j TroXèaou, ola é-oir.cav. — olo-j; àitoyaoù:, quan- tas persecutiones) Xomen interjecto alio iteratimi, perspicuitatem et pondus addit sermoni. Atcoy^óc, -àOr^a, Species, Genus. persecutio proprie est, si quem ex una urbe in aliam peìlunt, vel eum in fuga prehendere conantur. Sed passio est in genere omnis calamitas, ex. gr. ubi Paulus lapidatus fuit. etc. — 'j-r.vsyy.a, sustinui) Character apostoli. — éppuGarro, eripuif) Alius character, miraculose conservari. Ps. 34, (33.) 17., ex toxgóv tcov 9Xk|/sù>v octrafo èpóócaTO aÙTO'j;. — ó jcupios, Dominus) Christus. v. 12. y.al -àvTs; efè, ef omnes autem) omnes, et soli. Tertius character, persequentes habere: tantum abest, ut persecutio debeat quenquam offendere. Ineunte per se cut ione, nondum apparet, eam esse characterem apostoli: apparet demum ex ope et tolerantia. Hinc tamen tertius est character. utwoùovtq, mag- num est apostolo, eam omnibus aliis praefert. Omnia alia eripi alicui possunt, ut jacturam faciat, et ipse excidat. Sed ubi 'j-oaovr, est, omnia conservantur. Hinc Timotheus simul poterat colligere, se quoque passurum persecutionem. Similis transitus a Paulo ad omnes pios, e. 4, 8. — ol OèXovTs;, volentes) Com- puta igitur, an velis. Conf. volens, Lue. 14, 28. Yoluntas etiam continua habet initium. — eù'TìSto; ^fjv) pie vivere, tota vitae vi collocata in pietate Christiana. Phil. 1, 21. — £yjv, vivere) degere. Gal. 2, 14. — èv XptorS, in Christo) Extra Christum Jesum nulla pietas. [Atipie eam quidem religionis larvam, quae in seipsa subsistit, facile fert mundus: quae vero ex Jesu Christo pietas effìo- rescit, ea ut priscis Judaeis, sic modernis Christianis , ornine carentibus, perquam exosa est. V. g.] — o\tov^'7ovTa'., persecutionem patientur) neque eam videlicet recusabunt. Gal. 5, 11. Huic futuro respondet in opposito tó proficient. v. 13. v. 13. TCOvnpoì, maligni) Antitheton, pie, v. 12. Hi sunt 7cfav<&(X£vot, me- dia significatione, qui se seducendos permittunt. — yór ( Ts;) incantatores, Ae- gyptiorum illorum instar, v. 8. Hi sunt TTAavwvTs:, seducentes. — 77pox.óòou<7iv, proficient) ita ut nemo illos, illi pios persequantur. — -XavcovT*; gai ::Xavtó- p.svo'., seducentes et seducti) Qui semel alios decipere coepit, eo minus ipse ab errore se recipit, et eo facilius alienos errores mutuo amplectitur. v. 14. gù àè, tu vero') quicquid illi faciant. Reassumit, quae v. IO. in- gressus est dicere. — è-'.crrtóOr.c) n^TÓw, confinilo rem vel animum. èv oì; èrct* ctcÓOt;;, in quibus -lcto; fidelis et fìrmus es redditus. [e Scriptum, v. 15. V. g.] Conf. LXX, Ps. 78, 8. 37., ubi tu JfcfiW respondet 7:iazo\)abxi. — ziììù; — juà oTt o!àa;, sciens — et quia nosti) Aetiologia duplex: cujus pars prior refertur ad in iis quae didicisti, altera ad fidelis es redditus. Similis constructio o^-à — mx 5tl, Joh. 2, 24. s. è-Lyvoò; — xaì art, Act. 22, 29. — rcapà t(vo;, a quo) a Paulo, doctore probato. v. 10. s. v. 15. xxì, e?) Etiam post Pauli obitum Timotheus eo magis ad scripturam alligatur. Non ad sese unum Paulus adstringit Timotheum, sed eum quamlibet adultum in fide filium scripturas jubet adhibere. Hoc perpendere debent, qui doctoribus suis, quorum disciplinae semel innutriti erant, ita se addicunt, ut extra eorum circulum nihil e Scriptura deinceps oblatum admittant. Interdum deses animi saturitas, et aùOàòV.a, constantiae et sobrietatis nomine obrepit. — S46 2 TIM. Ili, 15—17. IV, 1 — 3. arcò PpsTY]ptacv, in salutem) tuam et aliorum. — àia 7ciip7))ca, servavi) usque ad finem. Ap. 2, 10. v. 8. },oituòv, celerum) Quam laeta particula: momentum decretorium. Paulus prò ipso abitus sui articulo tres status suos spectat: 1) praeteritum, cerlavi. 2) instantem, reposila est. 3) futurum, reddel. — àxómTai, reposila est) omni labore et periculo in perpetuimi superato. — Swtaiocuv/)?) justitiae, prò qua pugnavi. Huc ref. justus. — cT£cpavo$, corona) Corona dabatur post luctam, cursum, pugnam. — àxo^cócsi, reddet) Congruit tò justus. 2 Thess. 1, 6. 7. — ó xópio?, Dominus) Christus. De quo etiam v. 1. 14. 17. 18. 22. — èv èxsivv) ty) 7i[/ipa, in ilio die) Anne sciverit Paulus de prima resurrectione, et an tale quid sibi arrogaverit, haud scio. Me dies, est novissirnus, pantocriticus. Magna gloriae pars tum demum accedet electis. 2 Cor. 5, 10. qui locus univer- saliter accipi debet. Nil obstat, quo minus participes primae resurrectionis in novissimo quoque die coronam accipiant, et in illa panegyri maxime novum praeconium reportent. Fratrum numerus Matth. 25. longe minor erit, quam ceterorum beneficorum in eos. Ideo sententia in eos propitia praesupponitur. — èjAol, mihi) Applicatio individualis. — Tracci, omnibus) Id Pauli gaudium cu- mulat; Timotheum acuit. Multos horum lucrifecerat Paulus. — 7)ya7CY)>cóct , qui amaverunf) Id grandius, in praeterito, quam àyaTrvicoc;, v. 10., ubi luctuosum vide antitheton. Hoc desiderium apparitionis Domini, praesupponit totum Chri- stianismi statum, fidem maxime. Metonymia consequentis. — S7rtvà[xco(7s, confortami) Oppositum, deserue- runt. — iva oY è(Aou, ut per me) Una saepe occasio maximi est momenti. — toxvtoc tk sGvt) , omnes- gentes) quarum Roma caput. — èppóffOyjv ex, <7TÓ[x.aTO$ Xsovto;, liberatus sum ex ore leonis) Ps. 22, 22. crtoeóv [as ex, GTÓjxaTo; "kéovzoq. Credibile est, obtigisse Paulo visum aliquod sub schemate Leonis. Leo vel Ne- ronem, vel quemvis, qui pericula intentaret, significat. Tropus certe est: nam ex ore leonum diceret, si proprie bestias innueret. Liberatus sum, inquit: non, liberavit me. quia, Dominum id fecisse, extrinsecus non apparebat. v. 18. xaì, et) A praeterito ad futurum spes concludit. — pucsTai jjls, liberabit me) Omnia Paulus in partem salutar em accipit. vivit? liberatus est. decollabitur ? liberabitur, liberante Domino. — spyou rcovvipoO) Antitheton, ocù- tou. — xal, et) Suavis conjunctio. Dominus est et liberator, 1 Thess. 1, IO. et Salvator, Phil. 3, 20. Mala aufert: bona confert. — scossi) salvum perducet. Haesit hoc verbum Paulo ex Ps. cit. — (tacdsiav, regnum) Neroniano melius. — ò Vi SóEa, cui gloria) Doxologiam parit spes; quanto majorem res. v. 20. spaerò? — Tpóca)t07ca97Ì(7avTes, ts).o; <7Òv aÙTco Ta; Y.z convince) Summa elenchi subsequitur. v. 14. txuQoic, fabulis) Antitheton, veritatem. v. 15. 7:àvTa piv, omnia quidem) Hoc colore utebantur fabularum et prae- ceptorum humanorum defensores: quem Paulus diluit. — *zoXc y.a9apoT$, puris) subaudi, et fidelibus, ex contrario. 1 Tini. 4, 3. Act. 15, 9. Rom. 14, 23. Omnia externa iis, qui intus sunt mundi, munda sunt. — [jls[/.mc<7;j!Ìvoi;, inquinatisi) Id tractatur mox. — dbftforois, in fidelibus') Id tractatur versu 16. — oùSsv) nil, ne- que intra, ncque adeo extra. — vousj intellig enfia. Rorn. 14, 5. — <7uvsi$7)i;, r£#j- lantes) affectu. — usu-vou;, graves) in actionibus. — Ttó^ppovac, sobi % ios) in victu. — Tip u-oaov?i, puf ientia) Virtus senes inprimis decens. v. 3. èv y.oLTy.aTVJ.xTi *) i£po-G£7:£LJ iepo7cjp£7C7j?, sacri decori observans. *a- TdHjrnu.sc, habitus, dicitur hìc de ornatu virtutum, quae mox enumerantur. x.y.- Ta<7T7,aa lato sensu dicitur, ut docet Lexicon Graecum Basileae ohm excusum, in fol. — ì>z§ou\iù[jàv%c, servitio addictas) Sane servitus est, gulam non vincere. 2 Petr. 2, 19. — jctóv. v. 8. àvrponc$, confundatur) Magna veritatis et innocentiae vis. v. 9. SouXou;, servos) scil. hortare. v. 6. v. 10. àyaOr.v, bonam) in rebus non malis. — /tocucociv , ornent) Quo vilior conditio servorum, eo pulchrius describitur eorum pietas. [Ne isti qui- dem projicere seipsos debuerunt, quasi nihil, quales essent, referret. V. g.] v. 11. ÈTtstpavri yàp r, yap&S, appanni enim grafia) Apparitio duplex, gvatiae et gloriae. v. 13. — <7orr/,pio;, salutaris) ut ipsum nomen Jesu indicat. [Conf. v. 10.] — tcócslv,* omnibus) [quorum tam diversa genera memorantur v. 2 — 9. V. g.] etiam servis , etiam gentibus. conf. e. 3, 2. v. 12. tyìv àfféfisLocv , impietatem) Antitheton, £Ùs£(3co; pie. — toc; xospu- x.à;, mundanas) quae sobrie et just e vivere prohibent. — docppóvco; xal ^ixaiw; /.al sùcsjito;, sobrie et just e et pie) Tres virtutes cardinales; ex quibus vel sin- gulis vel conjunctis ceterae nascuntur. 1) Pluralem tsporpórst? praetulerat Ed. maj. ; sed kpojcpereéi ad lectiones firnùores re* fert margo Ed. 2. quem, Gnomoni respondens, imitatur Vers. germ. E. B. 2) v. 5. otxouooy?] proprie, domum custodientes. Prov. 7, 11. V. g. 54* S52 TIT. lì, 13 — 15. Ili, 1— fi. v. 13. Trpoffàs/ójj.svoi, exspectantes) cum laetitia. — iì-iìì% — OsoO, spem — Dei) Referri potest ad Christum. — crtoT/ipo;, Servatoris) e. 3, 4. 6. ubi conjunctissima est Patris et Filii mentio, liti hìc, e. 2, il. 13. [Salvai or is no- mini respoìidet spes: Dei, apparitio gloriae. V. g.] v. 14. iva Xt>Tptó,apou, accipe. Mite verbum, recurrens ibidem. v. 13. 8v, ijiiem) Ostendit, jam fide dignum esse Onesimum. — urcèp (tou, prò té) tuo nomine. PHILEM. v. 14 — 24. EP. AD HEBE. 855 v. 14. co;, (/nasi) Particula mitigans. nam etianjsi non coactus fuisset Phi- lemon, tamen voluntas ejus minus apparuisset. — àvdcyjaiv, necessitai euri) Non enim potuisset refragari Philemon. v. 15. Ta/a, forsitan) Humano more sic lotpiitur apostolus, uti 1 Cor. 1, 16. Occulta sunt guippe judicia Dei. vici. Hieron. ad li. 1. — éycopiaOr,, seces- si/) Lene verbum. — aìwyiov, aetemum) in hac vita, Ex. 21, 6. et in coelo. Ele- gantissima amphibolia, utrinque verissima. Ad eam diuturnitatem comparatum totum tempus absentiae Onesimi erat horula. — y-iy^c) libi kaberes. v. 16. oùxsti co; òVjXov, non jam ut servum) Servus fuerat. — u:usp &0O- Xov, supra servum) Hoc instar epitheti. Sed nectitur cuin fratrem. supra ser- vum: ex quo majorem, quam e servo sis fructum capturus. OttìocWào; compo- situm est apud Apollonium 1. 4. de Syntaxi e. 3.: quod quid denolet, aut an huc referri possit, nescio. — à&X(póv, fratrem) Non addit co; tamjuam. Piane prò fratre commendai — àya-y^òv, amatimi) Amor in fratrem amicumque fertur, non in servum. — [/.àXtsTa spio!) maxime mìhi, prae cunctis aliis, qui tamen non excluduntur. — col) tibi, etiam prae me. mihi et libi consti*, cum fratrem ama- timi. In carne, ówsp c^oOXov est, libertus: (conf. uTssp v. 21.) ni Domino, frater. v. 17. t/zi$) habes, proprie, infertur enim lune, accipe. — xowtovòv, par- ticipem) ut tua sint mea, et mea tua. v. 18. sì àé ti, sin antera aliquid) Lenis oratio. Confessus erat Onesimus Paulo, quae fecerat. — % fysiXei, #ti£ c/V&ef) Mitius synonymon ponitur post verbum mjuria affecit. — sXXóyst) Hesychius, sXXóyst, aaTaXqyYiGoct. Me debi- torem habe. v. 19. éyw Tra.jXo;, ego Paulus) Cliirographum. — èyco à-oTicco, f#o so/- rtvm) ut parens solet aes alienum filii solvere. Vinctus scribit serio, cum fidu- cia, non defore sibi facultatem. Sed tamen conditionate spondet, si scilicet exac- turus sit Philemon. v. 21. — ctsocutòv., le ipmrri) Dici non potest, quanta sit obli— gatio erga eos, qui animas lucrifecere. Pro spiritualibus debentur externa: sed non obligatione politica. — xpoGocpeOcsn;, etiam debes) Hoc respicit ad debel. v. 18. Non modo Onesimum mihi condonari aequum est, sed etiam le mihi debes. v. 20. éycb, ego) Ex Onesimo debitus erat fructus tibi; ex te debelli r mihi. — òvai[rr,v, fruar) Allusio ad nomen Onesimi. — àvà-auTov, recrea) re- cepto Onesimo. v. 21. TzowGtiq, facies) erga Onesimum. v. 22. Esvta.v, hospitium) ubi alii ad me divertant. Vide vini spei. Paulus, vinctus, tanto intervallo condicit. v. 23. Guva^xà acotoc , una captivus) Hoc ipso nomine Epaphras ceteris anteponitur. v. 24. Xoux,*;, Lticas) Hic, Paulo conjunctissimus, post ceteros appellatur. In duobus codd. Gr. apud Millium et Kusterum annotatur, beatum Onesimum Romae martyrio crurifragii defunctum esse. IN EPISTOLARI AD HEBKAEOS. Anonymi scriptores multi conantur ignoti prodesse lectoribus: hujus au- tem divinae epistolae scriptor iis, quibus scribit, nolana se fert. cap. 13, 19. Ac Paulus apostolus magno veterum consensi! scriptor epistolae perhibetur. Ante S5« EP. AD HEBR. omnes Petrus ad electos advenas dispersionis Ponti, Galatiae, Cappodociae, Asiae et Bithyniae scribens , Pauli ad eosdem literas laudati at reliquae Pauli- nae ad conversos ex gentibus missae sunt, haec una ad Hebraeos est, quanquam Hebraeos ipse non appellai, minusque commode in titulo, vetusto sane, sed post Pauli manum praefixo, Hebraei dicuntur prò Judaeis Hellenistis Christianis, ad quos eum scripsisse, infra ad Cap. 6, 10. observavimus. Pauli porro methodum ac stillini facile agnoscas. nani propositionem et partitionem praemittit tractationi, e. 2, 17.: parti didascalicae paedeuticam distincte et separatim subjungit: par- tem -paedeuticam prolixiorem in fine epistolae ponit: eadem dieta V. T. citat, quae alibi: e. 2, 8. 10, 30. 38.; nec non cap. 1, 6. iisdem noématibus et locu- tionibus utitur. vid. not. ad e. 1, 3. 6. 2, 2. 5. 8. 9. 10. 14. 15. 3, 1. 6. 12. 16. 4, 9. 16. 5, 6. 11. seqq. 6,1.9.10. 11. 12, 7, 2. 5. 18. s. 22. 25. 26. 28. 8, 1. 6. 11. 13. 9, 1. 10. s. 15. 28. 10, 5. 39. 11, 7. 11. 13. 19. 35. 37. 12, 1. 4. 10. 12. 22. s. 27. 13, 1. 5. 9. 10. 14. 18. 20. 21. 23. 25. Olim ahi Barnabam, vel Lucam, vel Clementem Homanum, auctorem censuere : nempe quia quisque eorum hanc epistolam, sine auctoris nomine, in manibus habebat, prò ipso auc- tore quisque eorum est habitus. Sed cur huic uni epistolae non praefixit Paulus nomen suum, quod iis, ad quos scribebat, carum fuisse patet ex cap. 13, 19.? Non praefixit, quia non adhibuit inscriptionem. neque enim ea semper utebantur veteres, prò simplicitate antiqua: conf. 2 Reg. 5, 6. 10, 2. 6.: ubi excerpta po- tius dari quam epistolas ipsas verbum ifasb praepositum vix patitur, ut creda- mus. Atque ardor Spiritus in hac perinde, ut in Johannea prima epistola in rem protinus ipsam erumpens, auditores percellit; salutationem vero et gratiarum actionem initio ceterarum epistolarum a Paulo poni solitam, in conclusione epi- stolae rependit. Haec Pauli, duaeque Petri epistolae (quibus simillimas Jacobi Judaeque addas liceQ et ad eosdem Israèlitas credentes in Ponto, Galatia, Cap- padocia, Asia et Bithynia dispersos, et eodem fere tempore, scriptae sunt. Trien- nio ante vastationem Hierosolymorum Paulus et Petrus Romae sunt interemli. igitur haec quoque ad illos epistola tempio stante scripta est. cap. 8, 5. Petrus paulo ante martyrium utramque suam scripsit epistolam : et in secunda laudat epistolas Pauli, nominatim hanc, quae tum recens erat, multis primorum aiidi- torum jam defunctis. Hebr. 2, 3. Ut Petrus, Jacobus, Judas, sic Paulus hìc quoque Graece scripsit, non Heb- raice. etenim Graecam Mosis et Psalmorum lectionem, ab Hebraica diversam, allegat: e. 1, 6. 10, 5. uno verbo Gr cieco, jtaTa7raufft?, vim Hebraicorum duorum rara et nmsa complectitur: cap. 4, 4. 5. Hebraica Graece interpretatur: e. 7,2. propriamque Graeci vocabuli, maO-zir/;, notionem urget. e. 9, 16. Totus in id incumbit, ut fratrum fidem in Jesum Christum confirmet, cap. 13, 8. s. Confirmat autem eam per demonstrationem Gloriae ipsius. Caput hoc ipse appellat. e. 8, 1. Itaque omnes partes epistolae, monitis acerrimis et sti- mulis eificacissimis praeditae , una eademque sermonis forma edisseruntur, et doctrina ususque quovis loco per ergo conjunguntur. SUMMA est haec: Elucet Jesu Christi gloria I. ex PRAEVIA Comparatione cum PROPHETLS atque ANGELIS. e. I. y. 1—14. ERGO debemus attendere sermoni ejus. II. 1 — 4. 11. ex PRAECIPUA Comparatione PASSIONIS et CONSUMMATIONLS. Hìc notanda 1) Propositio et Summa, ex Psalmo VIII. 5 — 9. 2) Tractatio: Habemus auctorem salutis et gloriae CONSUMMA- , TUM, qui NOSTRA causa PASSUS est prius, ut (1) MISERI- CORS fieret et (2) FIDELIS (3) ARCHLSACERDOS. 10—18. EP. AD HEBR. 857 Haec tria singulatim, PASSIONE et CONSUMMATIONE ap- tissime subinde intertexta, explicantur. A. Habet virtutes sacerdotales: I. Est FIDELIS. ERGO vos ne sitis INFIDELES. III. I. s. 7.— IV. 13. II. Est MISERICORS. ERGO accedamus cum FIDUCIA. 14. — V. 3. B. EST Ipse a Deo appellatus SACERDOS. Hic I. SUMMA ex Psalra. II. et CX. et ex re gesta proponitur, 4 — 10. Auditoresque inde SUMMATIM EXCITANTUR. 11. — VI. 20. IL Res ipsa COPIOSE 1) explicatur. Est nobis a) SACERDOS MAGNUS: I) talis, qualem PSALMUS CX. describit: 1) secundum ordinem MELCH1SEDEK. VII. 1 — 19. 2) cnm JUREJURANDO. 20—22. 3) in AETERNUM. 23. s. 26—28. II) adeoque singulariter excellens: 1) COELESTIS: Vili. 1—6. • 2) isque NOVI testamenti. 7—13. P) INTROITUS IN SANCTUARIUM. IX. 1. — X. 18. 2) ad Usum vertitur. ERGO I. praestate fidem, spem, amorem. X. 19 — 39. Haec tria uberius urgentnr: a) FIDES cum tolerantia, quae exemplo VETERUM, XI. 1-40. XII. 1. et ipsius JESU, 2. 3. praestanda est 4 — 11. ALACRITER, PACATE, SANCTE. . 12—17. p) SPES. 18—29. y) AMOR. XIII. 1—6. IL ad profectum in his virtutibus utimini ANTISTITUM 1) priorum memoria: 7 — 16. 2) praesentium vigilali tia. 17 — 19. Huic periochae, et toti epistolae respondet VOTUM, DOXOLO- GIA, CONCLUSIO placida. 20—25. Appellationes eorum, ad quos scribitur, v. gr. Fratres, non inconsiderate adhibentur, sed aut novam epistolae partem aut affectum indicant. Itaque apo- stolus primum eos appellat cap. 3, 1. 12. et ait, fratres sancti, vocationis eoe- lestis participes, et simpliciter, fratres: et sic rursus demum e. 10, 19. Ete- nim his locis praecipuae duae cohortationes ineunt. Praeterea fratres appellat in Conclusione, e. 13, 22. et dilectos, sub illam acrem admonitionem, e. 6, 9. Qui has appellationes, et Partitiones, e. 2, 17. 10, 19 — 21., quarum alteram trac- tatio sua in textu subsequitur, alteram praecedit; et Particulam ergo, in Con- spectu epistolae expenderit, is eurn etiarn ipsum conspectum non confictum a nobis, sed ex ipsa Epistola ecluctum facile agnoscet fructuoseque versabit. In eodem conspectu Comparationes aliquas notavimus: sed multo plures ipsa habet epistola, quae tamen ad duo fere capita redeunt. I) Magni sunt pro- phetae, angeli, Moses, Josua, Aaron etc, sed infìnitis intervallis major Jesus Christus. Veterum Hebraeorum sententia habet: Rex Messias est major Abra- hamo et patriarchis , Mose, et angelis ministerialibus. Eam sententiam huc confert S cho et t genius y cujus Horae ad hanc inprimis Epistolam frugi sunt. II) Bona erat conditio fìdelium veterum: sed melior est conditio Christianorum. Atque hoc alterimi tractatur potissimum capite 11. Ubique autem exemplis bo- nis et beatis intersperguntur etiam mala et misera. Extat igitur in hac epistola Recapitulatio totius V. T. simulque Judaismus antiquatur, et promulgatio N. T. ad àxpìv et summum fastigium perducitur , in ipso millenarii IV. et V. confinio. Vid. Ord. temp. p. 288. \Ed. IL p. 247. si/.] 85S HEBK, 1,1. CAPUT 1. v. 1. Uo);U[Aspco; xa\ 7i:oX'JTpÓ7Tco?) DEUS locutus est 7to)ojp.spw;, per multas partes. Creatio, revelata tempore Adami; judieium, tempore Enochi: et sic sub- inde explicatior data est cognitio. locutus est etiam 7Tro)a>TpÓ7vw; per vario § mo- dos revelationum, in somniis et visionibus. Itaque Ts , o>.u(/.spws pertinet ad mate- riam, 7uo)o>TpÓ7rw; ad formam. In utroque est antitheton ad unam totalem et per- fectissimam DEI erga nos communicationem in Jesu Christo. Ipsa prophetarum mw?- titudo indicat, eosex/?rtr/eproplietasse. Ergo non debetis, inquit, terreri novitate Christiana. — 7uàXai- olim) Non minimo intervallo prophetae nulli extiterant, quo exspectatior esset Filius. [Malachias, prophetarum Y. T. novissimus, aliquot secu- lorum ante natura Christian intervallo vaticinatus est. V.g.] — ó Osò;, Dens^Tmc- tat apostolus de DEO, h. 1. de Christo, e. 2, 3. de Spiritu S. e. 3, 7. — loCk'fcy.q • locu- tus) Synecdoche, de omni communicatione, uti Ps. 2, 5. Sic lah p^a verbum late dicitur. — év in) Ergo Deus ipse erat in prophetis; tura maxime in Filio. Rex mortalis loquitur per legatum , non tamen in legato. Nisi in prospectu ad se- quentia, ut de mw dicatur, aposlolus tò év in posuisset, posuisset sine dubio àia twv TCpo jtat s7roir,<7s toù; aìcavaig) Hic antiquus verbo- rum ordo : per quem etiam fecit secula. Emphasis particulae jcal et cadit super verbum fecit, hoc sensu: Filium non solum defmiit heredem rerum omnium, ante creationem; sed etiam fecit per eum secula. 1 ) Particula àia per nil adimit ma- jestati Filii. De re vide versimi 10. et de particula confer cap. 2, 10. Per Fi- lium fecit secula et omnia in iis decurrentia. e. 11, 3. Ergo ante secula omnia erat Filius : et gloria ejus patet antrorsum et retrorsum, quanquam extremis de- mum diebus in Eo locutus est nobis Deus. Summam quidem salutem eo pacto in extremos hosce dies contulit. v. 3. o; — u^yjXoT?, qui — excelsis) Tertium de gloriosis illis praedicatis est, consedit in dextra Majestatis in excelsis. Huic autem praedicato rursum tria interseruntur momenta, per tria participia. Ea momenta eodem ordine me- morat Paulus Col. 1, 15. 17. 20. Primum participium, et item secundum, ex aoristo verbi finiti sxàOiffsv, consedit , habent vim imperfecti temporis, et resol- vuntur in quia, wv, tuE,y.o0 aÙTou !to3> tri> irnr; (ubi ia post tì èXXswrsi) quod Paidus Rom. 15, 10. item ad Messiae tempora refert. Moses, in Cantico praesertim, de Christo scrip- sit. Veruntamen Psalmus 47, 7. habet, TTpoT/cuv/i^aTs aÙToi 7&àvTS<; ot àyysXoi aÙTou. atque hunc Psalmum Paulus respicit. nani inscriptioni Psalmi apud LXX, tcì> Sa- (3l&, ots 'fi yyj aÙTou x.aOiaTaTy.i, id est, Dacidis, quum terra in potestatem ejus redigitur, ut Oederus observavit, Primogeniti in orbem introductio h. 1. respondet. v. 7. rcpòc, ad) ad angelos, indirecto sermone, conf. 7:pò;, ad, e. 11, 18. not. Apostolus etiam Versimi 20. Psalmi 103. videtur in mente habuisse, qui proxirne praecedit locum Ps. 104, 4. — Xsysr dicity DEUS, per prophetam. — ó ttoiwv —

    .óya) LXX, totidem literis Ps. 104,4. Hvz'j^xtx spiritus et Tropo? cpXóya ignis flammam innuit non modo officium angelorum, sed ipsam eorum naturam, praestantem illam quidem, metaphora a rebus subtilissimis et efficacissimis sumta, sed tamen majestate Filii longissime inferiorem. Itaque tò ttoicov faciens innuit, angelos esse creaturas jussu factas: at Filius est aeternus, v.8. et creator, v. 10. Subjectum, ayysXoi angeli, et Xsnroupyol ministri, cum articulo videlicet positum, habet antitheton v. 8. 9. Antitheton autem tou tcoicov, faciens, creationem ange- lorum innuentis, extat v. 10. s. Patris esse hoc praedicatum existirno, coli. v. 8. v. 8. rpò; tòv utòv, ad Filium) directo sermone. Conf. 77pòc, ad, v. 7. — ó Gpóvo; — [astó^ou? (jou) Sic iterum piane LXX, Ps. 45, 7. 8. Thronus tuus, DEUS, in secidum seculi: virga aequitatis virga regni fui. Dilexisti justitiam et odisti iniquitatem: propterea unxit te DEUS, DEUS tuus, oleo exsulta- tionis prae participibus tuis. De Throno conf. Thren. 5, 19. [Regimai super omnia innuitur. V. g.] — ó Osò;, Deus) Summam emphasin habet vocandi casus cum articulo. Apertam textui vim inferunt, qui Nominativum hoc loco statuunt, ut Artemonius Part. II. e. 2. Thronus et Sceptrum junguntur : neque dixit Deus, Ero thronus tuus; sed, firmabo thronum filii David. Ps. 89, 5. 30. 37. — alcova- eOOuTiQToc- seculum: aequitatis) Aeternitas etjustitia, attributa valde. S62 HEBR. I, 8—14. conjuncta. Ps. 89, 15. ubi expendantur verba ^ , B h Tp■ , et Tistt. Vide etiam v. 3. Psalmi hujus 45., ubi expendatur dbi^b. v. 9. Sia touto • propterea) Ex amore justitiae, quo Christus excellit, de- ducitur hie non tam unctio, quam muneris, ad quod unctus est, perennitas. Habet hic sermo quatuor partes : thronus — virgo, — dilexisti — propterea. ex his prima et quarta, secunda et tertia sunt parallelae, per ytaa^óv illae enim de- scribunt beatitudinem Regis; hae, virtutem ejus. — 6 Qeó;, ó Geo; aou) Possis resolvere: Deus, qui Deus tuus est. coli. Ps. 43, 4. 67, 7. Sed Filius ipse dici- tur DEUS, uti versu praec. — sXaiov Fortem, quomodo rursum appellantur angeli, Ps. 103, 20. Ergo angeli possint videri consortes Christi appellari, praesertim cum Paulus omnia Dieta hìc allegata ad eminenliam Christi prae angelis referat. Veruntamen propria Christi cum homi- nibus necessitudo facit, ut sodales ejus intelligamus homines. cap. 2, 11 seqq. Nam Sponsus consortes suos habet, ut Sponsa suas: Ps. 45, 15. eademque com- paratio est ibid. v. 3. perpulcher es prete film HOMINUM. v. 10. jtaì, et) Haec particula testimonia connectit. — gò a.olt àp^à; — oùx, èx^si^ouat) Ps. 102, 26 — 28. LXX, xaT* àp/à? dò, xupte, tyìv yyiv, et reliqua iisdem verbis. Innuitur tempus creationis, cui opponitur finis mundi, quo ipso solvitur Artemonii Dissertatio HI. — crù, tu) idem ille, ad quem sermo dirigitur versu praec. — Kupis, Domine) Id LXX repetiere ex v. 23. ejusdem Psalmi. Praedicalur Christus etiam iis in locis, ubi inprimis contenderent multi, de Patre esse sermonem. ~ yffy terram: oùpocvol, coeli) Gradatio. Nil obstat, quo minus sub coelis angeli innuanlur, quemadmodum creatio hominis innuitur sub terra praetereunte. v. 11. aÙTol, ipsi) terra et coelum. — a7roXouvTai • peribunt) Idem verbum Lue. 5, 37. Jac. 1, 11. 1 Petr. 1, 7. 2 Petr. 3, 6. v. 12. àXXà^eis" mutabis — àX^ayviffovTai • mutabuntur) Multi, èXi^zi^ prò àllaLzic- sed in Hebraeo bis unum verbum est t]bn, a LXX saepe per àX- iàasto, nunquam per Hìggcù expressum. — ó aÙTÒ?) Nin Idem, nunquam alius, sine ulla vetustate et immutatione. Vid. Hiller. Onom. pag. 71. 262. Sic 1 Sam. 2, 10. mrr LXX Auto?. v. 13. Ss, vero) Epitasis. v. 14. TuàvTsc, omnes) quanquam in varios ordines variis nominibus, etiam dominationem aliquam sonantibus, distincti. Eph. 1,21. — XsiToupyixà — ÒLizoczik- Xó|X£va- qui ministrant — qui mittuntur) Ministrami coram Deo: [laudationi- bus vacantes, V. g.] mittuntur, foras, ad homines. IDEI mandata exsecuturi de 1) Notandum tamen, quod margo Ed. 2. (ab Ed. maj. abludens) lectioni àXXà£si<; non ttiajus jam pretium constituit, quam lectioni IXi^st?. Congruit , quod in Vers. germ. legitur um- wenden. Posteìiores itaque Bengelii cogitationes non refutantur , sed confirmantur ista crisi, quam exhibet cel. D. Ernestii, Bibl. th. T. VI. p. 6. Ceterum idem Éruditus, 1. e. T. V. pag. 216. monet, et IXi^et? et ccXXàirs'.; in sermone graeco hebraizante idem esse, quod abolebis, ad nihilum rediges. Considerent, qui possimi. E. B. HEBR. I, 14. IT, 1—3. S63 aliis rebus creatis, V. g.] Utrumque opponitur sessioni ad dextram. Conf. Lue. 1, 19. — toò; [jÀXkovzoLc x)v7,povo{/.eìv eos, qui liereditatem capiente i. e. electos, eosque vel credentes vel credituros. Suavis periphrasis. — «Tcor/iptav salutari) ex tot tantisque periculis. CAPUT II. v. 1. Ast) Alibi utitur verbo òvzikzw debere: hìc, <ìzX oportet. Illud dicit obligationem: hoc, urgens periculum. v. 3. .Tarn sermo vergit ad hortationem, per momenta capiti praecedenti respondentia, de Christo propheta, rege, sacer- dote: propheta, dicitur enim, locutus est: rege. dicitur enim, thronus: sacer- dote, dicitur enim, purificationem fecit. et sic cap. 2. de propheta, mox v. l.ss. de rege, coronasti: de sacerdote, ubique. Hortatio incipit in prima persona: deinde in secunda incrementum capit, e. 3, 1. — 77£p'/7S0Tspo);, abundantius) Comparativa, proprie, v. seqq. Constr. cum ììzX oportet. — Tzsoaz'/zw, attendere') per obedientiam. coli. v. 2. not. — toT; y.-Ao^zXai' iis, quae audita sunt) Ref. ad e. 1, 1. fin. et conf. infra v. 3. e. 5, 11. Potiores sunt loquendi et audiendi, quam scribendi et legendi partes. — pfcoxs TCxpapput3(/.sv) Aoristus 2. passivi, activa signifìcatione, a csuoj fino, et fundo. ne quando, inquit, praeterfluamus, animo levissimo. conf. Gen. 49, 4. Respexit apostolus toù: LXX, Prov. 3, 21. me, \rh TrapappjTic, ne praeterlabaris, ne dimiseris ex oculis. ubi etiam v. 20. legitur, vscpr, éppur, àpó^o, adivo sensu, et sic passim. Zosimus 1. 2., r, pto^uav àpyr, u-spp-jv) y.xzt. fioy.yu ■ paulafim defedi. Greg. iva y.r, eciT/i^a tw XP® v< £ Ysv/ìTai Ta za)và -/.al jxr, 7:apapp'jYì. Melaphora hujus verbi frequens. Hesychius, Trapapputò^sv, éco^Otoasv. Simili verbo exprimitur poena socordium, sToboisav, Sap. 1, 16. Verbum stat: homo socors praeterfluit. v. 2. oY àyysXtov per angelos) Aia, ;;er, proprie sumitur, uti v. seq. collatis Punii verbis Gal. 3, 19. Alias non valeret argumentatio apostoli ab an- gelis ad Dominimi, v. 5. Locutus ergo est DEUS Ex. 20, 1. per angelos: [ita tamen, ut ìpsa quoque DEI vox resonar et. e. 12, 26. V. g.] in N. T. locutus est Deus per Dominimi. — éyivs-ro 3i ( 3aio;- factus est firmus) auctoritate ei per poenas violantium constituta. — xasa) Oì.nnìs, sine acceptione personarum. — TOJCp<&(3aGt(; >tal Trapano*!) TTapà^acrL; transgressio, committendo mala: 7uapax,07ì inobedientia, omittendo bona. Metonymia abstracti, prò transgrediente et ino- bediente, qui proprie mercedem accìpit. Antitheton in concreto, nos, negli- gentes. v. 3. Antitheton in abstracto, Tzpoizyzw tgTc ày.ou<7Q*fci , attendere iis, quae audita sunt. \zX habet accusativum cum infinitivo. Inde sententia: Nos (Subjectum) debemus attendere iis , quae audita sunt CPraedicatum.) Praedi- catum hoc habet antithesin in abstracto. — sXafisv • accepit) non modo in sanc- tione, sed etiam in exsecutione. v. 3. t:coc r t \LzXq iy.ozui6ii.zhy.) quomodo nos effugiemus mercedem justam et gravem? Sic cap. 12, 25. UH non fugerunt: nos non effugiemus. — stor/ipia;) salutis, in orbe futuro, cum gloria conjunctae. v. 5. 10. nott. Salutis voca- bulum, quod versu ilio 10. repetitur, affine est nomini Jesu, quod resonat in Evangelio salutis. — àpyìv-, initium) Antea non erat praedicata salus tanta, tam augusto interprete. — "Xa),sfo9ar dici) a baptismo usque ad ascensionem, Act. 1,2. — o\à toO jtuptoo' per Dóminum) Augusta appellatio: coli. e. 3, 4. ss. Ps. 110, 1. Non dicit h. 1. per dominum nostrum, nam etiam angelorum dómi- num innuit, quem ipsi angeli Dominum appellane Lue. 2, 11. Matth. 28, 6. [Continetur hac appellatione, quicquid e. 1. atque deinceps v. 7 — 10. memo- ratur. V. g.] Antitheton, per angelos. v. 2. Conf. v. 5. seq. — Otto tgW ày.ou- sàvTwv) ab iis, qui ex ipso Domino corani audierant. Spectatores etiam illi S64 HEBR. II, 3 — 5. fuerant et ministri, Lue. 1, 2. sed auditum hoc loco memorat apostolus, con- venienter instituto suo. v. 1. s. Respicit apostolus non solum in genere ad hi- storiarn evangelicam, sed etiam ad singularia capita, v. gr. de supplicatane in horto. etc. e. 5, 7. not. Ad ecclesias ex gentibus scribens Paulus multa solet de sua vocatione, deque fructibus laboris sui dicere: hìc vero ad fratres ex circumeisione scribens, apostolos potissimum citat longo tempore cum Domino versatos. conf. Act. 1, 21. 10, 41. 13, 31. not. atque illos ipsos apostolos tan- tummodo generatim citat, ut Hebraeos ad solum Dominum redigat. — sì; r,^a;* in nos) Hoc denotat aetatem praesentem illam. — éjkpoawOYr confirmata est) non per poenas, sed per charismata. Resp. psfìaios firmus. v. 2. v. 4. <7uv£7uu.apTupouvTO<; ) Decompositum. Christi est, t estart: DEI est, <7uvs77iu.apTops?v , testimonium super adderà. Idque fecit et in terris ambulante Christo, signis et prodigiis, et in coelum sublato, variis virtutibus. Act. 2, 22. 33. Id Testimonium totum agit de Domino Jesu Christo. Act. 2, 36. 10, 36. 42. Rom. 14, 10. 1 Cor. 12, 3. Phil. 2, 11. Si quis varias virtutes etiam ad Christum in terris ambulantem referre velit, non repugno. Me, ni fallor, induxit parallelis- mus notae sequentis. — tvoduXoc^, variis) Parallelum, [/.£pi<7[AO% distributionibus. coli. 1 Cor. 12, 11. — xxt7. T7)v ocótou 6sXt,<7iv secundum suam voluntatem) liberrime, uberrime, clementissime, non prò arbitrio accipientium: unde pa- tet, donum esse piane supernaturale. ocùtoO, ipsius Dei. "pilsi LXX QzkriGiq. v. 5. où yàp àyyéXoi;- non enim angelis) Aetiologia, versum 3. ubi Sa- lutis et Domini appellatio scile inserta est, respiciens, novae periochae incho- andae inservit. Quo major Salus, quo gloriosior Dominus spernitur, eo gravior est culpa spernentium. Non angelis, de quibus nil in eam sententiam scriptum est, sed homini, hominisve fìlio, Jesu Christo, et angelos et omnia subordinavit Deus. Plus negotii habuerunt angeli in V. T. sed in N. T. evecta per Christum humana natura angeli sunt conservi nostri. Plus negotii dixi sùXaj^à);. ex anti- theto etiam illud cogitali possit, quod in V. T. major angelis reverentia debe- batur, quam in N. T., ubi mine conservi nostri sunt. Eo ipso autem, quia nostri conservi sunt, intelligitur, eos non esse in N. T. otiosos, sed tantum sub alio respectu agere, quam in V. T. Ut hoc loco angeli opponuntur Domino, sic v. 16. opponuntur fratribus. Apostolus soli Christo solos homines credentes copulat. — u7T£Ta^E, subordinaviQ Hoc verbum jam repraesentatur ex v. 8. Subordi- navit Deus, nam ad cap. 1, 1. respicit oratio. — tyiv obtoupivYiv tyjv [yiXXou^av orbem terrae futurum) Una omnium temporum oìxou[jìvvi terra est, e. 1,6. Ita- que oìxou[jlsvv) \JAXkouaoL terra futura dicitur, ut sol crastinus, quamvis unus omnium sol dierum est. Hebraice J??2n Graece irÀXkouav.. Orbìs unus est, sub gratia et sub gloria; futurus dicitur, non quin jam sit, sed quia olim praedic- tus. Novitas, quae per Christum in N. T. instituta fuit, tanti aestimatur in Scrip- tura, ut inde exsistat dichotomia inter tempora V. T., et inter tempora N. T. una cum aeternitate inde pendente, haec, simul sumta, vocantur vi oUou^svyi ri (xsX- Aouaa. MsXXovTa sunt identidem, ex prospectu V. T. prophetico in Novum Te- stamentum, Bona in N. T. praesentia, per Christum parta; quae incipiunt, dum orbis futurus ei subjicitur, quum primum gloria et honore coronatus fuit. De Paulina hac locutione conf. not. ad Rom. 3, 30. Quanquam etiam prò hujus epi- Stolae tempore futurus est suo modo, tum, quum omnia Christo subjecta erunt, etiam mors. 1 Cor. 15, 24. seq. expende nondum, v. 8. et ipsam orbis futuri descriptionem, cap. 12, 26. seqq. Late patet nomen orbis. vide Psalmum, qui mox cita tur. rcar/ip tou MEAAÓINTOS aìwvo;, Pater futuri seculi, Es. 9, 6. in Graec. et Lat. — 7uspl fe XaXou^ev de quo louuimur) louuimur: nos docto- res. e. 5, 11. not. Huic versiculo per hoc incisum vis propositionis conciliatur. Propositio autem est: Omnia sub jicientur Jesu Christo. HEBR. II, 6 — 8. 865 v. 6. SisiMcpTupacTO &s 770u ti?, testcttus est autem alicubi aliquis) aliquis, scil. testis. Non hìc locutus est David de se ipso: quare nomen ejus non opus erat poni. Neque subsistendum est in internunciis, sed spectandum verbum DEI, semel testatum. Testatus est David in Psalmo 8. ad quem Psalmum hoc caput saepe respicit, etiam a versu IO., ut videbimus. àè, autem , facit antitheton inter angelos et inter eum, cui Psalmus omnia subordinata testatur. — ti sstlv — ito- Lv aÙTOu) Sic piane LXX, Ps. 8, 5 — 7. Incisum illud, et constituisti eum super opera manuum tuarum, apostolus in sua certe argumentatione non assumit, om- nia ex eo, quod in Psalmo praecedit et subsequitur, deducens. Memorantur in inciso ilio opera manuum DEI, i. e. coelum, luna et stellae (Sol abest: vel, quia, ut Abrahamo seminis sui servitus et liberatio, Gen. 15, 12. sic Davidi exinanitio et exaltatio Messiae, no e tu indicata et ab eo decantata est: quemadmodum etiam sermo Domini ad Jobum noctu fuisse videtur, Job. 38, 7. 31. s. vel, quia Mes- sias in cruce, dereliclus, obscurato sole, lunam et stellas vidit:) at ultra horum durationem manet imperium Christi. — ti stev, reliquia in sermone Psalmi, cui eventus rerum partim re- spondet, partim respondebit. — vuv Sé outùco, nunc autem needum) Nuv nunc lue servit anthypophorae. nam tempus denotatur in outuco nondum, et hoc con- struitur cum ópto[x£v videmus, in antitheto ad praesens (&Ì7uof/.ev, cernìmus. Sub- jecta Christo jam sunt plura, quam videmus; et suo tempore prorsus omnia erunt ei subjecta, nobis cernentibus. Eph. 1, 22. 1 Cor. 15, 27. s. sed cur non- dum omnia? quia et corpus ejus, ecclesia, laborat: et ipse non agnoscitur, certe non conspicitur. Verbum filéna cerno notat quiddam magis defìnitum : opaco vi- deo, quiddam latius atque augustius. v. 9. Sé, vero~) Antitheton inter id Psalmi, quod nondum videmus, et inter id, quod jam cernìmus impletum in Jesu. Quid autem cernimus? Jesum, qui paululum praeter angelos minoratus erat, cernimus, quod propter passionem mortis sit gloria et lionore coronatus. In hac periocha, YjXaTTtoj/ivov (Sta — é<7T£(pavo) k aivov) 07utù? "Arzk. est ^iac[/4s., qualem habet Paulus Gal. 4, 4. 5. atque in praesenti inciso, Sta x,tX. quod incisum ante SóEy] nullam GTtypiv desiderat, id propter quod coronatus est Jesus, nempe passio mortis, ex naturali ordine rei, nec sine emphasi, ante coronationem ipsam memoratur. Eximit Judaeis aposto- lus infestum crucis scandalum; et argumentum, quod a passione Jesu contra gloriam ipsius eamque nobis quoque gìoriosam duci posset, ita solvit, ut etiam invertat. Passionem mortis adeo non obstare, ostendit, gloriae et honori Mes- siae, ut eam potius confirmet nobis. Unde inferi, minorationern Jesu praeter angelos, quae ad paululum facta fuerit, non eo spectasse, ut in morte maneret, sed ut morte semel exantlata omne sibi subordinatimi haberet. Jesus est, in quem et minoratio et coronatio in Psalmo descriptae conveniunt: Idem ergo est, cui etiam potestas in omne, quae in gradatione Psalmi subsequitur , convenit. — Ppa/y Tt, paululum quiddam) Aliquot horae crucis, dies passionis, anni laborum, quantulum sunt ad aeternitatem? — rasp' àyysXous, praeter angelos) pati ac mori nescios. — yiXoctto^ìvov) lenuiorem, minorem, vermem factum, conf. Lue. 22, 43. Participium innuit, Jesum per se et sua causa potuisse sine passione capessere gloriam: sed fratruin etiam ducenda fuit ratio. — [fts7TO[/.sv, cernimus) Adspecfus, inquit, loquitur. Idem verbum e. 3, 19. 10, 25. Res et eventus con- gruit cum fide testimonii praevii. v. 6. init. — tò % quam /àpm in /copi? librariorum sedulitas, planiora omnia quaerens, mutavit: et tamen /copi; remanet in monumentis antiquis, multis, gravibus. Ea enuinerat Apparatus cri- ticus: iis addatur Anastasii abbatis, qui seculo Vili, in Palaestina floruit, liber contra Judaeos, diserte liane lectionem exhibens. Neque lectionem hanc, neque interpretationem hìc a nobis propositam, quisquam, ut spero, exagitabit: lectori tamen integrum est, rem amplius expendere. Syriacorum exemplarium in utra- que lectione conjungenda constantiam declarat La Croze lib. III. de Christianismo Indico, e. 3. §. 64. — ysucniTat, gustar ef) Notatur hac phrasi veritas mortis, ut passim: et hoc loco, ut diximus, simul to (3pa/ù brevitas, cui notandae aptus est genitivus, Socvoctou, coli. e. 6, 4. not. Aliud est, partem mortis gustare; aliud, pars sive brevitas temporis, qua mors tota gustatur. Brevitatis signifìcationi non obstat locus Matth. 16, 28. nani ibi est locutio negativa, uti Lue. 14, 24. Adju- vat autem eam locus Psalmi 34, 9. ysu(ja(j0s xal fiere • i. e. gustate modo, et vi- debitis. alias gustus non poneretur ante visura. v. 10. £77pS7TT£, decebat) Sic Psalm. 8, 2. "pisi LXX, vi (ASYa>,07upé7ueidt <7ou. Ceteroqui toto hoc versu 10. Propositio, quae versu 8.9. verbis ejusdem Psalmi vestita erat, nunc verbis ad apostoli institutum propius accommodatis declaratur: sed cum hac diiFerentia, ut versus 8. 9. expressius agat de Gloria, ex antece- dentibus; versus 10. de Passionibus agat expressius, transitionem ad subse- quentia parans. Praedicatum propositionis est, Decebat illuni, propter quem om- 55 * 86S HEBB. II, 10. nia et per quem omnia sunt: subjectum sequitur, multos fìlios in gloriam àya- vóvTa ducentem, principem s aiuti s eorum per passiones consummare. Posset àyayóvra resolvi, iva. àyaywv TòXsicóayr sed construitur sic, àyayóvxa. tòv òcpyr\- yòv, ut primus (lux salutis sit etiam perducens in gloriam. àp^yò; componitur ex àpj$ et àycr et àpyvi prospicit in textu ad tslzi&Gy.i (coli. C ap. 12, 2.) at ayw respicit ad àyayóvxa. Itaque complectitur Propositio sententias magnas et multas, quas sic evolveris: 1) Jesus est dux salutis. 2) Ut patiendo salutem pararet, necesse fuit. 3) Per passiones est consummatus. 4) Cum ea consummatione conjuncta est gloria filiorum. 5) Filii sunt multi. 6) Totum hoc institutum valde decebat Deum, quamvis infidelitas prò de- decore habeat. 7) Decebat Deum , ut Jesus pateretur et fìlios salvaret. nani propter eum sunt omnia. 8) Decebat Deum, ut Jesus consummaretur, et filii ad gloriam perduce- rentur. nam per eum sunt omnia. Ex his, quatuor momenta, totidem literis notata, servato textus ordine, ponimus A B Gloria filiorum: dux patiens: C D salus filiorum: consummatio ducis. Haec momenta reducuntur ad Deum , propter quem et per quem omnia sunt, id est, cui tribuenda sunt omnium rerum initia et exitus. Ad initia rerum pertinet B et C. ad exitus rerum pertinet D et A. Enimvero eadem quatuor mo- menta per ^iaapv in textu sunt transposita, ut a fine .4 pulcherrimo ordine pro- grediate oratio ad media, quae in B CD continentur. — aÙTto) eum, Deum Pa- ttern: qui memoratur versu 9. et subauditur versu 5. — ài' ov, Si' ou, propter quem, per quem) Subtili et eleganti discrimine Paulus praepositiones cumulare so- let. — TzoXkoijc, multos') quam plurimos. linde iy:/Sk'/]aix , coetus. v. 12. — ubò;, fìlios) Stilo V. T. dicuntur Tuai&a pueri, coli. v. 13. s. not. stilo N. T. uiol filii, quorum status opponitur servituti, v. 15.: ut apud Paulum, Rom. 8, 15. Gal. 4, 6. Ipse Jesus, Filius: is nos facit fìlios Dei, nos habet sobolem suam. tz^b" 1 7uai&a, soboles sunt Synonyma. conf. Ps. 22, 31. Es. 53, 10. — sì; SóEav, in gloriam) Haec gloria in eo ipso consistit, quod sint filii, et tanquam filii tracten- tur. Rom. 8, 21. Expende Joh. 17, 10. 22. ac totam illam orationem: et confer v. 7. hujus capitis 2. Proximam inter se significationem habent gloria et sancti- tas, ductio in gloriam et sanctificatio. v. 11. — r/fe ccoTYjpta; aÙTaW, salutis eo- rum) Hoc ipsum vocabulum praesupponit perniciem: ex qua ut educeremur, patiendum Christo fuit. Salutem excipit àóEa gloria, stilo Pauli, 2 Tim. 2, 10. not. — TS^stcosou, consummare) Hoc verbo continetur perductio ad fìnem mo- lestiarum et ad metam gloriae plenam. e. 5, 9. Metaphora agonistica. Frequens enim in hac epistola, TsXsLoOaOat, ts^sloc, tsÌsiótvis, TsXsicixrtc, TsXsttóTfe, de Chri- sto et Christianis. Haec per passiones consummatio duo momenta innuit: 1) Glo- riam Christi, quippe cui, consummato, omnia subordinantur. II) Passiones prae- gressas. De passionibus mox tractat expresse, v. 11 — 18. quanquam eas etiam in praecedentibus attigit: tractationem de Gloria hoc ipso loco praemisit, ad acuendam hortationem suam, et ad praesanandum scandalum passionis et mortis. Uberiorem vero utriusque momenti considerationem intertexit insequenti tracta- tioni de Sacerdotio, quae versu 17. proponitur. Ac de Passionibus quidem res HEBR. II, 10 =-13. aperta est: Glorìam vero describit, cium opportunis locis memorat, Jesum esse consummatum, esse in coelis, al fio rem coelis factum, sedere ad dexteram Dei, secundo conspectum tri, hostes ejus posti um tri scabellum pedum ejus. hoc versu, et cap. 4, 14. 5, 9. 7, 26. 28. 8, 1. s. 9, 24. 28. 10, 12. 13. 12, 2. v. 11. yàp, enim) Necessitudo summa, causa, cur decuerit, Jesum non sine nobis consummari. — ó &y}à£caXe?vj appellare, appellando declarare. v. 12. Tiywv, dicens) Tria hic sunt allegata V. T. quibus praecedens sermo apostoli egregie confìrmatur, per */ia<7[/.òv, ordine retrogrado. Namque apostolus memorat Christus in dictis V. T. ait: v. 10., filios: v. 13. fin. ego et nati. ibid. consummationem per passiones: | v. 13. init. confìsus ero: v. 11., necessitudinem ejus, qui sane- v. 12. fratribus meis: tificat, et eorum, qui sanctifìcantur: | Ac rursum v. 14—17. ordine inverso memorantur nati, et res a Christo bene gesta, et fratres. Duae catenae allegationum, e. 1. de Gloria Christi, et e. 2. de Redemtione, suavissime inter se respondent. — à-ayy^to — u;xv/iaw az) Ps. 22, 23. LXX, oV/)y-/j<70|xou' cetera, iisdem verbis. Nomen Domini boni, fra- tribus ignotum, Messias praedicat, ut fratres quoque laudent illum. Ps. cit. v. 24. — 6[J!.V7Ì(J€0, canam~) tanquam dux chori. conf. Psalm. 8, 3. v. 13. syà zgoi/,%1 7T£7:oi0cbc £7c' aÙTw, ego ero fidens in eó) LXX, jtai tzz- rotGw; zGojj.Ga stu' aÙTw* apud Esajam proxime ante locumexc.8. citandum mox. ttstcoiGÒ)? ego[/.o« ex' aÙTw 2 Sam. 22, 3. quod ecclesia imitatur Es. 12, 2. Innui- tur filialis fiducia Messiae ex passionibus adPatrem confugientis. [et nequaquam frustrati, coli. v. 10. fin. V. g.] e. 5, 7. coli. 2 Sam. cap. cit. v. 4- se ; pouXsTat, non suo vivere arbitrata. v. 16. àvyrcou) Particula morata GTo/ac^òv sonans, sed oùx adjuncto ps- Paioxjiv alens. totus versiculus miram declarandi vim habet. conf. xpó§7}Xov, e. 7, 14. Non angelos; nos igitur. nil est tertium. — àyysXcov, angelos) sine articulo. Id est, non sunt angeli, carnis et mortis expertes, quos apprehendit. — exdajxpavsTaL) apprehendit Christus, sive assumìt , in dictis citatis; opem latu- rus, liberaturus. v. 15. 10. s. Idem verbum e. 8, 9. Matth. 14,31. Si sermo esset de incarnatione ipsa Filii DEI, in antitheto esset singularis numerus, àyys^ou angelum, angelicamve naluram: nunc quum àyyélcov angelos dicitur in plurali, etiam aizé^j^Toq semen accipitur ut collectivum. — .£, debebat) Grande verbum. e. 5, 3. debebat, ex necessitudine consanguinitatis, et quia in V. T. receperat. v. 12. 13. Incrementum fìduciae in loquendo, coli. v. 11., non erubescit. — y.txzà Tcàvra, per omnia) per omnes passiones et tentationes. — toT? àXe>.v, misericors') Hoc quoque, ut 7uhjtÒs, fidelis, construitur cum àp^iepsù; pontifex. e. 4, 15. 5, 2. Misericors est factus erga populum peccatis S72 HEBR. II, 17. 18. Ili, 1. laborantem: ttlstò; fidelis , quod ad DEUM attinet. y^acp; hic locum habet. Sacerdos et princeps Sacerdos est, qui jus habet accedendi et adducendi ad DEUM. tò TttGTÓs, fidelis, tractatur e. 3, 2. seqq. addito usu: tò éXsT^xtov, mise- ricors, e. 4, 14. seqq. usu item addito: tò àp^tepsù?, pontifex, e. 5, 4. s. 7, 1. s. addito usu a e. 10, 19. Simillima propositio multarum rerum, Rom. 1, 16. not. De tribus hisce momentis unum, é^sr'^tov misericors, ante Ysvr]Ta.i fieret ponitur, quia ex ante dictis deducitur. Reliqua duo commode innectuntur, quia cum primo ilio postmodum tractanda veniunt. Eleganter autem in hac propositione magis absolute sonat misericors et conjunctim fidelis archisacerdos, quia vi- cissim tractatio subsequens fidelitatem citra sacerdotium , in Mose, et miseri- cordiam cum sacerdotio, in Aarone spectat. Primum misericors est Jesus. Nemo putet, Jesum ante passionem habuisse plus misericordiae, et nunc plus severitatis. Effugiamus modo iram Agni etiarnnum futuram. — àp^ispsu;) Pori- tifex Latinis dicebatur sacerdos ex eo, quod pontem Romae, vel sacra in ponte (acereti ac pontifex, tepsu; vel unicus vel gregarius; àp^ispsu; vero pontifex maximus , supra alios, quibus praeest, eminens. In Evangelistis et Actis, ubi frequens judaicorum àp^ispécov mentio, neminem, ut arbitror, offendet usitatum interpreti Vulgato ceterisque pontificis vocabulum: sed in hac epistola, maxime ubi de Christo agitur, nescio an id Pauli stilo aeque, ac Numae institutis, aptum sit. Invitus eo certe utitur Seb. Schmidius , et subinde dicit princeps sacerdos : sed praestat unum vocabulum, praesertim ubi alia epitheta accedunt, ut hoc loco misericors et fidelis: neque enim e. 4, 14. commode dixeris pontificem maxi- mxim magnum. Oportunissimum vocabulum, archisacerdos: quod ab eruditis pridem est adhibitum, et aeque bene sonat, atque archigubernits apud Jabole- num, et apud alios archiflamen, archipraesul, archipontifex , et alia, quae notat Vossius de vitiis Latini sermonis p. 371., et alii. Quod ad rem attinet, mox glo- riosus hicce sammi sacerdotis titulus recurrit cap. 3, 1. Nusquam autem nisi in Psalmo HO., et Zach. 6, 13., et in hac Epistola Christus expresse appellatur Sacerdos: et in hac unice epistola de Sacerdotio Christi ex professo agitur. Unde patet, quam singularis in suo genere, quamque necessarius hic Novi Testa- menti sit liber. Omnibus tamen hisce , etiam Veteris Testamenti , locis additur regni mentio : quod saepius alibi sine sacerdotio memoratur. Etiam in cruce, in qua hic Sacerdos sacrificium peregit, titulus Regis erat. Sacerdotium juxta cum regno huic Primogenito competit. — Ta 7rpò<; tòv Osòv, ad Deum) Sic e. 5, 1. — sic, tò iX(x.gy.zgQ. , vocationis coelestis) per Dominimi e coelo factae, et eo, unde facta est, perducentis: e. 12, 25. vo- cationis Dei superne, ut Paulus ait Phil. 3, 14. Vocationis correlatum ófAO^oyta confessio: de qua mox. Sic Paulus 1 Tim. 6, 12. — [/.erompi, participes) Idem verbum v. 14. e. 6, 4. 1, 9. 12, 8. — tòv òltzógtoIov) Apostolum, Legatum, Dei Patris: eum, qui Dei causam apud nos agit. Inde dicimur, vocationis coelestis HEBR. Ili, 1 — 6. 873 participes. — xal àp^ispsa, et archisacerdotem) qui causarci nostrani apud DEUM agit. Inde dicimur sancii Hic Apostolatus et Pontificatus uno Media- toris vocabulo continetur. Ut apostolum confert Jesum Mosi; ut sacerdote™ (quae appellatio reassumitur e. 4, 14.) Aaroni, simulque utrique praefert. utramque dignitatem, quam duumviri illi fratres divisam habebant, hic unus conjunctam habet, et multo eminentiorem. Hoc loco dicitur, sensu respectivo, KiGtòt; fidelis, uti àXrjOr,;, verus, Joh. 5, 31., unverwerflich, testimonium, quod non potest recusari. — Tffe ó^oXoyta; Viatov, confessionis nostrae) Confessio in- nuitur, non ea, quae fit ad homines, sed quae fit ad DEUM. Egregie hoc verbo exprimitur natura fidei, quae prono responsu in promissionem fertur. DEUS, qui filium misit et sacerdotem nobis dedit, >iyst, dicit: homo, ó[/.oXoye?, condicìt, assentitur, subscribit. Sic e. 4, 14. 10,23. Id faciebant solennissime in baptismo. Oppositum, àvTtXoyia, contradictio. e. 12, 3. v. 2. ™<7tòv ovTa, qui fidelis est) Num. 12, 7. in fine wa bsn r.tttt **ap Nin *jttN3 LXX, ó Gepdc77cov |/.ou (conf. mox v. 5.) [/.tt>0.aV/;07ì<7O[j!Ìvtov, eorum, quae dicenda forent) quae loquuturus esset Moses, (e. 9, 19.) de Christo maxime; et dein- ceps Christus ipse. In cap. 9, 19. est parallelismus verbalis, qui tamen simul infert parem rationem, quae Moses prò tempore Num. 12. et loeutus erat et locuturus. Miriam non de praeterito solicitabat Mosis auctoritatem , sed in posterum volebat sibi tantundem vindicare, ob specimina quaedam praeterita. v. 6. sterrò; às, Christus vero) Huic Moses cedit. Legatus, absente rege, valde conspicuus est: praesente rege, ad multitudinem recidit. Hic quoque sub- audi: moro? écm fidelis est. Filius fidem praestat in omnibus Patris sui iisdem- que suis ipsius rebus. — etcì, super) Hoc èm by super indicat eminentem ejus potestatem. év in datur Mosi, v. 5. — ocùtou, ejus) DEI. e. 10, 21. — Ó;) Haec 874 HEBR. Ili, 6 — 10. lectio vetustissima. *) alii, ou, ex alliteratione ad aÙTou- quo pacto scripturus erat Paulus, ou ó ol/.o?, quemadmodum Erasmus initio edidit. Dicitur enim, ou tÒ tctuov, vi? ó à&sXcpòs, wv tÓ GTopc, (i>v Tà òvó[j.aTa, ou 7) TrXYiyTi, wv Tà xwXa, ou ti EA11IAA gpi éV àv9pw7wOv, — jcai AEIO KYPIOY AEIOSTH vi y.ap&ta aÙToO — oùjc o^STat ÒTav sXGti tk ArA0A. — K7ro GsoO (covro?, a DEO vivo') Vita DEI fìdem nostram efficacissime et praesentissime animat. Laudatur etiam Deìis virus, e. 9, 14. 10, 31. 12, 22. Qui a Christo desciscit, a DEO desciscit. Cap. 3, 12 — 19. Xtac)^puv6£VTs;, coli. v. 15., iidem sunt, qui TrapaTri/.pàvavTo?. — dbcoùcocvTs:, audientes.) v. 15. — nraps7tfccpavav ) exacerbarunt , Dominum, rixantes cum Mose. Ex. 17, 2. — Sta ^coucsco?, per Moyseti) cujus sermonibus auditis de- buerant credere. v. 17. wv, quorum) Probat eventus. sic quoque v. 19. — wv t£ xwXoc £77£<70v èv ty, èpvi^w) Num. 14, 29. LXX, év tyj spreto TauTTi 77£<7£irat Ta xto),a uawv. Semper haec appellatio b^B y.&>l%. corpora mera et caduca, indigna- tionem indica*. xtòXa, artus, proprie pedes apud Eustathium. Sic XL anni in dies resolvantur, et in singulos dies aequalis morientium conferatur numerus, qui- libet dies habuit XL virorum mortes. Magna causa Psalmi XC! v. 19. oùx, r^uvviO^crav , non potuerunt) quamvis postea voluerant. CAPUT IV. v. 1. ^o^Ow^ev , timeamus) Ubi multi cecidere, causa timoris est. — /taf5&Ei7ro[jiv7]; éxayys^ia;) quum relieta et reservata est nobis, postquam alii eam neglexere, promissio. Idem verbum eodem sensu Rom. 11, 4. Affine verbum, zkoIzìkztki relinquitur, superest , v. 6. 9. e. 10, 26. Hoc, admoni- HEBR. IV, 1 — 7. 877 tioni intextum, propositio est, quae probatur v. 3. Plurimum est, in hac epi- stola, verbum £77ayys)^ou.ai, promitto , et nomen STrayys^a, promissio. Hoc capite sermo est de requie vitae aeternae. adirne enim est hodie, quum, si du- ritiei cordis indulgemus, cadendi periculum manet. Hodie, bene collocatum, desinit in requiem. Requies est id, quod, semel impetratum, non iterum amit- titur. Nos nunc (coli. e. 2, 5. not.) urgemur plus ultra. Praegustus in hac vita non negatur: negatur piena quies. Omnes praegustus quietis piane sunt tenues, collati ad superna. — àox?; ti;, videaiur quispiam) Euphemia. Quilibet ita currat, ut sine specie contrarli dici possit: Rie currit. Conjugata sunt, §o- KStv, h. 1. uTTÓ^'.yaa, exemplum, v. 11., et svXswivucjOat, ostendere, e. 6, 11.: (ktvtw , praeter. medii, $s$oxa, inde oV/.sw, et ipsa noémata congruunt. nani qui studium ostendit, non videtur remanere: qui remanere videtur, exemplum est contumaciae. — uorspTixsvai, deferisse) Idem verbum e. 12, 15. .Exempla, cap. 12, 17. Num. 14, 40. Lue. 13, 25. LXX, òffTepetv jetoffinu to Trwr/a. Num. 9, 13. ódTspstv, Platoni, Gorgia ineunte, est post fé stum venire. v. 2. yàp, etenim) Ref. ad .iv, rursum) Quis existimasset, tantam esse tamque solennem concionem in Psalmo 95. Magni faciamus verba DEI. Conf. e. 10, 8. not. — 878 HEBR. IV, 7 — 12. optasi, defìriif) DEUS. — yj[/ipav, diem) Hoc deducitur ex eo, quod mox alle- gatur, .ol, juncturae et medullae, dicuntur synecdochice partes intimae et recessus in spi— ritu, anima et corpore hominis. Animam format Moses, Spiritum Christus: 2 Cor. 3, 6. corpus trahit anima, utrumque spiritus. 1 Thess. 5, 23. Spiritus per efficaciam verbi DEI dividitur ab anima, quum ille DEO asseritur; haec sibi relinquitur, quatenus spiritum aut non assequitur, aut non sequitur. Atque ut HEBR. IV, 12—15. 879 jimcturae non solum a medullis dividuntur, sed ipsae juncturae in suas partes, medullae in suas partes dividuntur; neque intentiones solum a cogitationibus, sed ipsae intentiones, ipsae cogitationes dijudicantur : sic non solum anima a spiriti^ sed quasi pars spiritus a parte spiritus, pars animae a parte animae di- viditur. Lue. 2, 35. Separatur etiam caro et spiritus. 1 Petr. 4, 6. not. — èvGu- jr/icstov >tal svvotwv, intentionum et cogitationum) A parti bus majoribus, ut sunt anima et spiritus, et minoribus, ut sunt juncturae et medullae, venit ad faculta- tes. £v6u|/.Y].u6ÓTa) qui transiit, non modo intravit coelos. e. 7, 26. — xpocirwjjtxv, tenea- mus) A e. 3, 1. ad cap. 5, 3. sunt quatuor momenta per yixG^òv exposita, quippe quae doctrinam et usum, usum et doctrinam continent. Respiciatur, quaeso, Con- spectus epistolae. v. 15. où, non) Comparationem levitici pontificis et Christi, 1) quod ad qualitates, 2) quod ad vocationem attinet, apostolus per ytxctxòv instituit. in priore est apodosis et protasis: in altera, protasis et apodosis. e. 4, 15. s. 5, 1. s. 4. 5. — GupraOvfcoa, compati) Compatitur, eadem perpessus. Es. 50, 6. 4. Cognatum nomen, misericordia, v. 16. Respicitur ad cap. 2, 17. — toc?? àaOevetoci?, infir- mitatibus) Aptum vocabulum. e. 5, 2. Peccati notio, nostri respectu, inciudi- tur: respectu Christi, excluditur. sequitur mox, absque peccato. — za8' ójjloió- r/nra, secundum similitudinem) quatenus similis nobis est factus. e. 2, 17. — /topi; à[/.apTias, sine peccato) Sic e. 9,28. Quomodo autem, sine peccato tenta- tus, compati potest tentatis cum peccato ? In intellectu, multo acrius anima Sal- vatoris percepit imagines tentantes, quam nos infirmi : in voluntate, tam celeriter incursum earum retudit, quam ignis aquae guttulam sibi objectam. Expertus est igitur, qua virtute sit opus ad tentationes vincendas. Compati potest: nam et sine peccato, et tamen vere est tentatus. 8S0 HEBR. IV, 16. V, 1 — 6. v. 16. 7rpo[/.sOa, accedamus) Idem verbum, e. 7, 25. 10, 1. 22. 11, 6. 12, 18. 22. item, syyi(siv, e. 7, 19. stcsp^ssOai, e. 6, 19. sfcoào;, e. 10, 19. Sic Paulus etiam Rom. 5, 2., 7rposaytoy7Ì. — tw Opóvco, ad thronurri) e. 8, 1. 12, 2. Es. 16, 5. — Tvfe x<*P tT0 ^ gratiae) Hoc quoque verbum in hac epistola frequens. — Xà(3coy.sv xtX.) Sumitnr misericordia Christi, ostensa; et, ulterius, gratia DEI invertititi*. Alteri nomini praemittitur conveniens verbum, alteri subjungitur. yiaLG\LÓ$, — sXsov, misericordiam) Ref. ad compati. — X^P IV ' H r atiam) Ref. ad gratiae. — suxaipov, tempestivam) Fideles apparatum gratiae non sentiunt simul in longa tempora; sed quum incidit tempus, praesentem eam inveniunt: et haec opportunitas maxime incidit in tempora N. T. Rom. 3, 26. 5, 6., et sub eo in tempora crucis. — (3o7Ì0stav, opem) e. 2, 18. CAPUT V. v. 1. Ila;) omnis, leviticus. Antitheton ad Christum. nam de levitico sa- cerdote sermo est v. 1—3. ncque apodosis additur, quippe quae in antecedenti- bus habetur. At v.4. in nova parte comparationis est protasis subsequente apo- dosi. Summa est haec: Quicquid praestans est apud sacerdotes leviticos, id in Christo est, et quidem modo eminentiore : quicquid illis deest, id tamen etiam in Christo est. — si; àvOpcó^cav Xajxfìavó^svos , ex hominibus sumtus) Pars predi- cati. Antequam sumebantur , ejusdem piane erant conditionis. — ùrcsp, prò) ex hominibus, prò hominibus. concinna oratio. — xaGterotTai, constituitur) Prae- sens : constitui solet. — Tà rcpò; tòv Gsòv, quae sunt ad DEUM) Sic LXX, Deut. 31, 27. — Scopa, dona) in rebus inanimatis. — Gusta; ùrcsp à[;.apTtcov, sacrificia prò peccatis) ex animalibus. v. 2. f/.STpio7rcc0stv) moderate affici. Hesychius, (/.STptoTCaOy);, (jt.tx.pa toxg^wv, % suyytvcóraoov S7rtswctó<;. Opponitur tó [xérpov moderatio severitati et rigori, qui non nisi in contumaces editur. e. 10, 28. — SuvdcjjLsvo?, qui possit) qui non pla- ceatsibi. conf. Rom. 15,3. — àyvoooc>t jcal rcXav colevo t;, ignorantibus et in errore versantibus) peccantibus per ignorantiam et errorem. Pfttp LXX, àyvostv. Igno- ranza (simplex) est mera privatio advertentiae, memoriae : sed error permutat bonum et malum, verum et falsum. — àcGsvstav, infirmitatem) peccaminosam, sacrifìciis expiandam. v. 3. Sta TaÓTyjv, propter nane) infirmitatem subaudi. vel tocut/jv, nane ponitur prò neutro, uti Matth. 21, 42. v. 4. >tocl, et) Hìc ingreditur in tractationem de ipso sacerdotio Christi. — *rt;, quisquam) Sacerdos leviticus. — ttiv tija^v, honorem) Sacerdotium, honos est. Synonymon, SóEa gloria, v. 5. — àapùv, Aaron) accepit, vocatus. v. 5. àp^tspsa, archisacerdotem) Sicsaepe appellatur Christus : idemsaepe, et mox v. 6., sacerdos dicitur. Sacerdos absolute, quia unicus est, sine pari: archisacerdos , respectu typi Aaronitici, et respectu nostri, quos suo ad Deum aditu et ductu sacerdotes fecit. — ó XaXvisa; rcpò; aÙTÒv, qui locutus est ad eum) *2$ *i£N njro Ps. 2, 7. — mó; (/.ou, filius meus) Non innuit apostolus, tum, quum Pater dixit: Filius meus es Tu, Patrem Filio honorem sacerdotii contulisse; nam generatio utique prior est sacerdotio: sed declarat, Filium, qui nil a se ipso facere potest, sed semper in Patris potestate est, et, quod Pater vult, id demum facit, quod Pater dat, id demum accipit, a Patre etiam, sacerdotii honorem acce- pisse, cujus nemo nisi ipse Filius capax erat. Inde nexus, /«aOto;, quemadmodum. v.seq. Tali modo David filios habebat sacerdotes, i. e. intimae admissionis. 2Sam. 8, 18. cum Scholiis Mieli aélis. Et Filli et Sacerdotis nomen, ex Psalmis citatum versu 5. 6., mox versu 8., et cap. 7, 3. 28. repetitur. v. 6. sv sTspw, in alio) Sic Paulus etiam Act. 13, 35. — /\syst, dicit) HEBR. V, 6. 7. 881 DEUS. — dò) Ps. HO, 4., ubi LXX totidem verbis. — [/.styweSsx , Melchisedek~) Quis fueritMelchisedekus, scire ceteroqui nil refert, praeter id quod de eocom- memoratur, imo ipsum silentium de reliquis ejus rebus mysteria continet. Fuit certe rex et sacerdos ilio tempore, ex humano genere. v. 7. 6?, qui) nempe Christus, Filius Dei, Sacerdos. Non dicitur hic, sed qui, magna relativi pronominis significatione. namque nominibus versu 5. 6. po- sitis respondet sermo subsequens. Habetur versu 7 — IO. summa eorum, quae cap. 7. et seqq. tractabuntur, interjecta insigni xpoSeparceta et praeparatione. v. H.s. Exquisitissimeque comprehenditur in hac summa processus passionis, cum intimis suis causis, a Gethsemane usque ad Golgatha, et adhibentur eaedem locutiones, quae ab evangelistis. conf. etiam Ps. 22, 3. 20. ss. 25. 69, 4. 11. 109, 22. — év toc?s ^[Aspai? r/fo cocpx.0^ ocùtou, in diebus carnis suae) in diebus illis, duobus praecipue, quibus ea passus est, quae ut pateretur, carnem pecca- minosae et mortali simiiem assumsit: e. 2, 14. 10, 20. Matth. 26, 41. fin. quum prae infirmitate visus est merus esse homo. Joh. 19, 5. — ^sifasi? ts y.oà Exstti- pta?, precationes juxta atque supplicai ione s) Pluralis. nam in Gethsemane ter oravit. Particula ts que indicat, non esse mera synonyma hoc loco, orationes sunt animi; supplicationes , etiam corporis, ut docet etymon vocabuli ncsTSuo) supplico, apud Eustathium. De utrisque vide Matth. 26, 39. — xpó; tòv $uvà[/.s- vov <7(ó(^£tv aÙTÒv i% GavaTou, ad eum qui posset ipsum servare ex morte) Abba Pater, inquit, omnia sunt POSSIB1LIA Ubi: transfer calicem a me hunc. Marc. 14, 36. coli. Joh. 12, 27. Hoc posse opponitur infirmitati carnis Christi. — Gcó^stv, servare) ccó^slv et mox <7coT7)pià£, conjugata: salvare, salus. — iy.) Mox arcò. Duae voculae, alioqui aequipollentes , hìc differentiae rei congruunt: ex morte, ab horror e. Mortem, ex qua Pater eum liberare posset, ne moreretur, tamen subiit, voluntati Patris obediens : ab horrore piane liberatus est per ex- auditionem. — pztÒL jtpauyTfe ÌGyyp&q %cà Ssocpucov, cum clamore valido et lacry- mis) In cruce, clamasse dicitur; lacrimasse non dicitur. Utrumque horum, ut series rerum ostendit, respicit locum Gethsemane. jcpà^etv et xpauyÀ apud LXX verbis p2T et p2£ et 3ntB respondet, notatque clamorem animae sive desiderium vehemens, éarsvéarspov, impensius, Lue. 22, 44. promtissimo spiritu, Matth. 26, 41. quaecunque sit vox oris; in Psalmis passim: sicut 152N dicere etiam cogitationem notat. Sane lacrymis et tristitiae magis convenit clamor animi, ore tacito, nec dubium tamen est, quin et orationibus stimulum addiderit Jesus in Gethsemane per clamores breves interjectos, uti supplicationibus per lacrumas, (observetur 3£ta<7f/.òs,) non solum ex oeulis, sed ex tota facie et toto corpore aestu ilio summo expressas. Lue. 1. e. coli. Ap. 7, 17. 16., xoai[/.a, àdbcpuov, aestus, lacryma. Su- dor et sanguis Christi effusus est aquae instar. In tota Passione alternatim cla- mavit et siluit. Matth. 26, 37. seqq. Psalm 22, 2. s. 15. 69,2. seqq. 109,21. seqq. ubi silentium innuit cor interfectum. — xocl etdaxoudSsl? , et exauditus~) S^tBiri LXX sìcayvO'jsLv , Ps. 55, 17. "IT? item, 2 Par. 18, 31. Itaque h. 1. (jco^slv, zìgql- xousiv, servare, exaudire } sunt proxima. Respicitur agon ille ejusque exitus. vip^ocTO "kxmsXaBcui y.od àSY)f/.ovsTv — eco? Ggcvoctou, Matth. 26, 37. s. éttGa^EiaOou, Marc. 14, 33. àywyiav et sudorem commemorat Lue. e. 22, 44. Oblato calice, oblata est animae Salvatoris illa horrenda imago mortis cum dolore, ignominia et maledictione conjunctae, ac lentae; eumque movit ad deprecandum calicem. Sed horrorem puritas affectus filialis in Salvatore illieo sancta ratione et mode- ratone temperavit, et deinceps, redeunte serenitate, piane absorpsit. Atque ex- auditus est, non ut ne biberet calicem, sed ut jam sine ullo horrore biberet: unde etiam per angelum est corroborata. Horribilius quiddam erat timor, quam mors ipsa: horrore ante adventum hostium demto, calicem, quem sub conditione optarat non bibere, jam non posse non bibi statuit. Joh. 18, 1 1. — àizò) Locutio con- 56 SS2 HEBR. V, 7 — 11. cisa, sicax.ou<79sìs arcò, uti éppavTiff^svot arcò, e. 10, 22. Sic Ps. 118, (117) 5. mn^iton ^N è7zriy.ouG£ f/.ou st? tttXoctu^óv. — arcò r/fe £ÙXa[3sia;, «6 horror e) Grae- cum vocabulum singularem hìc habet elegantiam, et multo subtilius quiddam no- tat, quam si timorem diceres. Latinum commodius nullum, quam horroris, oc- currit. Conf. sùXa(ÌY)9eìs, cap. 11, 7. Sine articulo dixit modo OavaTOu- nunc T/fc sùXa(3sia;, cum articulo cujus relativa vis indicat, eùXajkwc; significationem contineri in mentione mortis, quae incursione sua horribilis erat. v. 8. Kawrep wv utò?, quanquam erat filius) Periocha haec , in diebus etc. duas habet partes. Prior est, in diebus — obedientiam: altera, et consummatus — aeternae. Prior pars valde humilia loquitur; nam mortem et horrere, et, quamlibet sublato horrore, obire, obedientiamqne a tali passione discere, servile quiddam videri potesti quare hoc inciso, quanquam erat filius, cavetur, ne sermo in ea parte praecedens et subsequens offendat quenquam. Altera piane laeta est et gloriosa, et ex versu 5. repetendum insinuat, quia erat Filius. coli, cap. 7, 28. fin. Luctans, in Gethsemane, tamsuaviter, tam saepe, Patrem appel- lava, Matth. 26, 39. etc. Evidentissimeque hinc confirmatur, Jesum non demum ex resurrectione esse Filium DEI. -- s'(/.oc9sv, didicit) Promtissima voluntate dis- centem Christum eleganter refert verbum discendi verbo patiendi praemissum. Didicit obedientiam, dum pati coepit, dum ad bibendum calicem se contulit. Ver- bum discere innuit initiurn quoddam, et buie initio respondet consummatio , de qua inox. Suavis paronomasia, IjjlocOsv àcp' wv &ra9s. Ipsi quoque fuere 7ra0vi^a- toc pc07Ì[;.aTa. Viam obedientiae unus munivit Christus, ad voluntatem Patris. Obedientia sine votis praestari potest. — àcp' wv) Sic [/.aÓstv arcò, Matth. 24, 32. — t/)v utcockoyiv, obedientiam) humilem illam ad patiendum et moriendum. Phil. 2, 8. not. Ut tu vis, ait Patri. Conjugata, sìdaxouffSel?, U7ia>t07iv. Auscultava Pater Filio, et Filius Patri. Item Patri obediit Christus: nos obedimus Christo v. seq. v. 9. xal Ts^sicaOsi?, et consummatus') per passiones. e. 2, 10. — toi; Orca- /cououciv aÙTco, obedientibus ipsi) 2 Cor. 10, 5. Obediendum, item per crucem et mortem, [ut Christus Patri obedivit. V. g.] maximeque per fidem. e. 11, 8. — ttcgiv, omnibus) Magna potentia. e. 2, 10. 11. 15. — anno; GtoTYipwc; aìamou, auctor salutis aeternae) Dessen habe der liebe Herr Jesus Dank von uns in Ewigkeit. E. Schmidius. pie. Est autem amo; vocabulum valde dignum et aptum (coli. 1 Sam. 22, 22., amo; ^pv] quo innuitur, Christum consummatum agere causam fratrum ex eo, quia Ipsius jam piane est, salutem eorum praestare. potest enim: conf. àuvà^svov qui poterai, v. 7. e. 7, 25. et debet: conf. wcpsiXe debebat, e. 2, 17. [Der pur Etwas stehet, an den man sich halten kann. V. g.] Observandam etiam epitheton aeternae salutis, quod brevitati dierum carnis Jesu opponitur, et ex v. 6., in aeternum, fluit. De ipsa salute respice cap. 2, 10. 14. seqq. Aeternitas salutis memoratur Es. 45, 17., topa^X (7<ó£stoci Orco Kupiou «o- TYjptav aìcovLov. v. 10. TCpocayopsuQsl;) appellatus. Filius DEI est nominatus; Sacerdos cognominatus, appellatus. 7rpotiv, esQ Perfecti et appetunt et capiunt solidum cibum. — Sia) propter. — tyìv é'av, habitum) Utuntur hoc verbo LXX, Jud. 14, 9. 1 Sam. 16, 7. Dan. 7, 15.; et utitur Sir. 30, 14. Dicitur de toto, in quo partes se invicem habent et habentur, tenent et tenentur: et h. 1. notat robur facultatis cognoscentis ex maturitate aetatis spiritualis existens; non habitum exercitatione acquisitum. àiàT^vé'Eiv, eo quod sunt habitiores. Habitum exercitatio sequitur: ac robur facit, ut ali— quis capiat exercitationem, cum alacritate, dexteritate, utilitate, sine affectatione et perversa aliorum imitatione. — Ta abOrT'/ipia) proprie, sensoria: v. gr. lin- guam, gustandi Organon, conf. aisOricsi, sensu. Phil. 1, 9. not. CAPUT VI. v. 1. Aio, quapropter) Dicendum putares, àè, aidem: sed excitatior est particula àio, quapropter. Sic Paulus etiam Rom. 2, 1. not. — - à{/.s0oc feramur. — sdcv7rsp , sì quidem) Huc ref. enim, v. seq. Sine benedictione divina non proficit agricultura. v. 7. v. 4. àSuvacTOv) impossibile hominibus, quamlibet idoneis. — arca!;, semel) Adverbium non extenuat rem, sed sermonem facit praecisum. — (pwTtffOévTa?, illuminatos) Totum est Christianismus, in quem intratur per evangelium fide susceptum et per baptismum. Sequuntur hìc tres partes,respectu trium summo- rum benefìciorum in N. T. a Filio DEI, a Spiritu sancto, a DEO, proficiscen- tium. Sic, illuminati, e. 10, 32. unde perfrequens hujus verbi apud patres usus de baptismo. Vita et Lux saepe conjunctim memoratur, saepe alterum in altero connotatur. itaque in Baptismo, ut reyeneratio, sic quoque illuminatio fieri di- citur. Inprimisque Israèlitis haec locutio congruit; qui per fidem ex V. T. non expertes fuerant vtiae, ubi abstinebant a mortuis operibus: v. 1. sed tamen nova deinde luce N. T. tingebcmtur. — ysuca^ivou? ts T/fe Scopsa; Tffe ércoupa- HEBR. VI, 4— 6. 885 vtau, gustum nactos doni coelestis) In visu est fructus lucis : nunc visui additur gustus, quo invitati credentes semper retineri debent. y\ Swpeà Vi é7roi>pàvio<;, do- num coeleste, est DEL Filius, ut exprimitur versu 6. Christus, qui per fidem, nec non in sacra ipsius Coena gustatur: 1 Petr. 2, 3. atque lue gustus plus in- volvit, quam poenit enfia a mortuis operibus et fìdes in DEUM. Participium y£UGa;jivo'j?, quanquam genitiyus et accusativus saepe promiscue adhibetur, ta- men hoc loco differentiam casuum videtur inferre. alter partem denotat; nam gustum Christi, doni coelestis, non exhaurimus in hac vita : alter plus dicit, qua- tenus YerbiDFA praedicati gustus tohis ad hanc vitam pertinet, quanquam eidem verbo futuri virtutes seculi annectuntur. — [astó/ou;, participes) Participatio haec, uti ad v. 1. notavimus, plus involvit, quam baptismi doctrinae et impositio manuum. In hoc inciso non adhibetur vocabulum gustus; quia Spiritus sanctus hoc loco potius, ut efFector gustus, quam ut objectum ejusdem spectatur. — Tuvsu^aTcx; àytou, spiritus scindi) Saepe hujus conjuncta cum Christo mentio. Act. 2, 38. v. 5. YsuffauLsvou;, qui gustaverunt) Gustus novus, item plus involvens, quam notitia resurrectionis mortuorum et judicii aeterni.— y.aXòv p?)[/.a, bonum verbum) Jer. 33, 14. 3lbn *nnin nN Evangelium. — ctavà^sic, virtutes) sapidis- simas. Plurale grande. Idem verbum, e. 2, 4. conf. e. 11, 34. Uterque locus declarat emphasin vocabuli ò^uvà^et?. — [iàXKovtos aitavo;, futuri aeri) Maxime innuitur gloria aeterna, coli. v. 2. fin. sicut dicitur r\ [jàIIougol tzoXic, futura civi- tas, e. 13, 14. Sed non excluditur tempus hoc sub N. T. nam sic quoque dicun- tur tx [tÀXkovTOL futura, e. 9, 11. 10, 1. 2, 5. not. v. 6. y.7.1 7ùapa7T£rróvTa;, et prolapsos) Grave verbum, subito occurrens, justum terrorem incutit. Sic Hebraeum b?tt exprimunt LXX. Non relapsos modo dicit in pristina, sed nova pernicie praeterlapsos a foto ilio statu tantis- simo, simulque a fide, spe et amore, v. 10. ss. idque sponte, e. 10, 26. Talis lapsus potest esse sejunctus a blasphemia in Spiritimi sanctum: sed tamen amara animae constitutio prope eadem est. conf. e. 10, 29. not. Non dicit apostolus, eos, ad quos scribit, tales esse, sed innuit, tales fieri posse. Ovum, quod pulii stamina habuit et perdidit, ne vescum quidem est: qui fidem perdidit, deplora- tior est, quam qui nunquam credidit. — rcaXiv àva*awf(sLv, iterum innovare^ In- novalo jam facta erat; ideo additur %vaTOu irnpossibilitatis illius subjicit. Praepositio in àvacTaopoOvTa; significat sursum, apud Herodianum quidem: sed hoc loco, iterum. assonai enim ad ava in àvay»aLvf(siv. éauTot?, sibi, quod addi- tur, facit antitheton ad 7rapa&siy[ 7 ' aT ^ 0VTa ^ ostentantes , scil. aliis. vid. oraupów cum eodem casu, Gal. 6, 14. Ex quo manifestum est, de iis esse sermonem, qui ex odio et acerbitate illudunt Christo, animi causa; revera id ipsum, si possent, Christo facturi, quod sub Pilato fecerant Judaei. Qui effìcaciam crucis Christi 8S6 HEBR. VI, 6 — 11. pridem exantlatae non credunt, vel jure eum a Judaeis crucifixum putant, pér- inde faciunt, ac si Christum dicerent demum esse crucifigendum. conf. Rom. IO, 6. 7. v. 7. yy), terra) Allegoria. — mousse, bibens) non solum in superficie. — ex* aÙTffe, super ipso) Hoc signifìcantius est, quam si diceret, èV aÙTYjv, super ipsam. denotai enim continuarli coeli benignitatem. — izok'kiy£i xupio$, — '?i [tsf] v £ÙXoycov sùXoyr^a) ce, xai 7u>,Y]Guva)v 7tV/:Guvg) tó Grappa cou. sic vi (xtjv Gen. 42, 16. Devarius, exemplis -r] piv particulae collectis, infert, ornamenti locum obtinere vocem liane, cum sponsioni aut jurijurando adhibetur : secus in sim- plicibus affirmationibus , in quibus necessario adhibetur. Resolvas autem sic: Ti sit, quicquid evenerit, piv tamen hoc fìet. v. 15. (xaxpoOupiffa;, longanimiter agens) Id patet ex Abrahami vita. — èTzizuyz r/fc é7uayysXta;, obtinuit promissionem) reportavit id , quod promissum erat. v. 14. v. 16. zara tou (as^ovo?, per majorem) per ipsum plerumque DEUM. — xal, et) et sic, propter auctoritatem majoris allegatam. — àvri},oyia<; rapa? zi; ftepaicoaiv, contradictionis terminus in confirmationem) quo controversia termi- nate in confirmationem rei, omni exceptione majorem. Prov. 18, 18., tiglio àvT&oyia; Tuaósi xXffpos. — ó opxo$, juramentum) Ultimum remedium; quo non debemus uti, quum alia superest àvTiXoyia?, contradictionis tollendae via. v. 17. év 4>, in quo) qua in re. — 7U£pi<7.sùs — tepsù?, rex — sacerdos) Etiam Christus utrumque est. — fepsu; tou Gsou tou ù^kjtou) Sic LXX, Gen. 14, 18.: id est, sacerdos DEI summi. — o (rovavTTisas àppoeàj/. u7uo(7Tp£CpovTt alzò T/fc xorcrig) LXX, ibid. v. 17., èE,y\kfìz Sè'^aort^eù^ ffoXó[/.cov ziq auv- àvTTidLV aÙTw [/.sTà tò u7TO(7Tp£^oct ocùtòv arcò tyj? xo7rife xtX. In Ordine temporum p. 176. tyiv xotcyiv presse accepi prò caede interituque ipsorum regum: sed cum verbo tjian (LXX xotcyi) etiam fuga stare potest. Gen. 14, 17. coli. v. 15. Ita- que hic locus non prohibet, quo minus Arjoch rex Ellasar post cladem vixerit et regnarit. Arjochum ibi non ausus fui eundem afììrmare atque Arium, et ho- die minus audeo. Ita incerta foris est Assyriorum antiquitas: de quo speciose disputat L. Offerhaus in secundo Spicilegiorum libro. — sùXoyvicas) LXX , sù- V. 2. 0£XaT7)V ÒLTZÒ 7T0CVTO)V — 4. E&(DXSv) LXX, SOCOXSV aÙTCÌ) SexaT/JV ÒLTSÒ wàvTcav. — 7rpc5Tov, primum) ex nomine suo. fzfcscTa deinde, ex nomine loci. Etiam in nominibus propriis hominum et locorum saepe sunt mysteria. — o\xouo- cuvri?- stpTivY)?) Sic jnstitiae pacisque conjuncta apud Paulum mentio Rom. 5, 1. — Ss xal) scil. wv. nam tco sp|/.7)v£uó[/.svos respondet o écm. v. 3. àxaTcap, àpiTcop, àyevsa^óynTos, sme patre, sine maire, sine genea- logia) Melchisedeki parentes, majores, liberi, posteri, non deducuntur ex Levitis, ut apud Levitas fieri debebat, v. 6., ac ne memorantur quidem apud Mosen. At- que hoc silentium est plenum mysterii, quod mox panditur. Pauci sunt etiam le- vitici sacerdotes in Scriptura, quorum matres memorentur: sed tamen universe cautum est leviticae earum sanctitati, Lev. 21, 13. s. et Aaronis certe uxor, ex qua omnes sacerdotes orti sunt, commemoratur, Ex. 6, 23. atque Sara, uxor ip- sius Abrahami, Es. 51, 2. — piTS àp^/jv, neque initium) Innuitur aeternitas Fi- lii Dei. — e^oiv, habens) apud Mosen, qui tamen Aaronis mortem refert. — yjpx- pwv, dierum) Non ita commodum erat dicere, vitae initium aut dierum finem. conf. v. 16., ubi cum vita jungitur mentio virtutis. — àq>G>|/.OKi>[/ivos Se t<3 ui& tou Gsou, assimilati^ autem /ìlio DEI) Ss autem proprie spectat oppositionem inter negativa, quae praecedunt, et inter positivum, quod sequitur, illa quoque praesupponens. Assimilatio Melchisedeki cum Filio DEI et ad illa et ad hoc per- tinet; cum hoc autem expressius jungitur, quia magis pertinet ad propositum. Non dicitur Filius DEI assimilati^ Melchisedeko, sed contra. nam Filius DEI est antiquior et archetypus. conf. e. 8, 5. [libi ìtidem res coelestes antiquiores si- stuntur leviticis, V. g.] — pivs&, manet) Positivum prò negativo, respectu Melchi- sedeki: manet et vivit. v. 8. i. e. nil de ejus decessu vel successione refertur. Sed de Christo proprie valet. v, 4. Gscopstrs) videtis: coli. Act. 25, 24. not. vel potius, videte. Nam do- HEBR. VII, 4 — 10. SS9 cere instituit hoc loco Paulus, simulque admirationem movet. Congruit outo?, hic. — &, cui) tanquam majori et sacerdoti. — xal) etiam. Magnitudo Melchi- sedeki describitur in iis omnibus, quae hoc comma praecedunt et sequuntur: sed praecipuum est decimas accipere. Hoc enim est Superioris. — ex. tcov àxpoGtvtwv) quae Abrahami proprie fuerant, ut victoris. Hesychius , àxpoOiviov, àxap^Y) xapxtov, r] cntGXa, Xacpuptov à%,sìa, consummatio absoluta. conf. v. 19. Non additur articulus ; eoque auget Paulus vim orationis negativae. — -^v) esset. sic t^v, e. 8, 7. — ó loLÒq yàp , popuhis enìm) Conjunctio yàp nomini postposita, uti v. 28., innuit, nomen populus hic habere emphasin: popuhis DEI totus. Eadem ipsa ostendit, cur quispiam levitico sacerdotio forte posset consumma- Honem adscribere, et cur opus sit hanc opinionem confutari. conf. yàp, enìm, item subjunctum tw sì, si, e. 8, 7. 8. — k% aùr?],- super eo) super sacerdotio levitico. 'Etcì, cum Dativo, super, denotat saepe objectum, idque interdum vel causae vel effectus vim habens. e. 8, 1. 6. 9, 10. 17. 11, 4. — vsvopSsrr.TO, legem susceperat) Plusquamperfectum, quia intervenit tempus, quo exiit psal- mus 110. Ut M^rin est vó^o;, lex, v. 12. ita verbum rrnr» LXX exprimunt, vopOsTstv Ttva, instituere aliquem, Ps. 25, 8. 27, 11. 119, 33. 102. Populus unice institutus est de levitico sacerdotio, in quo tota lex occupatur, de nullo alio loquens sacerdotio: v. 5. at psalmus HO. aliam institutionem introducit; quia nempe DEUS sacerdotium transtulit. — *i$ sti, quae jam) Hoc jam valde urget. — jpzioi , necessitasi Nam DEUS nil facit frustra. — stsoov , alterum) Confer epitheta, novum, secundum. e. 8, 13. 10, 9. — àvìsTacOai) exsistere de integro, v. 15. Antitheton, TiyscGat, dici ex instituto veteri. — >iysc0ai, dici) in Psalmo, cujus tempore vigebat Aaron, i. e. ordo Aaronis. v. 12. p.sTaTtQspivTis, translato) ex ordine in ordinem, ex tribù in tri- buni. — yàp, enim) Aperit, cur versu 11. urgeat verba Psalmi de ordine Mel- chisedeki: quia inde consequatur, cum sacerdotio simul etiam legem transponi, et utrumque ad Christum redigi. — vópu, legis) v. 5. 16. 19. 28. e. 8, 4. De Christo dicitur tocEi?, ordo. v. 13. s:/)9'/i<78Tai, juravit Dominus, et non poenìtebit eum) Sic LXX. Ipso jurejurando innuitur decretum à^sTa^iV/iTOv, nulla poenitudine retractandum. v. 22. xpsrcTOvo?, melioris) nunquam poenitendi testamenti, aeterni, e. 13, 20. — XiaOrfcy)?, testamenti) Ab hoc loco frequens hoc verbum est capp.8. 9. 10. it. e. 12, 24. 13, 20. Paulo etiam alibi frequens. Denotatur institutum divi- num, partim foederis, partim testamenti rationes complexum. — syyuo?, sponsor} Hesychius, eyyuo;, i?, prorsus) Sic Lue. 13, 11. Valet tcocvts^o);, omnimodis, 1. 2. Macc. saepe. Constr. cum &jvocToa, potest; ut ttocvtots, semper , cum £aiv, vivens. — toù? Trpoaspyo^ivou? , accedentes) fide. e. 4, 16. 10, 22. — ììi ccùtoo, per ipsum) tanquam per sacerdotem. — tw (few, «rf DEUM) e. 11, 6. 12, 22. s. — tocvtots £wv, semper vivens) Quia semper vivit: ideo prorsus potest Non impeditur morte, conf. v. 23.— eie, arf) id est, usque adeo, ut interveniat prò illis. Con- feratur, in simillimo Pauli loco, gradatio, Rom. 8, 34. et sii; tò, infra, e. 11, 3. Oblatio una quidem erat, v. 27. sed svteuEi?, interpellatio , prò salvandis nobis, in coelis perpetua est, v. 26.: qua fit, ut non possimus unquam separari ab amore DEI in Christo. Vid. iterum Rom. 8, 34. 38. 39. v. 26. toio'jto?., talis) Ex antecedentibus magna exsultatio sanctae gloria- tionis in hunc et sequentem versum diffunditur. — Ircpensv •tff/.Tv) decebat nos, qui minime eramus pii etc. Ita verbum decebat facit orationem paradoxam, qualem Paulus amat, in plausum exardescens. Idem verbum, e. 2, 10. — ostoc, pius) in respectu ad DEUM. — àxajco;, sine vitio) secundum se. trttn LXX S02 HEBR. VII, 26 — 28. Vni, 1. attorno?. — à(AtavTO?) nil labis trahens a ceteris hominibus. Idem verbum, e. 13, 4. Omnia haec praedicata, conjunctim, faciunt periphrasin tou ayio;, sanctus, et illustrantur per praeparationem sacerdotis stimmi levitici ad festum expiationis, qmim etiam in solitudine et loco edito commorari debuit. Princeps sacerdos noster debebat esse prorsus immunis a peccato, et, post mortem semel gustatam, a morte quoque. — tts^wpiirf/ivo; arco twv à^apToAcov) non modo a peccato im- munis, sed etiam separatus a peccatoribus. Separatus est, relieto mundo. Ex- pende incisum subsequens et Joh. 16, 10. 1 Joh. 2, 1. — uaiov, caput) Accusativus absolutus, quo Paulus utitur 1 Tim. 2, 6. not. Caput, id est, praecipuum. — éxl toi? ^syojjivo^) dum haec dicuntur, dum hoc objectum tractamus, dum haec omnia de archisacerdote nostro dicimus, caput totius sermonis, ordine ita postulante, commemorandum venit, conf. ém, v. 6. e. 9, 10. 15. 17. 10, 28. Praepositionum graecarum vis interdum per se capi debet, nec periphrasin adaequatam latinam aut germanicam subit. Videatur nota 3. ad ipsum v. 15. cap. 9. Eum versum non allegavi ad cap. 7, 11. not. 5.: quare verba hujus notae 5. non sunt ad cap. 9, 15. extendenda. iizì etiam con- comitantiam dicit, quae per dum exprimitur. — toioutov, talem) Propositio ca- pitalis, valde extans. Finita enim evolutione typi in Melchisedeko, simpliciter tractare ingreditur excellentiam sacerdotii Christi prae sacerdotio levitico. — èttàOiatv, consedit) peracta oblatione. [Hoc ipsum caput rei est, inquit Aposto- HEBR. Vili, 1—8. S93 lus, quod Christus sedens, in coelo, sacerdotio suo fungitur. cap. 10, 12. V. g.] — ty)5 [/.eyaXoxjuvT)?, Majestatis) i. e. tou QsoQ, /)£/. c. 12, 2. fin. v. 2. tcSv àyicov, sanctorum) sanctuarii, absolute elicti, veri, non manu- facti. e. 9, 8. 12. 10, 19. — XsiToupyò;) scil. dSv. sic, XaiTOupyia. v. 6. Latine possis, sed augustissimo sensu, dicere, Offìcialis, officium. - t% GXYivffe, taber- nacnli) e. 9, 11. not. — tyi; d&yiQivffe, veri) e. 9, 24. — B7ur)Esy, /*.t?0 firmiter. — oùx. àvGpco-o;, non homo') ut Moses, v. 5. v. 3. yàp, enim) Causa, cur XsiToupyóv appellet. v. 2. — àvayxatov, ne- cessum) scil. v^v, er#f. nam sequitur aoristus, .TupoGSvsyxY) offerret. v. 4. yàp, enim) Causa, cur dixerit, èv tois oùpavoT;, in coelis. v. 1. ^lac- [j/jc, coli. v. 2. 3. — £7ci yvfe) «Si sacerdos noster esset sacerdos in terra, si sacerdotium ejus terminaretur in terra, ne sacerdos quidem Is omnino esset. Christus, dum sacerdotio functus est, intravit in coelum. — ò'vtcov) quippe unum jain in medio essent sacerdotes. v. 5. u7T7Ò&ety[JMCTt xxi enua) sv Sia o\>o?v, posterius additur, ne prius au- gustiore notione accipiatur, utrumvis repetitur seorsum e. 9, 23. 10, 1. Est autem hoc loco casus sextus: exemplari et umbra, sic, u-oàs£yt/.aTi, e. 4, 11. — ^aTpsuoudi, serviunt) Idem verbum, e. 9. passim, e. 10, 2. 13, 10. Loquitur in praesenti, tempio nondum destructo. e. 9, 6. 13, 11. — tcov srcoupavicov , coe- lestlum) quae et antiquiora sunt, in intentione, et ulteriora, in consummatione. Conf. Ap. 11, 19. Coelo congruit montis mentio. — xs^7jj/.aTiGTai) divinitus jussus est. — ó'pac yàp à|/.sXsia? fastidii ex Arabismo vindicent, Dominatus quidem et abitato, conciliari quo- dammodo possunt, hoc sensu: trattavi eos, ut si ego non essem illis: Hos. 1,9. nec propitius fui peccatis eorum. Deut. 29, 19. 31, 16. seqq. In quos talis dominatio exercetur, ii non curantur, non gaudent admissione illa, qua gaudent foederati sive amici: Joh. 15, 15. sed tractantur, ut servi, neque magna eorum, quicquid obtingat, ratio habetur. Ez. 24, 6. fin. Jer. 15, 1. s. Simile quiddam dicunt loca Jer. 3, 14. Ex. 20, 33. 37. Sed utroque loco promissio est magis, quam comminatio. Quin etiam in praesenti, Jer. 31, 32. Hebraeorum magistri, ut Surenhusius in pij&ca /.aTa^ay-fi; p. 628. docet, verbum Tib^n de dominio amoris et beneplaciti accipiunt, neque id nisi per paragramma in contrarium Tibm fastidivi vertunt. Piane LXX Dn Tib3>> legisse videntur, quo ipso verbo Jeremias e. 14, 19. utitur: fìù òltzò aiùv òltzÌgtTi (r;b3>>) yj ^upi ts, antiquavit) Neque enim utrique simul locus esse potest. Praeteritum verbi antiquavit innuit, antiquationem esse factam tum, quum per Jeremiam locutus est. semel in V. T. promissum fuit Novum testamentum sub hac ipsa appellatione. Et tamen id valde urget apostolus. Tanti sunt verba prophetica. - — tò 7uaXatou(Asvov, quod antiquatur) ore DEI. Etiam 2 Cor. 3, 14. vetus testa- mentum appellat Paulus. — /.od yyiparaov, et quod senescit) desciscente populo. Opposita izolXcìiqq et jwuvds, item ysptov et véoq. inde SiaOyixTi vsoc. e. 12, 24. est enim vita nova. e. 10, 20. 2 Cor. 5, 17. 15. — éyyù?, prope) Jeremias tempore captivitatis Babylonicae, paene extrema prophetarum aetate, longo [i. e. anno- rum 899, V. g.] intervallo post exitum ex Aegypto, non valde diu lamio nimi- rum circiter 627.] ante adventum Messiae, cujus propinquitas eo ipso compro- babatur, haec cecini*. CAPUT IX. v. 1. c H7upcÓT7), primum) Subauditur Sia0YÌ)t7i, testamentum, non ^xyivyì, tabernaculum. Etenim ipsum tabernaculum erat tò àyiov xoctjaixòv , sanctua- rium mundanum, quod inox videbimus. Elegantissima ellipsi praetermittitur vocabulum cWOyìkt), quippe quod potius novo testamento convenit: unde etiam v. 15. dicitur WGtìxyis tóxivffc, substantivo ante adjectivum posito. [Admirabilis hic introitus Christi in veruni Sanctuarium descriptio Imbellir, usque ad e. 10, 18. V. g.] — oWuópcToe, justa officia) ea, per quae muneris sacri partes im- plebantur. [v. 6. s.] Idem verbum v. 10. — "XaTpsia?, cultus) externi. — aytov xovà[j.svat xt^., mimerà et victimae, non vulentes efc.) Poterant victimae videri efficaciores muneribus reliquis. ita- que eleganter victimis expressius abdicitur efficacia. — qjvsi&tigiv, conscientiam) Idem verbum, e. 10, 2. 22. Antitheton, (rapaò;, carnis, v. 10.: uti v. 13. 14. [1 Petr. 3, 21.] — tov XaTpóuovTa, servientem) sacerdotem, qui prò se offere- bat; vel Israèlitam, prò quo sacerdos ofFerebat. v. 10. [aóvov, tantummodo~) Praecepta de cibis etc. sunt quasi appendix praeceptorum de sacrificiis: eamque appendicem extenuat haec particula. Sa- crifìcia non purgant conscientiam: cibi ad carnem spectant. De utrisque confer e. 13, 9. seqq. Saepius jxóvov tantummodo absolute ponit Paidus. 1 Cor. 7, 39. Gal. 2, 10. 5, 13. Phil. 1, 27. 2 Thess. 2, 7. — stuI, superi èia cum Dativo, dicit quiddam concurrens, ut modo de appendice notavimus. conf. v. 15. 17. 26. Con- currunt sacrifìcia in cidtu publico, et cibi etiam in vita quotidiana; dum eadem lex ceremonialis de utrisque agit, et in his atque similibus rebus tota versatur. — (3pw[/.aai, cibis') quorum alii nunquam, alii non omnibus, nec semper, nec ubique permissi. — TCtófxa^, potibus) Lev. 11, 34. Num. 6, 3. — o\a^a.Ta) Appositio casus recti et obliqui, uti Lue. 22, 20. not. — ■ àiopOwGsw;, correctionis) :rtrri LXX àiopGouv Jer. 7, 3. 5. itaque verbale àtóp- Gwgl? correctio respondet epitheto xpsÉTTtov rnelior. v. 23. — èxixe^sva, incum- bentia) tanquam onus, sine intermissione. v. 11. XP tGT °? — àpyispsò;, Christus — archisacerdos) Sic Lev. 4, 5., ó tepsù? ó ^ptGTÓ?, sacerdos unctus. Etiam Paulus hìc Christum ut sacerdotem spectat : sed apud Mosen unctus est epitheton. — 7uapaysvó[/.svos, praesens factus) Tum dixit repente: Cedile, levitae. e. 10, 5. 7. — twv [/.s^óvtcov àyaOcov, fu- turorum honorum) Sic e. 10, 1. Ea bona describuntur v. 15. fin. — àia, per) Constr. cum sti% tcvsu'xocto; aìcoviou, per Spiritimi aeternam) per Spiritum sanctum. Vid. Lue. 4, 18., et conf. Rom. 1, 4. 15, 16. Spiritas opponitur conditioni animantum ratione carentium. v. 13. Epi- theton aeternus intelligitur ex v. 12. 15. e. 7, i6.^ et opponitur vaccae cine- factae. — à[/.co|7.ov, sinevitio) prae omni victima levitica. — xaOapisi, mundabit) Resp. jcaSapÓTViTa, munditiem. v. 13. Sic v. 22. 23. 10, 23. 1, 3. Futurum ponitur, in antitheto ad praesens àyia£et, sanctificat, levitice. v. 13. — à-ò) amò; sic, ab, in, denotant res contrarias. — vsx.pwv spycov, mortuis operibus) Mortila, maxime inquinant. Antitheton, *(wvt&, viventi. Sanguine Christi abolitus est vigor pec- cati et mortis. — sic tò Xa/rpsustv, ad serviendum) in perpetuum, modo beatis- simo et vere sacerdotali, [r. 12. Apoc. 22, 3. V. g.] v. 15. (W.G-fec x-aivvfc, testamenti novi) Hìc testamentum potius, quam no- vitas testamenti urgetur. coli. v. 16. — GavaTou ysvoyivou, morte facto) id est, tum, cum mors evenisset. Articulus hujus mortis proprie dirimit V. T. a novo. — sic, à7roXuTpù)Gtv tcov £7wl ty) TTpwT'/i ata07pC7) 7Z*x.pQC6stiSy , in redemtionem earum, quae sub primo testamento erant , transgressiomtm) Simillimus Patiti locus, Rom. 3, 24. s. Praepositio èVi sub non solum tempus denotat, sed innuit, primum testamentum non habuisse vini redimendi, et populum veterem eo magis fuisse transgressorem. Compositum à^oXyTpoxji; , li. 1. Simplex, XÓTpcoaic, v. 12. — éxayysTaav, promissionem) Abrahamo datam. — ^y. ( 6coaLv, accipiant) Narri prius non potuerant. — oc xsxV/jyivoi) vocali, appellati heredes [e. 3, 1.] — y.V/ipovo- [jiccg, hereditatis) Apposita appellatio. nam est allegoria : testamentum, mors, liereditas. v. 16. Xia07faY)) testamentum. Haec Graeci vocabuli prae rr*n Hebraico proprietas est. Articulus r] praetermissus generali sententiae congruit, uti Gal. 3, 15. — ©sps^Gai) praestari. Graeca cpspsaGai, 7:poff,£ta t&v aìwvcov, hoc loco, tempora etiam citeriora complectitur, plurali numero. Sacrificium Christi totam mundi aetatem in duas secat partes, quarum prior certe non brevior est, quam altera. — à^apTia;, peccati) Singularis, magna vi. — 7T£Cpav£pwTat, manifestatus est) mundo. v. 27. xaG' ocov, in quantum) Hoc habet vim ad comparandum, et ad apo- dosin intendendam. — dwuómTav, manet) ex divina sanctione. — àW;, semel) Huc refertur semel v. seq. — à7uoGav£?v, mori) Verbum, prò nomine: morsejus- que status. — [jztòl ììì touto, post hac vero) Mors et judicium immediate con- junguntur, quia status hominis interjectus est uniformis. — xptais, judicium) tum, quum Christus cemetur. coli, versu eod. Conf. Matth. 7, 22. not. v. 28. ouTO), sic) i. e. Christus liberavit nos a morte et judicio; tametsi ut mors, sic judicium nominetenus remanet. — izpoazvzyPzlq zie tò àv£V£y/-£iv) Diffe- runt verba. conf. 1 Petr. 2, 24., toc? à|/.apTia; àv7iv£Y>t£v, peccata tulit. In eum conjecta a Patre erant peccata : dum ergo sublatus est in lignum, peccata secum sustulit. Eodem verbo LXX, Num. 14, 33., àvotsousi tyjv rcopv^av Oimov. Alias promiscue ponuntur. e. 7, 27. — t:oX)ì5v, multorum) Suave antitheton: semel; HEBR. IX, 28. X, 1— 5. 901 multorum, qui tot seculis vixerunt. Es. 53, 12. LXX, xal ocùtò; à;xaaTia; izoXkùv àvTivsyjts, et ipse peccata (Hebr. peccatomi) multorum tulit. — iy. osutÌqou, se- dinolo) Sic absoluta vis unius sacrificii Christi clarissime evincitur. Congruit tò ?:àXtv Joh. 14, 3. Uterque locus agit de adventu secundum se spedato. Sed ad- ventus I. in cameni erat in peregrina servi forma: adventusll. est in Sua gloria. Inoculis omnium, qui eum antea non viderant, sed nec agnoverant, est tum tem- poris Yeniens. Cogitetur adveniens hospes, patrisfamilias necessarius, familiae ignotus. Paterfamilias cogitabit: REDITfrater. In familia dicetur: VENIT hospes. — òcpOviTSTou, cernetur) in sua gloria. — à-sx.&s^ofxsvot;, exspectantlbus) Dativus commodi. Etiam injusti eum videbunt, sed non ad salutem. Exspectantlbus Sal- vator erit. Phil. 3, 20. — tic, (jorpripMcv , in salutem) adeoque in immunitatem a judicio. CAPUT X. v. 1. Sxtàv, umbram) Antitheton, sì/.óva, imaginem. — ocùt/jv tyiv sùtóva, ipsam imaginem) imaginem archetypam et primam solidamque. e. 9, 24. not. Hanc umbra illa, quanquam futuris praeludebat rebus, non tamen, ut in pictura, praecessit, sed subsecuta fuit aliquantisper. Vid. omnino e. 8, 5. — xcct' èvtauTÒv, (/uotannis) Hoc pertinet ad totam sententiam usque ad finem versus. — toci; aù- vzXq) ìisdem, non numero, sed specie. — a; 7rpo<>tóff(j«>v, intrans in mundum) Psalmo 40. introitus Messiae in mundum repraesentatus est. Mundi pars erat ipsum tabernaculum, e. 9, 1., et mundus hìc dicitur, quia Messiae sacrificium multo latius, quam levi- tica, patet, ut per omnia tempora, sic per mundum omnem eiassertum, Ps.40, 10., quippe cujus Ipse est heres. tò sì^sp^ó^svoc, intrans, elicitur et repraesentatur ex fatui' veni. v * *?• — Guciav — oux, BuoóitTitfxg. — tou Troivfcat, ó Gsò;, tò GsV/)[/.à LOU, cou) LXX, Ps. cit. Gustav — oùx sgÓT^ia?. — tou tzoiyìgxi tò GsV/i^à aou, óGsósp. Yjpou"XvìG7iv, jcaì tÒv vójxov <7ou sv [jÀgoì T/fr Y.oiki ysypxrcTai, Trspì E[/.ou, m volumine li- ter ario scriptum est de me~) iso n$Ma LXX , fcsf aXl§ (iifiXtou , li. 1. et Ez. 2, 9. nb>tt iidem y.staivicsv, initiavit) Idem verbum e. 9, 18. Hoc verbo innuitur, ea via, qua Christus iit, nostrum esse sequi. — xpóccpaTOv) Saepe LXX hoc verbo utuntur. llpócrcpaTov dicitur proprie recens mactatum. — 7upóa^aTov ftal (atoav, recentem et viventem) Via recens per sanguinem effusum et mortem Christi mu- nita, atque vivens est. Opponitur veteri et exanimo. Per prosopopoeiam vita adscribitur viae, ex ipsa vita Christi, qui est Via. Denotat vigorem Novi Testa- menti, ut spes viva: e contrario sunt opera mortua. Est quasi Oxymoron, quod 7upó(>(paTo; (recens mactatus) et vivens conjunguntur. Quum primum Christus per momentum mortis transierat, praesto fuit mera virtus et vita. — Tifo sapxòs aÙToO, carnem suam) quae item scissa est, ut velum. v. 21. ispsa [Asyav, sacerdotem magnum) e. 7. — S7ul tov olxov tou Osou, super domum DEI) e. 3, 6. v. 22. 7rpocap$iav, "koùoym tò ertola. — àxò, «) Sermo concisus: adspersi et liberati a conscientia mala. — aovsiSvfastos, conscientia) e. 9, 9. not. v. 23. y.cà Xs^ou^ivoi , e/ /o/è) Singula verba et singula participia cohae- rent versu 22 — 24., et cola dirimit particula /.al et. Per ^loc^óv vero ponitur verbum, participium; participium, verbum; verbum, participium. — tò twopia, corporé) Alludit ad lotiones leviticas: nec 'tamen dicit carne, sed corpore, quo per synecdochen tota hominis substantia denotatur. Corpus etiam peccato antea fuerat inquinatum, sed abluitur, ut idoneum sit, exemplo sancti corporis Christi, v. 10., ad oblationem. Rom. 12, 1. 1 Cor. 6, 13. 20. — u&xti *aQapw , aqua munda) Ez. 36, 25. Joh. 19, 34. 1 Cor. 6, 11. Tit. 3, 5. 1 Joh. 5, 6. — J ) tyiv ó^o^oyiav, confessionem) In baptismo confessio suscepta est: ea retinenda est. v. 24. xaTavocty,£v, attendamus) Sic, é7UMJxo7couvTS? inspicientes. e. 12,15. — st;j ad. — xapoEud^òv àydc7n);, provocationem amoris) cui contraria provo- calo odii. v. 25. tyjv é7u<7ovayo)y7)v sainr&v, nostram ipsorum episynagogam) 'Etti- (Tuvaycùyrjv versio neograeca interpretatur ou^voeuva^tv. Sed alludit apostolus ad synagogam judaicam, praepositione ém significatum vocabuli nonnihil immutante. 1) xaOapw — T7J$ IXtc;So$, munda speì] Pari modo cum spe conjungitur inundities Joh. 3, 3. F. g. HEBR. X, 25-29. 905 Sensus est: non modo debetis synagogam frequentare, ut Judaei, quod liben- tius facitis, sed etiam episynagogam, ut Christiani. neque tamen innuitur prae- cise aggregatio in unum locum; aut aggregatio ad unam fidem: sed, medio sensu, congregatio mutua per arnorem et communicatio publica et privata oflì- ciorum Christianorum, qua frater fratri se non subducit, sed alter alterum acuit et ab altero acuitur. Nam etiam spiritualis calor et ardor separat heterogenea, et congregat homogenea. Sic satisfìt et ordini sermonis, quo secundum fidem erga DEUM, amor erga sanctos commendatur; et verbali eTTKTuvaywyr.v, ejusque singulari numero; et pronomini, quod est éauTtov, nostram ipsorum, non nost- rani; etquerelae, sicut mos est quibusdam , et antitheto, hortantes. — titIv, quibusdam) Judaeos fortasse timentibus. — 7rapa>taXoClvTS<; , hortantes') Vis hor- tandi, quae requirìtur, includit ardorem cujusque proprium. — stai tosoutw \js/X- >.ov, et tanto magis) Hoc pertinet ad totam adhortationem a v. 22. coli. v. 37. — ^Xsttsts, videtis) ex signis temporum, et ex ipso sacrificio prò peccatis consum- mato. v. 13. — tyiv Tfyipav, dierri) diem Christi. Post adventum Christi in carne per tot aetates mundi exspectatum, illieo appropinquans censetur adventus glo- riosus. conf. v. 27. 30. 35. seqq. v. 26. éy.oucuo<;, sponte) Nam post agnitam verità lem sublata est ignoran- tiae excusatio. — ày.apTavóvTcov, peccantibus) Peccare h. 1. dicit plenam defec- tionem a DEO, v. 29. e. 3, 12. 2 Reg. 21, 16., et violationem, non legis, v. 28., sed totius oeconomiae N. T. v. 29. Conf. àOsT/frac, tollens. v. 28. not. — [/.st* tò Xapstv, postquam accepimtts) Hoc non tam ad singulos pertinet, quam ad statum fìdelium N. T. unde tamen ad singulos conclusio valet. v. 29. — r/fe cal où (xyì ^poviaT]. èàv u7TOGTS&7)Tai , oùx. eùSojcs? r) tyuyji [*ou £ v ocùtco* ó oè òiy.Ì7uo[Aai, cernor, ante oculos versor. Ta pXsTró^eva, quae cernuntur, sunt hodieque lux, coelum, terra, astra etc. eadem autem tum, quum se; oùx. ò'vtcov ex non entibus fiebant, 2 Macc. 7, 28., et exoriri jubebantur, erant (patvó^sva, apparentia. Atque ita quidem dici posset, sx. cpatvoyivcov Ta (&E7ró[ASva ysyovsvat, scil. secundum se: id est, ea, quae hodienum cernuntur, initio fuisse apparentia; non fuisse ab ae- terno, sed aliquando apparere et conspicua esse coepisse, cum antea non es- HEBR. XI, 3-7. 909 sent. conf. ex., ex, Rom. 6, 13. Sed respectu nostri apostolus, pi, non, prae- posito, diver sum dicit , et declarat \ii\ ex 9ai tw Geco accedere ad DEUM, ambulare cum Beo. Itaque Hebraicum textum et Graecum scite conjungit apo- stolus. — 7tiGT£uc7oa , credere) Henocho, ut hinc colligere licet, nulla obtigerat apparitio divina, sicut nec Mosi ante relictam Aegyptum. v. 27. Thesis, illum esse et e. apud Henochum vigebat, et ex Henochi fide asseritur. Videtur He- nochi fìdes, quae tam singulari modo describitur, non adeo multa, perspicua Data habuisse. Alias fìdes ejus non ad hoc praecise punctum reduceretur. — Set, oportet) Illatio necessaria et firma innuitur, quae hoc loco extat. — tco Osco, DEO) quippe invisibili, v. 27. — oti sctI) illum esse. Hinc absolute di- citur ó £2N. Sap. 13, 1. conf. rapay^aTcov rerum, v. 1. not. Qui cum Deo am- bulat, Deum esse agnoscit. Hoc opponitur atheismo antediluviano. — /.al) Hoc quoque pendet ab oti. — tol?) iis, non aliis. — sjt£y)ToO.Yipovó(jLo;, heres) in successione patriarcharum, ex quibus semper erat aliquis caput credentium promissioni, eorumque propagator. Appositum h. 1. eoque frequens vocabulum, v. 8. 9. perinde ut sTuaYvsTia, promissio. v. 9. 11. 13. 17.33.39. v. 8. àppaà[A, Abraham) Rom. 4, 1. 16. ss. — uw.ouasv sEs^Gstv, xal è;^Gs, obediit, ut exiret, et exiit) Gradatio, coli. 2 Cor. 8. v. 10. fin. et v. 11. — iixihXt) Aptum rebus futuris verbum. Sic v. 20. coli. v. 1. — [xr t ìizigtk- [j.svo;, nesciens) Conf. Act. 7, 3. fin. v. 9. TOcpwìO)<7sv) advena concessit. v. 13. not. — itffé ZTzxyyzkixq, pro- missionis) Promissa erat statini Gen. 12, 7. — ev cr/^vai;, m tabernaculis) Gen. 12, 8. Tentoriis utuntur wàpowtoi, advenae. Antitheton, izokiq urbs. v. 10. — p.sxà, cmw) Idem victus, ejusdem fidei indicium. Consti*, cum Twtpójwsv, «.iù>v (sine articulo tcov,) obtinuere promissio- nes , itemque, v. 17., ó toc; ìizol^zKìolc, àvaSe^à^evo; , qui promissiones susce- perat , de promissione rei futurae dicitur; et ipsam rem promissam, in hoc eodem potissimum capite, credentes dicuntur ^a^pàvsiv, xo[/i£e,lv, urbeni) in qua ipse regnat. [Cujus quantum splendo- rem esse debere existimes, quum ipse DEUS eam ostentet! V. g.] v. 17. TTpoGsvr'voysv, obtulit) quantum in ipso erat. — tòv [/.ovoysvY), wni- geniturn^ respectu uxoris Sarae et promissionum. Ceteros filios amandavit Abraham. — ój Hoc rem auget, uti ó, e. 7, 4. — àvarV;àasvoc, complexus~) item fide. v. 18. ttoò; 6v, de quo) Refertur pronomen ad unigenitum, imo defìnitio- nem unigeniti hic versus habet. Ilpòc, quod attimi, determinandi vim habet. Sermo dictus erat ad Abraham , sed pertinebat ad Isaacum. conf. -pòc ad Lue. 19, 9. v. 19. xai ex vsxptov éysipsiv Suvxtò;, etiam a mortuis excitare potens~) tametsi nullum antehac extiterat exemplum mortili suscitati. Pari modo com- mendai Paulus fìdem Abrahae, Rom. 4, 17. 21. Statuit, si Isaacum, qui nec- dum uxorem et liberos habebat, immolasset, resuscitari illum posse, atque ita tamen promissa in ilio impletum iri. — o6sv, unde) Particula illativa. — xal èv mpaPoXfj iy.o[jÀG7.TQ , etiam in parabola tulif) ev -apa^o)^ scil. wv. Simillima locutio Num. 26, 10., éysv/iOr^av èv t/ijxsiw. Abraham non modo tulit filium, ut antea eum ad montem duxerat, sed etiam ipse factus est parabola, adeoque testimonium nactus est. v. 2. Omnis enim posteritas celebrat fìdem Abrahae, offerentis unigenitum. sic Trapalo),-/;, Hab. 2, 6., et passim. v. 20—22. TTLGTst, fide) Plura extant fidei in Isaaco, Jacobo et Josepho specimina: sed apostolus sat habet singulorum singula posuisse, de rebus ma- xime futuris. — sOXóyr^sv, benedixit) futura, quasi praesentia, utrique filio assignans. v. 21. à7ro9v/;T/.(i)v , moriens~) morti vicinus. Gen. 47, 29. — t&v ukov tocrìty, filiorum Joseph) etiam suis fìliis benedixit; Gen. 49. et terram Canaan inter eos, quasi jam occupata esset, distribuiti sed benedictio filiorum Joseph, quorum utrique manum imposuit, multa habebat singularia. nam suos filios pri- dem noverat; Josephi filios visu non potuerat distinguere, et tamen fide distili- xit, Gen. 48, 10., et ex nepotibus filios declaravit, jure primogeniturae in Jo- sephum translato, et duobus illis adoptatis. — xal 77po?£x'jv/ìGsv ) et adoravit Dominum. Gen. 47, 31. Apostolus id ipsum respicit, quod Moses commemo- ravit ab Israel esse factum, quum juramento Josephi confìrmatum ei esset de sepultura in terra promissionis. conf. v. 22. unde animus et corpus pii senis 912 HÈBR. XI, 21—25. erecta sunt. — ètti tò oapov Tvfe pà^Sou ocótou) Sic piane LXX 1. e. super extre~ mum bacilli sui. Legerunt r*i£?2r; prò eo, quod Hebraice legitur ft&$ii T*/fc y\ì- vyi$ ledi: ut habet Chaldaeus quoque paraphrastes, Aquila, Symmachus. Lectus Jacobi memoratur etiam mox Gen. 48, 2. et 49, 33. et tamen Jacobo etiamnum baculum ad manum fuisse, existimare possumus. Id enim fieri solitum est apud senes debiles. Confert Hombergkius Homerum, qui heroas verba facientes in- ducens dicere soleat: <7X7Ì7UTpa> èpstcà^svc^. sed idem delùnc tó 7cpo<7£jcuvY).o0psóa>v, Perditor) Sic LXX, Ex. 12, 23. Hic sine dubio fuit angelus bonus. Conf. Act. 12, 23. not. v. 29. StsfÌ7)<7xv, transiernnt) Moses et Israel. — épuOpàv, rubrum) Edo- miticum mare. tzna ruber. — rostpav XaJìóvTs;, tentantes) Notatur temeritas, sine fide. [Ausu non absimili multi ruunt in aeternitatem, V. g.] Duo cum faciunt idem, non est idem. Hactenus ex Mose, ejusque Genesi et Exodo: dein ex prophetis prioribus et posterioribus exempla citantur. v. 30. jtujt>.o)8évTa) circumita, sine machinis. LXX, Jos. 6, 6. (7.) Impli- cite laudatur hoc loco fides Josuae: nec tamen memoratur solstitium miraculo- sum, quippe cui simile alterum non futurum erat. Jos. 10, 12. 14. — eroi èro-à •flj/ipa;, ad dies sepfem) Alioqui obsidiones multae, multorum annorum. v. 31. -fi roópv?), meretrix) n:iT ni^s LXX, yuvYj roópv/). Jos. 2, 1. Ratio haec, cur Rahab solita sit peregrinos excipere , auget etiam admirationem , cur deinde servata sit. v. 32. rospi, de) Suva9pot<7[/.ò? et Congeries insignis, Subjecti, tum Prae- dicati. — ysàscbv /.t"X.) Ordo temporis, Barak, Gedeon, Jephthah, Samson, Samuel, David, prophetae, cur mutatus, colligas ex not. ad v. seq. Graeca orthographia apud LXX eadem. nntP IscpOdcs , s prò % ut in vcoò. — gocj^ouy^, Samuel) Samueli commode subjicitur mentio proplietarum. Etiam David pro- pheta erat: sed Samuel propheta, non rex. — tcov ropo(pr,Twv, prophetis) Eliae, Esajae etc. Simul innuuntur alii fideles, quibus aliquid cum prophetis inter- cessit. v. 33. s. ot x — àXXoTptwv, (iui — externorum) Subjectis VII. modo enumeratis, dantur IX. praedicata, verbis commata ììzw&q graviter incipientibus. De Davide enim potissimum dicitur illud, x.aT7]ycovLtfy.vTO fìxGikziKc, debellarunt regna. 2 Sam. 8, 1. ss. De Samuele, eìpyàsavTO àt/»#w<7uv7,v , operati sunt justitiam. 1 Sam. 8, 9. 12, 3. ss. 23. 15, 33. De Prophetis postremo generatim, éroéroyov éro- ocyys)acov, obtinuere promissiones. hoc enim eis proprie obtigit, ut promissiones, aliquando in Christo implendae, per eos ederentur. v. gr. Dan. 9, 21. Hic phra- seos significatus ipsi prophetarum vocabulo congruit. Sic hodie dicitur, obtinere diploma. Conf. not. ad v. 9. De prophetis item, e, facti sunt robusti in bello: Jud. 4, 14. s. de Gideone, raxp- s[/.£ìoXà$ sk^ivocv d&XoTpiwv, castra pepulerunt externorum: Jud. 7, 21. ut haec quatuor praedicata, coli. v. 32., totidem subjectis, ordine retrogrado, singulariter respondeant, gradatone inclusa. Sic maxima qua eque, etiam heroica facinora, civilia et militarla, fides animai Denique observa, hac Congerie summatim com- probari auctoritatem Prophetarum priorum et posteriorum. v. 34. sxXiVGtv, pepulerunt) fuga hostium et caede eorundem mutua. — àXXoTpitóv , alienorurn) i. e. hostium. v. 35. sXajìov, acceperunt) quasi eripuerunt. — yuvaixsc, mtdieres) cre- dentes, natura infirmae. — il, àva<7Ta<7£to; , ex resurrectione) ex, ait, non, per. Futuram resurrectionem anteverterunt. — vsxpoù;) mortuos filios. 1 Reg. 17, 22. 2Reg. 4, 35. — àXXoi Sé, e#3 rero) Ab agentibus ad patientes venit; (quan- quam et agentis et patientis exemplum vel Abel pridem fuit, v. 4.) ac Sé vero particula epitasin facit. haec genera distinguit tò cLXkoi, alii: species patientium distinguit tò Irspot, celeri, v. 36. Eandem differentiam observat Paulus 1 Cor. 12, 8. seq. — éTu[/.7wavi(j9y)<7av) Tua-avov, bacillus tympanistae. inde, fustuarium; Gallice, bastonnade. éTu|/.7raviG07icp£[Aà07jsav oazo àaOsvsia?. 4. ìscpOàs — — sepoy ov axópia 4 u.ay^a(pa;. 5. 8au\S — — xaTrjywvi'aavTO (SacuXsiac. 6. aa[xou7]X — s?pyàaavxo 8'.xaioauv7jv. 7. rpoo^xcov — ir:évj-/ov IrayysXtwv, scppaijav axójxaxa Xsóvxwv, èa(kaav Suvajxiv 7top<5$. HEBR. XI, 35 — 40. 915 initium hujus versus. Planum est antitheton: mulieres accepere mortuos et re- cuperarunt ex resuscitatione ad vitam temporalem: martyres, mortem subeuntes, proposuere sibi resurrectionem meliorem, non ad temporalem vitam, sed aeter- nam. Conf. 2 Macc. 7, 9. li. 14. 29. 36. v. 36. é»i.7waiy[jwùv xal pccTiycov) Eadem verba, 2 Macc. 7, 7. 1. — rcstpav eXa^ov, experientiam ceperùnf) Hoc auget constantiae laudem. multos, qui sibi fortes videbantur, fregit experientiae acerbitas. Eadem plirasis Deut. 28, 56. Hanc experientiam ignorant delicati et lauti: modo ne fugiant eam. — èri os, insìiper vero~) Incrementum. coli. Lue. 14, 26. — àssaòiv ìctX, vinculorum etc.) Videtur apostolus hìc descendere ad exempla recentia ; quanquam talia etiam in libris canonicis extant. v. 37. é-pfoOr^ocv) Esajam serratum esse a Manasse serra lignea, apud Judaeos certissima tradifio est; Wide et nostro rum plurimi illud, quod de passione sanctorum in ep. ad Hebr. ponitur , serrati sunt, ad Esajae referunt passionem. Hieronymus lib. XV. comm. in Esaj. Si de Esaja, ut Tostato et aliis videtur, fabula est: aliis vere accidit. — é-sipàcrOr^av , tentati sunfy Habet periocha quatuor partes: prima est varia, ludibriorum et e. secunda varia, lapi- dati, serra divisi sunt: tertia simplex, tentati sunt; quarta simplex, in occisione gladii mortili sunt. Primae respondet tertia (Trstpav, é-scpà'jQyisy.v , tentameli, tentati,) secundae quarta, cruciatibusque neces alternatim miscentur. tentati sunt, quovis modo, (jdem verbum, v. 17. e. 2, 18.) minis, contumeliis, tor- mentis, quorum varietas et novitas, verborum copiam excedit; rursum blanditiis (1 Thess. 3, 3. not.) quae saepe non minus solicitant, pollicitationibusque et beneficiis. conf. iterum 2 Macc. 6, 21. s. 7, 24. — év & LXX non uno loco év cpóvw p.ayyip*;. Gladius, suppliciorum extremum, Paulo notatus, Rom. 8, 35. not. — év ^"XcoTatc, in pellibus ovinis) ut Elias. LXX, 1 Reg. 19, 13. Eliam tamen etiam falsi pro- phetae externo habitu sunt imitati. Zach. 13, 4. v. 38. wv oyx tqv à£io; ó zócu-oc, ijuibus non erat dignus mundus) Sancti quamvis pauci et miseri sunt pluris, quam reliquus mundus omnis. Sic Prov. 8, 11., Trav tljjliov où'A àaov ocÙTffé éaTLv. Construitur incisum cum circumierunt : et tamen hoc demum loco ponitur ob antitheton inter mundum spatiosum et inter f or amina terrae. — T^avw^svoi, errantes) ab improbis exclusi. — ctt/ì^scioic, speluncis) 1 Reg. 18, 4. 13. — jtal toì>) Articulus facit epitasin, adeo. conf. annot. ad Chrysost. de Sacerd. p. 493. v. 39. jtaì oOtoi ttocvtòc, et hi omnes~) Symperasma patheticum. — j/deprup;/)- Osvts;, testimonium nactì) v. 2. not. — tt.v i%pl; y)[/.wv, sine nobis~) Mslcogic. non modo non sine nobis con- suminoti sunt, sed illi potius nobiscum, quam nos cum illis. Non dicit, ne nos 58* 916 HEBR. XI, 40. XII, 1 — 3. sine illìs, sed, ne UH sine nobis. Hoc probe tenendum est. non enim innuitur tantummodo aggregatio nostra ad illos, sed melior conditio nostra, quam illorum exspectantium. CAPUT XII. v. 1. Ilspast^svov) proprie, cir eum j acent em. Verbo ksT^ou, ejusque com- positis, ut mox v. 2., saepe utuntur Graeci, et varie: quare verbum jaceo lue non valde premendum est. Sed praepositio rospi dicit, prope circumdantem, urgentem nubem, magna emphasi. Congruit ex oppositq rospi in sùrospicxaTov. — vscpo;) nubem dicit, ob multitudinem magnani, cuna sancta velocitate tendendi in altum. vecov) òyx-o; (ab syjttù, èv- £yy.(ù) pondus. inde, quum ad animum transfertur, tumor, fastus. Themistius Or. IV, aÙTol piv [/irpiot, cpucsi sfclv, èyà Ss aÙTOu; 6yx.ou é[/.roiroXyjju xal y&uvò- tt)to£. Hesychius, ò'yjtos, q>u(jy)|/.x, Orospy).uó[/.Evoi) v. 5. Qui éxXósTOCt deficit actu, is xàf/.vsi defatigatur habitu. v. 4. 00770), nondum) Asyndeton animosum. — (^XP L? aE -V- aT0 ^ usque ad sanguinem) usque ad vulnera et rnortem. A cursu venit ad pugilatum, ut Paulus 1. e. Opes, inquit, non sanguinem, impendistis. e. 10, 34. Proponite vobis graviora. [ijualia scil. nondum experti esfis. 1 Cor. 10, 13. V. g.] — àvTwtaTSòrT7)T£, ì'estitistis) Quod contradictio est in malam partem, i'd à\mxaToc- crojvat resistere dicit in bonam. LXX, loco mox citando. — izpÒQ) Constr. cum àvTHtXTSGTTiTS. Deut. 31, 21., xal àvrixaTatrofasTai vi co&yì ocuty) KATA rcpócroTrov aÙTwv {/.apTupoCtoa , ef respondebit canticum hoc adversus eos tanquam testis. — àvTàycov^ó(jL£vòt , repugnantes~) Peccatum pugnam excitat: nostrum est repugnare. v. 5. xal) et tamen jam. — èxà&y)g0s , obliti estis) ex memoria et animo dimisistis. Sic meminisse et de memoria et de animo dicitur. — r/fe 7rccpaxtoi- (7£w?, hortationis) Illustre testimonium de auctoritate librorum Salomonis. Conf. 1 Petr. 3, 6. 4, 8. 18. nott. et e. 5, 5. 2 Petr. 2, 22. Haec paraclesis plus apud vos valere debebat, quam apud certantes in mundo omnes voces hortantium. — co; utoifc, tanquam fìliis) Dicitur enim, uts [/.ou, /*/« mi, amantissime. • — uis (xou, /ì/ì wi) Prov. 3, 11. 12. LXX, uis. cetera usque ad Trapoc&éysTou, iisdem verbis. Et solent illi Ma uis vertere. Sic enim Salomo eum, quem in Paroemiis, DEI nomine, instituit, appellitat. — pi *) óXtywpsi) DNttn ba (coli. Dato Es. 8, 6.) id est, ne spreveris, animo contumaci. Praecipitur uTCOTay/), sub,) e et io , v. 9., respectu 7raiSsta?, disciplinae, quae lenior. — pi&è sxXuoo) ypri b&o (coli. VP Es. 7, 16.) ne refuger'xs animo fracto. Praecipitur utcojaovyi, patientia, v. 7. respectu èXéy^pu, s3D3 LXX évTps7cstaì et habet vim consecutivam, ut modo y.où sv£Tp£7uó- [jLsGa, ef reverebamur. v. 10. TTpò; olimaie, 7][7Ìpac) ad paucos dies , quibus vita nostra in carne constat. Notantur dies non solum ii, quos durat ipsa disciplina: sed ad quos disciplinae fructus pertinet. Huic rcpòc respondet tò si?, in fine versiculi: coli, e. 9, 13. 14. Similiter has praepositiones jungit Pauhis Eph. 4, 12. not. — zaxà tó cWoCiv aiWoT?, proitf i/?szs videbatur) Sane ita est. Multum indulgentia, mul- tum severitate in disciplina peccant patres carnis: nec tam castigant, quam ca- stigare se putant. At Pater spirituum piane ém tò au(/.a>[/iva. Iidem, Deut. 32, 36., £$£ yàp aÙToòg irapa- ^sXupivou? — xal 7Wcpsi|/ivous. 7racpsi|/ivas ^£ipa; — 7uapaX£>u[7Ìva yóvaTa. SicSir. 919 25,25. Habet haec cohortatio tres partes, respectu ipsorum, et aliorum, et DEI; quem triplicem respectum saepe habet Paulus, v. gr. 1 Cor. 6, 11. Prima pars incipit, toc; 7rapet{Asva$, remissas: secunda, stpTQvyjv, pacem: tertia, >tal tòv àyiac- {AÓv, ef sanctimoniarn: et primam respicit illud, [r/j ti; u<7TSpwv, ne ; Viaau, ut Esaù) Exemplum aptissimum ad horrorem, Jacobi secundum carnem filiis incutiendum. — [«a;, una) Id culpam auget, non misericordiam meretur. conf. Gen. 3, 6. In utramque partem unica quandoque actio maximum habere momentum potest. Constat idem exemplo Rubenis et Sauli: et rursum Abrahami, Pinechasi etc. — tx Tupo- TOTÓx.ia, primo genituram) pretiosissimam. Etiam Hebraeorum, ad quos scribitur, erat jus primogeniturae ante gentes, v. 23. not. — ocùtou, suam) Hanc ergo re- vera habuerat. Primogeniturae spiritualis consortes decet sancta sobrietas et temperantia. v. 17. ìctts y<*p, scitis enim) Causa admonitionis ex Gen. 27, 30. ss. — itati ^STSTCSiTa, etiam deinceps) Qui non habet, amittit. Lue. 8, 18. — GsXcov, volens) Rom. 9, 16. — à7usSo>tt|/.à; ex, TÒ;7:upò<;, outs i&i xocTaTo!;suG-/jcsTaL, non cogitavit, pari jure ex LXX ad- jiciendum fuisse, XiGot? lapidibus, quod responderet j acuto: majori vero jure supplendum sibi fuisse, xàv avGp&ìwo?, etsi homo, nani in hominem sontem, prae bestia, conveniebat lapidatio; in bestiam, prae /tornine, j acuì alio. HEBR. XII, 21 — 22. 921 v. 21. tò (pavTa^ó^svov) Notatur visum verissimum. Herodianus, sìts àV/i- Gw; évto;, et urbi DEI viventis') Sedes oeconomiae DEI, v. 23. [angelorum atque primogenitorum compì ectens myriades, V. g.] Est enim chiasmus: 1) Sion, 2) urbs Dei: 3) Judex Deus, 4) Mediator Jesus, primum etquartum, secundum et tertium correspondent. — izpouGzlr,^ s-oupaviw, Je- rusalem coelesti) Ap. 21, 2. — ppiàaiv, myriadibus) Hae dicuntur absolute, ut in prophetia Henochi Jud. v. 14. coli. Deut. 33, 2. Dan. 7, 10. — àyy&wv, an- gelorum) Non licet construere, xcà aupiàaiv àyys^tov, Twav/iyupet jtal ÌK&ktpioL Yjxk- Nam et polysyndeton retinendum est; et aliorum sine dubio est panegyris: alio- rum, ecclesia, quis enim conjungeret synonyma, panegyris et ecclesia? Eccle- sia, primogenitorum est; panegyris igitur, angelorum. Myriades vero non so- lum in angelorum panegyri consistunt , sed etiam in ecclesia primogenitorum. Utrique enim convenit myriadum vocabulum, et ad utrumque accommodatus est Dativus jAuptàdtv. Addantur mox dicenda. Interim hìc notandus ^acaò; genitivi et dativi, angelorum panegyri, et ecclesiae primogenitorum. — 7:av7jyupsi, pan- egyri) .Hoc verbum, et mox, ecclesiae et ìndici, solennitatem indicant; quae 922 HEBR. XII, 22 — 24, et jam est in coelo, et maxima erit in revelatione Jesu de coelo. Expende illud, omnes angeli, omnes gentes, Matth. 25, 31. s. v. 23. Y.u|jtat non valet, quam diu quis vel unum passum ante se habet, etiamsi eo usque in perfectione sua interna non amplius proficiat. Ipse Christus in morte ts>.sig>0sIs, Hebr. 5, 9. In 2 ad Tini, gratulatur sibi Paulus de cursu confecto : in ep. ad Philipp, alacriter instigat ad cursum, eoque fine ipse se talem facit, qui procul adhuc a meta absit. conf. Hebr. 3, 14. not. v. 24. StaGvixyi? via?, testamenti movi) Alias dicitur jtaivir vsa, hìc. veo; notat novitatem ejus, quod nativum vel etiam ritma est. conf. e. 8, 13. not. et cap. 10, 20. Es. 43, 19. — [/.ssityi, Mediatori) Olim Moses, ipse internuncius, timebat et tremebat: nunc ad Mediatorem N. T. accessus est datus. — al'^aTi pavTi«7[/.oO, sanguini adspersionis) Notabilis conjunctio: novi testamenti Media- tori Jesu, ET sanguini adspersionis. Sanguis spectatur h. 1. ut est in coelo, quemadmodum spectatur etiam Mediator, et Deus, et myriades etc. Attende, Lector, quae dicenda veniunt, per Positiones distinctas. §. 1. Sanguis J. C. in passione et post mortem effusus est quam lar- gissime. In victimis V. T. requirebatur a^aTSx^ucrtoc effusio sanguinis; et penitus erat effundendus sanguis, ita ut nil remaneret in venis et vasis corporum. Hoc peractum est etiam in unica N. T. oblatione corporis Jesu. Omnimoda pretiosis- simi sanguinis tum facta est effusio, in horto, per sudorem; in praetorio, per flagellationem; in cruce, per clavos; et post mortem, per lanceam. Ita Christus éOavocTtóO-/) piane est necatus carne. 1 Petr. 3, 18. Vel guttam de tota sanguinis massa in corpore sancissimo remansisse, haud scio an dicere possit, qui verba HEBR. XII, 24. 923 Psalmi 22. v. 15. 16. perpenderit: Sicut AQUA effiisus sum. ARUIT fanqaam testa virtus mea, et lingua mea adhaesit faucibus mela: et in PVLYEREM mortis deduxisti me. Revera eacpàyo mactatus est Agnus Dei. Non est alia pars Sanguinis ejus effusa, alia non effusa: sed sicut totum corpus est traditum, sic omnis sanguis effusus. Matth. 26, 28. Effusio sanguinis et mors Christi sunt concomitantia, non illa hujus causa. Vere sanguinem et vitam posuit; sed non ob naturales causas, ob quas alias obeunt, qui violenta morte obeunt. Id est ex praestantia Subjecti. §. 2. Actualem sanguinis illius effusionem status effusi sanguinis est in- secutus. Actualis erat effusio sanguinis, dum effundebalur: statum effusi sanguinis dicimus omnem commorationem sanguinis extra corpus dominicum, sive brevis ea sit sive diuturna. §. 3. Sanguis ille etiam in statu effusionis ab omni corruptione indeli- batus est. NON CORRUPTIB1LIBUS, argento aurove, redemti sumus , sed PRE- TIOSO sanguine, ut agni sine litio et macula, Christi. 1 Petr. 1, 18. 19. Omnem corruptionem excludit pretiositas sanguinis illius. Hoc certuni et ratum manet: neque ullo modo probamus indignas quorundam de effuso Domini sanguine opi- niones, quos nominalim redarguit inprimis Hoepfnerus in tract. de S. C. pag. 55. §. 4. Sanguinem, toxGou; -^v. sqg) ■ òOOC sì; tov oùpocvóv tò a^a àvYivs^Gy). ópa; oti atj/.aTO$ [/.STé}(0(/.sv toO sì; Ta ayia sì<>.au(jsv ó àp^ispsó;. Quaedam periochae verba alii aliter refe- runt : sed ,a- 1) Hinc inargo Ed. 2. apertius, quam Ed. maj., palmam eoncedit lectioni xpstt-ov , et Vers. germ. habet: besser. E. B. 930 HEBR. XII, 24 — 26. ^ouvti, loquent'C) non, clamanti. — rcapà tov dffìsX-, quam Ab et) Sanguis Abel, primo parricidio effusus, per synecdochen ponitur prò omni sanguine effuso in terra et vindictam clamante coelum versus, reliquosque peccati in mundo clamores cumulante: et hunc clamorem sanguinis a Kaino celati violentimi vin- cit loquela aperta et placida sanguinis Christi in coelo prò nobis, et ex coelo ad nos. Conf. xpsiTTOva, meliora, e. 6, 9. Nunc, quorsum accesserint Christian!, universe recognoscamus. Est A. Sion mons, B. et urbs DEI viventis, Jerusalem coelestis. C. a. et myriades; a. angetorum panegyris, £}. et ecclesia primo genitorum in coelis descriptorum : b. et judex DEUS omnium: D. e. et spiritus justorum consummatorum : d. et novi testamenti mediator Jesus; e. et sanguis adspersionis, melius loquens, quam Abel. Haec enumèràtio non modo non confusa est, sed ordinem piane conside- rarmi habet. A et D, B et C , inter se respiciunt per yi7.a[xòw. In B et C de- scribitur oeconomia DEI, latius extensa, eaque ita potissimum, uti in die novis- simo gloriosissime apparebit, qui fidei jam praesens est, v. 26. cap. 11, 1. et a Paulo sic consideratur Rom. 2, 16. not. In A et D, oeconomia Christi, interior, novi testamenti, quatenus ea tantisper viget, ut Pauliis testatur 1 Cor. 15, 24. De utriusque oeconomiae differentia et nexu confer annot. ult. Exeg. Germ. ad Ap. 14, 10. Naturali ordine A ponitur ante B, quia in Ap. cap. 14. et 21. mons Sion conspicitur ante Jerusalem novam; adeoque D et C, et articuli in D et C, retrogrado ordine (de quo conf. e. 11, 33. not.) considerandi veniunt. v. 25. (&Ì7usts, ridete) Admonitio, quae acuitur particula ouv igitnr prae- termissa. — $à\ 7:apatT7ÌvS'jó[xsva , ea quae non moventur) urbs DEI viventis, v. 22. novum coelurn et nova terra. Ap. 21, 1. not. v. 28. poòriXeiav) regnum, coelo terraque praesenti augustius. — rcapa- ÀaafiàvovTs; , accipientes) a DEO promissum, lubentia fidei acceptantes. — syxofxsv jràpiv, habeamus gratiam) /àptv i'^stv est gratiam habere, gratum esse, Lue. 17,9. et saepe: valet etiam, acceptum esse, Act. 2, 47.: et sic fere 2 Cor. 1, 15. Gratiam habere, passive, est grafia affici: sic quoque fere hoc loco. Gratiam invenire est actus: gratiam habere status, cum fìdelium prolubio con- junctus. — Xarpsùto^sv 2 ), serviamus) tanquam sacerdotes regales. — [/-STa a$ou;, cum verecundia) ex agnitione indignitatis nostrae, ne DEI oculos offen- damus. — xal sùXajkia;, et metu) ex agnitione majestatis divinae, ne nobis ipsis perniciem arcessamus. Hesychius, eOXafJeiaOai , tpuXaTTsaGai , ta! yàp, et enim) Epiphonema gravissimum. — ó Gsò; 7i(xtov rcup xa- Tava)aaxov, Deus noster ignis consumens) Deut. supra ad v. 18. 19. aliquoties cit. cap. 4, 24., LXX, ,aQóvT£; é£éviaav. Hypallage Grae- cis frequens. Conf. ad Chrysost. do Sacerd. p. 427. Occurritur diflìdentiae erga ignotos hospites. — Ttvs?, quidam) Abraham, Lot. Gen. 18, 2. 19, 1. — dcyys- Xou;, angelos) Sic saepe hospes ignotus est dignior, quam videtur, et comites, quamvis non conspicuos, habet angelos. Actiones aestimantur prò eo, quod quis facit, non solum prò eo, quod se facere putat. Matth. 25, 40. 45. v. 3. [M{jiv7i{MTt, in corpore) in corpore naturali incommodis eorumque periculis nondum erepto. Alius tolo vitae tempore adversa multa experitur, ut Jacob: alius in juventute, ut Joseph: alius in confirmata aelate, ut Job: alius demum extremo tempore; et in talem eventum praecipue conducit haec admonitio. v. 4. ti|/.ioc) scil. EOTto, coli. v. 5. i. e. honoretur. Antitheton ad scorta- tores. Coelibes, quibus scortationis periculum imminet, hortatur, ut matrimo- nium contrahant, tanquam prefiosum quiddam agnoscentes, ejusque bono digne utantur. conf. 1 Thess. 4, 4. — yàaos) nuptiae , id est, matrimonium. — év Tradì) in omnibus. Latius patet periculum scortationis , quam adulterii. conf. 1 Cor. 7, 2., ikaffToSj quiris: omnesque debent matrimonium magni facere, ut, si quis eo ipse non utatur, alios tamen non prohibeat. 1 Tim. 4, 3. — r, ììoity)) cubile, torus, status ususque matrimonio Auptiae — cubile — scortatores — adulteros: Chiasmus. — ày.iavTOc, impollutum) Subaudi iterum, sit. Antithe- ton ad adulteros. — xpivst ó 9£Ò;, judicabit DEUS) Longe plurima pars scor- tatorum et adulterorum est sine dubio, quae efFagit notitiam judicum mortalium; quum talia furta non iis ìnodis patefìant, quibus olim: Num. 5, 20. s. magna pars, etiamsi innotescat, tamen poenam civilem et disciplinàm ecclesiasticam vel effugit, vel levissime persentiscit. [Videlicet scortatores et adulteri sunt ipsi quandoque judices, ecclesia sticis politicisve muneribus ornati: adeoque consulere s'ibi norunt; quin et aliis, sui similibus, ubi res tulerit , consulunt. Plurima prorsus celata manent in mundo ; rei variis artibus diluuntur; vel sustinentur per violentiam. V. g.] Deus judicabit ; [Horrendum diclu! e. 10, 30. 31. V. g.] eos maxime, quos homo non punit. conf. 2 Sam. 3, 39. Loquitur apostolus de judicio, ut propinquo. [Amplissimo ilio die quanta, quaeso, in lucem protrattali ur ! Tum prof erto nefanda ista scelera desinent morum ve- nustatibus accenseri. V. g.] v. 5. ó Tpó-oc) vita quotidiana. — àpx.oùa£voL) Participium prò imperativo, perinde ut ellipsis verbi sit, sic verbi estote morata est. — toT; TrapoOsiv, prue- sentibus) Sic Paulus de se, Phil. 4, 11. — aÙTÒc) IPSE. — £Ìpr ( x£v, dixit) Quod Jacobo, Josuae et populo, et Salomoni dictum est, etiam ad nos pertinet. — où pi gz àvw. où&' où [j;h gz z^xfzcCkiTZiù) Gen. 28, 15. LXX, où £, où&* (j7:zpóòo[LOLÌ gz. 1 Par. 28, 20., oùx avvisa ss, xal où pi, èyxaTaXi-Y) gz. Est igitur instar adagii divini. Neque opem, neque praesentiam subtrahet. v. 6. Kùpio? éjjLol xtX.) Sic LXX, Ps. 118, 6., et sic fere Ps. 56, 5. 12. v. 7. YJyowivtov) antistitum. v. 17. 24. Late patet hujus verbi usus, de principe, de doctore etc. Mox declaratur h. 1. qui loculi sunt vobis verbum DEI. Innuit ergo doctores ex primis Christi testibus et apostolis, eorumve dis- cipulis et sociis, qui paulo ante decesserant, vel jam jamque decessuri erant. HEBR. XIII, 7—9. 933 — àvaOstopouvTS?) spectantes, id est, quum spectatis cum recordatione. Idem, grande, verbum, A et. 17, 23. Magnanti àvaOstópYistv res habet, Cicero lib. XIV. ad Att. Ep. XV. quanta est gjva0s(/.a.v àv ewsvs^Ofi à77Ò toO aifJLaTO? aÙTtov sì; tt,v cy)V7,v tou [MEpTupiou éctXà^aaGaL év tco àyta), où ^pcoGviasTat , sv xupl y.aTax.auGr^£Tai. — ^cówv, animalium) e. 9, 12. s. — a![/.a- <7tou.xTa, sanguis: corpora) quae erant umbrae sanguinis et corporis Christi. — sc;co Tifo moEpepffoXjfe) e.^ra castra, in quibus erat taber- naculum, et sacerdotes levitici, et quotquot illi cultui inhaerebant. SicLXX,Lev. 4, 12. 21. etc. e. 16, 27. v. 12. iva àyià, cut) scil. Osco, DEO. v. 20. Rom. 16, 27. not. Gal. 1, 5. not. Tum demum gloria Deo dari potest, si te voluntati ejus salutari sub- jeceris. Conf. de Christo, 2 Petr. 3, 18. — àóEa, gloria) Non dederant hi, ad quos scripsit, locum exordii laeti, in quo gratiarum actio fìeret. hoc igitur loco Doxologia ponitur a Paulo, uti Gal. 1, 5. 6. not. v. 22. 7rapaxodw- 7rapaxV/fcs<*); , hortor: hortationis) Conjugata suaviter posita. — toCI Xóyou, verbum) quo vestri antistites vos corani et copiose hortan- tur. Antitheton, é77£<7TStXa, misi, scripsi. conf. Act. 15, 27. 32. — àia (3pa^£cov) paucis, prò copia rerum. — sxé<7T£i);a, misi) hanc nempe epistolam, paracleti- cam, hortatoriam. v. 23. yivcùS/CSTs) scitote, cum gaudio. — tòv à&sX. 5, 12. 1 Tini. 5, 17. Omnes eos salutari jubet: nam ii, ad quos scribit, multis in locis erant. — 7uàvTa; toù? àyiòu?, omnes sanctos) credentes, Israélitas praesertim. v. 25. vi xàpis, grafia) Clausula Pauli propria. AIVNOTATIONES IN EPISTOLAM JACOB!, CAPU T L v. 1. 'Ìdbt v - *• s - et SIG * n verbo ut^òvìòv, v. 3. s. XstTCÓp.svoi, v. 4. s. $wc*pivó(/.svo?, v. 6. Adde v. 13. ss. 19. s. 21. s. 22. s. 26. s. v. 2. rcasav ^apàv, ornile gaudiuin) Sententia: omnis tentatio gaudium duci debet. inde tò omnis a subjecto ad praeclicatum transponitur, manente hoc sensu: tentatio non nisi gaudium duci debet Conf. Hebr. 12, 11. Luth. h. 1. eitel Freude: et e. 3, 16., tocv, eitel bòse Ding. Sic 1 Petr. 5, 10., 7uà<7Y)s /api- to?, omnis gratiae. Es. 60, 21., ó Ictó; aou izZc, Staaio;, populus tuus omnis justns. Sic Num. 13, 2. 3. Dan. 12, 1. coli. Ap. 20, 15. Summo patientiae gradu, gau- dio, continentur ceteri. — àSeXu«[Aà^£Tat Sia oró[/.aTO$ éy>c(i)|jLia^óvTojv aÙTÓv. Herodianus, 93$ JAC I, 3-8. &oxi[/.iov ffTpaTitoTcov Cadde, ^pwxTtavwv) xà^otTo;, aAV où Tpuqnj. Zosimus, sOvoia; Soxi[/.ix TuapaG^ó^svo?. Itaque Xoxij/.iov est tentatio patienter suscepta. Nisi pa- rallelismus Petrinus me retineret, lectionem T*fc reteTews tot fultam testibus apud Jacobum facilius amplecterer. *) Ut est, probatio absolute dieta, probationem fidei, amoris et spei complectitur. Et quamvis tó tt& tcictsco; in hoc versu omittatur, tamen fides etiam Jacobo prora et puppis est, v. 6. e. 5, 15.: et pro- botto fidei speciatim salva manet ex Petri testimonio. — xaTepyà£eTai 6tcgm.gv7)v, operatur patientiam) Idem Rom. 5, 3. dicitur, et additur, vj Ss 6reo[/.ovÀ Soxtpiv, patientìa autem probationem. conf. infra v. 12. — ùreop.ov7}v, patientiam) v. 12. Lue. 8, 15. not. Sic Ps. 62, 6. LXX, Sri reap' aureo r, 0reo(i.ov7i {/.ou. v. 4. spyov tgXsiov, opus perfectum) Sequitur, tsXsio?. a rebus et opere denominatio iìt hominis ipsius. Id ut assequare, gaudio opus est. TéXstoc idem, qui Sóx.tjAO^ , v. 12. coli. not. ad 2 Tini. 2, 15. — etereo, habeat) Hortatur: ut in v. 2., existimate. Perfecta est patientia, quae gaudet. — teXeloi xal óAÓxÀTipot, perfecti et integri) Id denotat absolutum quiddam; ira h?*//o deficientes, re- spectivum. namque opponuntur inter se À£ire£cOai et reÀsovsxTeEV, [Homines senili, rei et l'iterati, siquando amplìssima laude mactare quendam gestiunt, hominis aut viri omnibus numeris absoluti (consummatissimf) encomio eum ornant. Hoc praedicatum qualibus ex vero competat, ridere est hoc ipso loco: probatio requiritur et opus perfectum. Quod absolutum videtur mundo, nullum coram DEO est, si fidem detraxeris. V. g.] v. 5. et, si) Nexum rerum a v. 1. seqq. et cap. 4, 1. ss. is facile inveniet, qui, dum injuriam patitur, animum huc refert. Nam boni et mali affectus varie cientur. — Ss, vero) Antitheton, hi nullo deficientes: deficit. — <70, qui a vento movetur) extrinsecus. — pirei^Qfusvcp, qui circumfertur) intrinsecus, sua instabilitate. v. 7. pi yàp olétOco, ne enim opinetur) Fides non opinatur. is, qui opinatur, ut St^uyo;, duplex animo, frustra opinatur. v. 8. èvYjp ^^u/o;) Sic St^uyoi dicuntur e. 4, 8., qui non habent cor purum et Deo simpliciter deditum. Alias nusquam occurrit in N. T. hoc nomen, neque apud LXX int. Possis reddere bianimis, uti dicitur bilinguis. Utrumque in Germ. falsch. Hesychius: o\^uyia, àreopia. Est igitur affine xw $iaxpivó[/.evo£. Habet quasi duas animas, quarum altera hoc, altera illud sentit. Sir. 2, 13., oùai xap- òiat; &£iXa%, xal yepcl reapei(/ivais, xal à^apTw^w sret(3aivovTi èrel Suo Tpt^ou;. 1) Et sane b. Auctor lectionem istam pleniorem praetulit postea in marg. Ed. 2.; diserte vero expressit in Vers. germ. E. B. JAC. 1,8-16. 939 [Viri nomen occurrit etiam v. 12. 20. V. g.] — cbcaTacTaTo;, incoììstans) Non enim impetrai per preces gubernationem divinami sapien tiaeque expers dissidet a se et ab aliis. e. 3, 16. v. 9. xauyàaOtò &è, glorietur autem) Optimum remedium contra Wuyiav sive animam bifidam. Gloriandì verbum extat etiam cap. 2, 13. 3, 14. 4, 16. — ó à&s),tau<7.GSi i^eiv.) Rom. 1,28. — 7cpot7nJ;£ais, personarum acceptionibus) quarum altera divitum a fide alienorum, altera pauperum Chri- stianorum valde diversa. ; — ttjv tclstlv , /idem) qua pauperes abundant. — Tffe Só^t)$, gloriae) Hoc quo minus a Domini construi videatur, facit pronomen nostri. Est igitur appositio, ut ipse Christus dicatur yj Sól;a, Gloria, conf. Lue. 2, 32. Es. 40, 5. Eph. 1, 17. 1 Petr. 4, 14. Aó£a, ipse Christus. Ita et Ipsum Jacobus ut Filium Dei praedicat, et resurrectionem ejus ex mortuis; ut apostolum decet. Christus, Gloria: lune etiam fides in eum gloriosa, et fideles gloriosi. Hanc fide- lium gloriam nullus mundi honos aequat: nemo personarum acceptor agnoscit. v. 2. sMJsXOy), introierit) tanquam hospes ignotus. — auvaytóyvìv) coetum eumqiie sacrum. addit enim, vestrum. Nomen a Judaeis ad Christianos traduc- tum. — àvvip vj3u(7oSa/.TÓXto;, vir aureum annulum habens) Rarior olim usus annulorum. Antitheton simplex, pauper. — Xa^rcpa, splendida^ nitida, nova, cu- juscunque coloris. v. 3. sm(fts^Y)TS, intueamini) cum admiratione. — tòv icaTO toù; tìtco^où;, elegit pau- peres) Qui electi sunt, egeni sunt. Non denotantur hìc pauperes omnes, nequesoli; nam paupertas ac divitiae neminem per se faciunt bonum aut malum: sed tamen passim pauperes prae divitibus beati praedicantur. e. 5, 1. Suntque fere syno- nyma, impius et dives, just us et pauper. Es. 53, 9. Amos 2, 6. 5, 12. Dives, si pius est, divitias abnegat: pauper, si malus est, paupertatis bonum negligit. Christiani multi ex pauperibus erant; pauci ex divitibus: praesertim Hierosoly- mis, et inter eos, ad quos Jacobus scribit. conf. cit. cap. 5, l.ss. Sic quoque, elegit, 1 Cor. 1,27. — izIougìou; sv tc>si, x&l vSkr t pò vó^ou;, divites in fide, et he- redes) Beza sic interpretatur: elegit pauperes, ut fierent divites fide et heredes, etc. E. Schmidius sic: elegit pauperes, qui tamen sunt divites in fide, ut sìnt etiam heredes etc. Hic duo momenta arctissime cohaerentia, divites et heredes, divellit; ille, contra scopum apostoli, post electionem ponit fidem et amorem. Neque enim aliter Jacobus agit de ordine electionis, fidei et amoris, atque ille ordo nobis innotescit, adeoque judicii recti regulam de pauperibus praebet. quo quidem modo non solum fides, sed etiam amor electionem in ordine cognitionis nostrae antecedit. Mens apostoli haec est: Deus elegit pauperes, qui sunt divi- tes in fide et qui sunt heredes etc. unde hoc fluit argumentum: Quicunque sunt divites in fide et heredes: illos debemus ut a Deo electos agnoscere et tractare. atqui pauperes etc. Sic electio adeo non antecedit fidem, ut etiam hereditas electionem antecedat; antithetoque inter elegit, et ignominia affecistis, expenso haec emergit conclusio : Divites in fide et heredes regni et Deus magni facit et nos magni facere debebamus. — év tzìgtii in fide) quae tendit in Dominum glo- riae. v. 1. Huic fidei tanquam sequela tribuuntur divitiae coelestes et mundi futuri, sicut amori hereditas. — >c)or)povó[;.oi>;) heredes, quia fiiii. — r/fe paTtXsia;, regni) Maxima dignitas. v. 6. 7)T&[/.à<7Y)!Aouv paiiXwtòv) legem regiam , quae se non patitur sub arbitrium humanum in servitutem redigi; sed ipsa libertatis lex est, v. 12., et summa praeceptorum, omnes et amare et amari jubens: legem maximam Regis summi, qui Amor est, apud quem nulla est personarum acceptio , et qui suos omnes ad libertatem et ad regnum evehit, et personarum acceptionem fugerejubet, et 044 JAC. II, 8 — 14. transgressores punire potest. Conf. Not. ad Chrysost. de Sacerdotio p. 443., de epitheto (tasOaxóg. — tsXsìts, perficith~) etiam per fugarci acceptionis persona- rum. — xaTÒc, secundum) Secundum determinai, lex est totum : scriptum illa, diliges etc. est pars. conf. v. 10. s. — fefomria&tfy amabis) etiam in habendo ho- nore. Lex regia, amoris. Luth. die Liebe ist Kayserin. conf. 2 Cor. 2, 8. not. — tòv ttXtigiov ffou, proximum tuurrì) etiam pauperem. — jcaXcS?) pulchre: prae ilio tta),co;, 6en«, quod notatur v. 3. Conf. v. 19. 7. v. 9. T:po<70)^o>,7i7ùT£tT£, personas accipitis) Personarum acceptio non amat omnes aeque. — à^apTiav spyà£sa0s, peccatum oper amini) Omnis actio vestra peccatum est. Huc ref. enim, v. 10. — s^sy^ó^svoi, convicti) propter acceptio- nem personarum, incurrentes in elenchum. v. 10. aratasi) offendet, gravius praesertim. Turaisiv, de offensione quoti- diana, e. 3, 2. v. 11. ó yàp sìtuwv, qui enim. dixit) Unus est, qui totam legem tulit: cujus voluntatem qui una in re violant, totam violant. v. 12. outw; ^aXstrs, sic loquhnini) Tales estote in loquendo. In hac ana- kephalaeosi respicit cap. 1, 26. — àia vójxou s>.su0spia;, per legem libertatis) Vid. e. 1, 25. not. Lex abhorret a servitute. ergo etiam a respectu personae. v. 13. vi yàp xpfctg, judicium enim) Judicium illud Dei de nobis, quod nemo subterfugiet, tale erit in quemque, qualis fuerit quisque, haud miserìcors illi, qui non fecerit miserie or diam. — sXeo;, misericordiam) Haec, praesuppo- sita communi miseria, synonymon est amoris. v. 8. — xaTaxair/aTai , gloriatur contro) Grande verbum : memorabile axioina. Ipsum judicium libenter fert hanc gloriationem. Frequens apostolis est asyndeton: et hujus criterium solet esse varietas particularum , quas librarii supplent, ut hoc loco alii xaì praefixerunt, alii às subjecerunt. Lectio brevior, media, genuina. Vid. App. crit. Ed. IL ad h. 1. — eXso;, misericordia) divina, humanae respondens. v. 14. ti, quid) Apostolus a e. 1, 22. adhortatus est ad faciendum: nunc iis occurrit, qui fìdei praetextu facere fugiunt. Porro sic docebat Paulus: Ex fide est justitia et salus, non ex operibus. id, ut omnia solet perversitas hu- mana, jam tum in abusum rapuerant pseudochristiani, et verba Pauli, contra mentemPauli, usurparant. quare Jacobus Oisdem phrasibus, testimoniis et ex- emplis, quae Paulus posuit, Rom. 4, 3. Hebr. 11, 17. 31., hìc repetitis, v. 23. 21. 25.) non doctrinam Pauli, sed errorem abutentium, post Pauli verba latitare conantem, refutat. v. 24. 14. Aliquando usus locutionum per se bonarum, dum multi abutuntur, inhibetur. Jer. 23, 33. coli. Hab. 1,1. Malach. 1, 1. Diversus erat character, nemo negabit, Pauli et Jacobi: et hujus diversitatis vestigia quaedam in hoc potissimum capite animadverti possunt. conf. Gal. 2, 9. not. Neque tamen ideirco inter se pugnare censendi sunt, ut facile censere posset, quisquis aut Paulo aut Jacobo seorsum sese addixerit. Summa potius cum reve- rentia et simplicitate, et sine fastidio verborumque tortura, utriusque doctrinam, ut apostolicam, a Christo ejusque Spiritu profectam, suscipere debemus. Uterque enim et vera et dextre scripserunt; sed alio alioque modo, ut qui etiam cum vario hominum genere negotium haberent. Proinde alia in scena ipse Jacobus fìdei causam egerat, Act. 15, 13 — 21. et ipse deinceps Paulus opera strenue ursit, in epistolis praesertim extremo tempore scriptis, quum homines jam doc- trina de fide abuterentur. Nunc autem eadem verba non eodem piane uterque modo posuit, ut mox videbimus. Hic porro versiculus Summarium est trium partium: et ad quae utilitas spectat v. 15 — 17. ad si dicat quis respondet v. 18. 19. et num potest explicatur v. 20 — 26. Prima parte finiente, et sub finem se- cundae, et tertia finiente, adeoque ter, infertur fides sine operibus mortua. v. 17. 20. 26. — sav TrtaTiv >iyY) r\$ s'xsw, si fidem dicat aliquis habere se) JAC. II, 14 — 20. $45 Non dicit, si quis habeat, sed, si quis putet et dictitet: hic ergo Jacobus, ut Paulus ubique, fidem innuit veram et vivam, et sic quoque v. 22. 18. fin. ubi de subjecto sancto agitur: sed mox hoc versu et in hoc reliquo elencho sub fidei vocabulo, per mimesin, studio brevitatis, et xaO' àvOpwrcov, intelligit fidem hy- pocriticam, paralogismo nixam. e. 1, 22. Non docet, fidem posse esse sine ope- ribus, sed potius, fidem sine operibus esse non posse. Non opponit fidem et opera; sed inane fidei jactatae vocabulum, et fidem veram solidamque in se at- que fructibus onustam. — tì tzìgtiq) fides ista. Articulus habet vim pronominis. ista, praetensa, quae fides dicitur, ut sapìentia dìcitur ea, quam mendaces jac- tant. e. 3, 15. — gcùtòv) ipsum. neque ulilitatem ullam ea proximo affert, ne- que ipsum salvat. v. 15. éàv àè, si autem) Comparatio, (cujus protasis etiam per se oppor- tunam habet admonitionem, ab instituto non alienam:) bine Epanalepsis, quae utilitas? v. 14. 16. v. 16. se ù[j.wv, ex vobis) Haec tacita communicatio apodosin facit pene- trantiorem. — u7rày£TS sv sìpvivy), ite in pace') Hodierna repulsae formula: sub- levet te Deus, id est, non ego. — OspaouvscrGs xal ^opTa^Gs , calefacite et sa- tiate vos) Bonum consilium et come; si adsit res, amictus calefaciens et cibus satians. v. 17. éàv pi spya syjr), si non opera habeat) Si opera, quae alias viva fides parit, nulla sunt; id indicio est, fidem ipsam (id valet xscG' éauTTiv) nullam esse, eamve, quam quis fidem jactat, mortuam esse. — vsxpà é#?t, mortila est) Ut dicere illud, cape cibum, potum, vestem, non est cibus et potus satians, vestis calefaciens : sic dicere, habeo fidem, non est fides realis, proximo uti- litatem adferens, ipsi dicenti salutaris. Appellatio, mortila, horrorem incutit. Abstractum ponitur: concretum innuitur. Fides est mortua: id est, homo, qui se fidem habere dicit, non habet illam vitam, quae ipsa est fides. Similis hypal- lage, e. 3, 4. not. — y.a(T saoTTjV, secundum semet ipsam) et, ubi opera habet, non secundum opera, sed secundum semet ipsam viva est et esse dignoscitur. Non habet suam vitam ex operibus. v. 18. àXk' épsi ti?) sed dicet alujuis, rectius sentiens, quam ille alhjuis, de quo v. 14., et veram fidei operumque rationem vindicans. — àstEóv [loi) ostende mihi fidem tuam sine operibus tuis; (ostende, si potes, i. e. nullo modo pote- ris:) et ego ostendam tibi ex operibus meis, quibus me carere non posse scio, fidem meam. Sunt duo effata, quorum prius fidem ante opera, posterius opera ante fidem, emphaseos causa, enunciat: (sic quoque v. 22. Lue. 11, 36. not.) et prius spectat ad illud, tu fidem habes; posterius ad illud, et ego opera ha- beo. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. [Tò x^pW acuit provo cationem, àsiEov ztX. Not. crit.] v. 19. (jò 7a3> Tpo^ó? T?) oùcoupvyj bnn oppositus denotat sphaeram coelestem sive aé- ream; sic hoc loco Tpo^ò; Tvfe ysvéssw;, ty) yssvvY) cordive oppositus, denotat partes terrae superiores, hominisve naturam totani, mediam inter coelum et gehennam; atque adeo corpus cum toto ejus temperamento. Conf. desursum, terrena, daemoniaca: infra, v. 15. yévsffi?, constitutio naturalis, e. 1, 23., et vita; Judith 12, 19., kolgolc, tòlc, lòppa? tyjs ysvscsw; pu. Metaphora a rota ro- tunda valde congruens. nani ut rota celerrime circumagitur; sic sphaera coeli, et hominis natura, et haec accensa, dum circumagitur, mox tota exardescit, ut ignis non solum in gyrum agi, sed gyrus esse videatur. Confer, de rotis flam- meis throni divini, Dan. 7, 9. — outw;, sic) Haec vocula, Afris haud lecta, ex initio versus 5. huc est illata. Si apostolus eam in hac similitudine iterum ad- hibere voluisset, non in medio, sed in principio apodoseos adhibuisset, outw y.cà yj yXwcaa rcup. Pauca, sed magni momenti sunt monumenta, quae outo)? omittunt, praesertim Isidoro Pelusiota accedente. Comparationes sunt tres, ab ì'Ss, iSoù, ì&oò (v. 3. 4, 5.) incipientes. Tertia comparatio protasin habet in 1) rj yXtoaaa, lingua] Eadem de penna valent, linguae vicem saepenumero pre- stante. V. g. JAC. Ili, 6 — 12. 949 versu 5. medio: iSoù òXtyov rcup tqXmoiv uV/ìv dcvotarei* apodosis incipit versu 6. ineunte, et ex duabus constat enunciationibus, quarum prior haec est: itoci -r\ y'k&GGOL 7uup, ó xócjjlo? Tffé àck/.ia; scil. èariv altera vero, vi yXcoccra jca8t<7TaTat év toT; [AeXsfftv ■fyt/.tòv vi cr^doOca o>»v tò creola. In hac altera enunciatione ri yXcosca tanquam Subjectum per anaphoram et emphasin iterum appellatur, citra parti- culam oOto);- praedicatum est, /.aGicTaTat. (jt5{/.a, facili hoc sensu, Lin- gua est quae maculat totum corpus. Inter duo haec membra outg>; alienum esse videtur: tantum abest, ut outco; amoto francata fìat oratio. Subsequitur declaratio : (/tappe quae et inflammat et inflammatur. etc. ubi, per metaphoram a macrocosmo ad microcosmum, Rota sive sphaera superior (coli. Ps. 77. v. cit.) est ipsa natura humana rationalis: gehenna vero est pars profundior, cor. Lin- gua, in medio, ex inferioribus inflammatur, et superiora inflammat, ipsa mun- dus sive orbis injustitiae. Sic expedita fore spero, quae Wolfius ad h. 1. nota- vit: eademque, quae dixi, cum interpretatione Baumgartenìana h. 1. conferri facile patior. — jtaQtcràTai) Idem verbum, e. 4, 4. — arrdouca, maculami ut ignis, per fumana* — ?cal au. Hoc submittite vos congruit cum humilibus, v. 6., et interjecta expli- catione hujus submissionis concluditur versu IO. coli. 1 Petr. 5, 6. — và[/.svo$, qui potest) Nostrum non est judicare; praesertim cum exequi non possimus. — ccocat) Ps. cit. v. 2., 7uap' aÙTtp yàp tò daroipióv [xou. et sic ibi— 1) de, xaxrjcpetav, in demissionem vultus] Eadem locutio, quae Germania dicitur Kopf- hàngen. Conf. 1 Reg. 21, 29. Jes. 58, 5. Mich. 6, 8. Eo nomine qui alios carpunt, ipsi tales sunt vulgo, ut prae aliis vultum demittere opus habeant. V. g. JAC. IV, 12—17. V, 1. 95» dem v. 3. 7. 8. Verborum ordinem invertit Lat. et sic Scriptura saepe, uccidere et vivificare, percutere et sanare, contristare et consolari. Vid. App. crit. Ed. II. — cu Ss) 2ù soli Graeci, atque hi pauci: quos cel. Baumgartenius non conaretur in multitudinem extendere, nisi criticis, codices ad Erasmi textum re- censentibus, nimium confideret. Iterum conf. App. crit. Ed. IL ad h. I. In crisi magnopere valet illud, Defectus non possunt numerari, Eccl. 1,15. — ti$, quis) imbecillus. — tòv srspov) Multi ó xpivcov tòv tzI^gìov et sic aperte etiam Sur. coli. e. 2, 8. Graecum sTspo; alio verbo, quod socium, non proximum dicit, in- terpretari solet. l ) v. 13. àys vuv, age mine) Interjectio ad excitandam attentionem. e. 5, 1. — XsyovTSs, dicent es) categorice, gloriabundi, v. 16. — cryi^spov r\ aupiov, hodie aut cras) Unus dicit, hodie, idem aliusve cras, ut commodum est; quasi liberam haberet optionem. yj aupiov Beza; et ad hanc lectionem accommodata fuit pri- dem annotatio in Gnomone: postea >cai aupiov in progressu criseos praetuli. Vid. App. crit. Ed. II. — TTopsuswasOa *tX. , proficiscemur et e.) Subjunctivus facit sermonem modalem , et innuit rationes rerum urgentes. — ttìvXs) Hoc ponitur loco nominis proprii, ut ó Ssiva. — xal, et) et frequens. Polysyndeton exprimit libidinem animi securi. — sviauTÒv sva, annum unum) Sic loquuntur, quasi mox etiam de insequentibus annis deliberaturi. v. 14. oùx. sxisTacQs, non scitis) Prov. 3, 28. — tò r/fc) Vid. App. crit. — xoia) Ps. cit. v. 10. — yj ^orri) vita, unde crastina actio suspenditur. — Ta) tjJidcTLOv oTiTÓPpcùTov. Job. 13, 28. v. 3. ó ìó? aÙTwv, aerugo eoruiri) Synecdoche. Etiam divitiarum et vesti- inentorum situs erit in testimonium captivitatis, qua detentae facultates nemini profuere, sed otiosae jacuere, sine foenore. — u|aTv, vobis) contra vos. — £czTz.i. Hos. 8, 7. — tijaiov, pretiosum) operae et patientiae pretium. — sto;, usque~) Constr. cum patienter ferens. Non prius desinit. — àv) Vid. App. crit. — XapTj) acceperit, coelitus. — 7:pcó'i k aov) post satum. — ò'òi^ov) cui messis proxima. v. 8. y\ rcapoosia, adventus) qui item afferet pretiosum fructum. — viyyi/ts, 1) xwv à(jLr ( X. ogt. Eàv obeovót/iav -Vr.pcov yXtior^ sXàwà tov x.àavovTa x.tX. Imo divinitus eo Consilio datimi fuisse videtur , ut semper maneret in ecclesia, tanquam specimen ceterorum: sicut portio Mannae fuit specimen miraculi anti- 1) Quanquam repetit lo vocis Ku'pio;, pei' marginem utriusque Ed. et per Vers. germ. ad lectiones dubias refertur. E. B. 956 JAC. V, 14-20. qui. certe presbyteris, ministris ordinariis, Jacobus administrationem hujus olei adscribit. Erat haec ecclesiae summa Facultas Medica, ut Juridicam ejusdem habemus 1 Cor. 6. Beata simplicitas ! intermissa vel amissa per àTCìcmav. Nam quod ecclesia Latina unctionem extremam , Graeca eù^eXaiov habent; multo mi- norem huic p.o<7TY)pico sive sacramento, ut illae appellant, efficaciam ad sanitatem corporis, experientia cogente, tribuunt, quam ritui apostolico Jacobus. Nervose Whitakerus contra Duraeum: Oleo utantur, qui possunt aegrotis sanitatem precibus impetrare: qui non possunt, abstineant inani symbolo. Unus enim illius unctionis scopus initio erat miraculosa sanatio : qua deficiente non est nisi inane symbolum. Sed impositio manuum etiam pius externus ritus est, licet Spiritum S. non actu conferat. Neque enim, etiam initio, hoc semper et uno scopo adhibita fuit. — év, in) Hoc non certe minus cum verbo orent, quam cum participio ungentes cohaeret : unde sequitur, oratio fidei. — tou xuptou, Domini) Jesu Christi. v. 15. ri zùyri -r/fc tugtso)?, oratio fidei) [Non, oleum, inquit. V. g.] Ubi aliquot fideles orant, tota vis fidei per totum corpus ecclesiae diffusa agitatur. Jacobus, si quis eum diceret remissionem peccatorum tribuisse operibus, mag- nani sibi injuriam fieri questurus esset. — x.àv, et si) Potest aliquis aegrotare, etiamsi non admiserit peccata. — àt£Ttó) scito, et convertens, ut sit studiosior; et conversus, ut gratus obsequatur. — cròcei, salvabit) Futurum. olim constabit. — ^X^ v a ^ ToQ 5 animam ejns) peccatoris. Magnum opus. — ex, GavdcTOu, ex morte) errantes haustura. Connexio: non solum in corporis morbis v. 14. invicem succurrite; sed etiam animae mortem depellite. — nocXu^ei) teget, ilio ipso amore impulsus, JAC. V, 20. 1 PETR. l, I. 957 quo ductus errantem revocavit. 1 Petr. 4, 8. not. — 7cXt)0os àtjiapTicov, multitu- dinem peccatorum) peccata, quae errans vel commiserat, convertenti nota, vel commissurus fuerat. [Itemque, quae a convertente aliisve vel commissa fuerant vel porro commini potuissent. V. g.] Peccatorum ejus Steph. Aethiop. Cur Steph. apud cel. Baumgarlenium inseratur, nescio. Conclusionem facit Jacobus, non ut epistolae, sed ut libri cujuspiam. IN EPISTOLAM PETRI PRIOREM. CAPUT I. v. 1. IlsTpo;, Petrus) Mirabilis est gravitas et alacritas Petrini sermonis, lectorem suavissime retinens. Utriusque Epistolae scopus est, suscitare, per ad- monitionem, sinceram mentem fidelium, 2 Petr. 3, 1., et munire non modo contra errorem, sed etiam contra dubitationem. e. 5, 12. Id agit per commemorationem gratiae evangelicae, qua delibuti fideles inflammantur ad ferendos fidei, spei, amoris, patientiae fructus, in omni functione et afflictione. Prioris epistolae par- tes sunt tres. I. Inscriptio. Cap. I. 1. 2. II. Excitatio sinceri sensus. Excitat autern electos a) tanquam Renatos ex Deo. Hìc tam beneficia DEI erga fideles, quam officia fidelinm erga Deum commemorat , et alternatim ea contexit, per tria momenta, quibus ex mysterio CHRISTI robur additur. A) Deus nos regeneravit ad SPEM vivam, ad hereditatem gloriae et salutis: v. 3—12. Propterea SPERATE perfecte. v. 13. B) ut filli obedientiae, sancto Patri fructum FIDEI ferte. v. 14 — 21. C) per Spiritum MUNDATI, PURO corde AMATE, sine vitio. v. 22. — e. II. 10. b) tanquam Peregrinos in mundo: ut ABSTINEANT acarnalibus cupidi- tatibus, v. 11., et fungantur A) CONVERSATANE bona: v. 12. 1) speciatim, 1. subditi, v. 13—17. 2. servi, exemplo Christi: v. 18 — 25. 3. uxores, e. III. 1 — 6. 4. mariti, v. 7. 2) generatim, omnes. v. 8 — 15. B) PROFESSIONE bona : 1. per apologiam, et per mali sodalitii fugam. v. 15 — 22. e. IV, 1 — 6. (Huic parti vini addit totus Christi cursus, a passione ad judicium.) 2. per virtutes et bonam charismatum administrationem. v. 7 — 11. c) tanquam Consortes gloriae futurae : ut SUSTINEANT adversa. Id fa- ciat quisque 1. in universo statu Christianismi. v. 12 — 19. 2. in suo seorsum statu. ' e. V. 1 — 11. (A prima parte secundam, et a secunda tertiam dirimit titulus àya~r r to\, dilecti, bis adhibitus. e. 2, 11. 4, 12. Status, presbyterorum etiam spectatur ut status aerumnosus in hac vita, ex quo pro- spectus esse debeat salutaris ad gloi'iam, e. 5, 1. 4. atque to sub- jiciminì, e. 5, 5. tamen etiam passionem infert et sustinentiam, et videtur haec praecise ratio esse, cur hos duos status e. 5, 1 — 11. separet apostolus ab iis statibus, de quibus cap. 2, 12. ss.) III. Conclusio. v. 12 — 14. — èy.XexTot;, electis) in coelo. electìs, ex toto populo, ex humano genere. Hoc, et versum 5., confer cum Matth. 24, 24. — ?:ap£7:i^[/.otc, advenis) in terra, [pa- triae coelestis respectu. V. g.] — oSacrcopz; tcóvtou, dispersionis Ponti) Judaeos 958 1 PETR. I, t—4. dispersos compellat: Jac. 1, 1.: quanquam subinde etiam fideles ex gentibus, illis admixtos , alloquitur. e. 2, 10. not. 4, 3. Quinque provincias nominat eo ordine, quo occurrebant scribenti ex oriente, e. 5, 13. Memoratur Cappadocia, Pontus et Asia, Act. 2, 9. Epistolae Petri olim ante epistolas Johannis, Jacobi et Judae ponebantur : atque inde omnes videntur Catholicae dictae, quia id no- men primae earum inprimis convenit. Utrum in Pontum Petrus epistolam primum, ari Hierosolyma, ubi confluxerint, miserit, non constat. v. 2. xaTà 7upóyvtóvà[A£i GsoO, in virtute Dei) Ipse facit et faciet piane, e. 5, 10. coli. 2 Petr. 1, 3. [1 Thess. 5, 24. Malth. 19, 26. Hac tutela destitnti qui per- sisteremus corani adversario? 1 Petr. 5, 8. V. g.] Nemo potest sibi proponere, qua ratione velit ad metam pervenire. Salutem nobis praestat contra hostes po- tenza Dei; contra nos ipsos, longanimitas Domini. 2 Petr. 3, 15. Exemplo sunt apostoli ipsi. — ©poupouj/ivous, qui custodimini) Hereditas servata est: heredes custodiuntur. Neque illa bis, neque hi deerunt illi. Corroborano insignis, 2 Petr. 3, 17. — te 7u<7Tsco;, per /idem) Per fidem salus et accipitur et retinetur. — SfoifjLYiv à7wOitaXuto|/.t£ó[;.£voi, reportantes) jam, in praesenti. — ttì> ttistswc, fidei) v. 8. — '|u^wv , animarum) Anima praecipue salvatur : corpus in resurrectione participat. v. 10. 7repl 7fé (Tcor/ipia?, de qua salute) Magnum argurnentum veritatis, prophetarum praedictio et studium. — è^e^nriffav y.y.1 sE'/ipsuv/iaav, exquisiverunt et perscrutati sunt) Magna emphasis duorum verborum compositorum. s^/itsTv, exquirere, quaerendo assequi : é^spsuvav, perscrutari, scrutando assequi. Sim- plex verbum, épsuvcovTs;, scrutantes v. 11. Quid quaerendo et scrutando sint assecuti, exprimitur et limitatur versu 12. épeuveovre; , scrutantes refertur ad scrutinium primum et principale, de Christo ipso: éEs£vÌT7)<7av jcaì é^psuv/isav, exquisiverunt et perscrutati sunt, ad scrutinium progrediens, de Christianis. — xpocpfrrat., prophetae) cum ceteris justis. Matth. 13, 17. Joh. 8, 56. Articulus hic praetermissus grandem, ut saepe, etiam apud Germanos, facit orationem: nam 1) Valel haec parricida ex judicio Ed. 2. potius. quam ex crisi Ed, maj.: quanquam in P VITTI MS\(y» £>rv*-+sfi- TI* TI Vers. germ. non extat. E. B 960 1 PETR. I, 10 — 17. auditorem a determinata individuorum consideratione ad ipsum Genus spectan- dum traducit. sic v. 12. angeli Gradatio. — sì; u^ac) in vos, hac aetate viven- tes. — ^àptTo;, grafia) Gratia N. T. v. 13. Grafia vera, e. 5, 12. coli. Joh. 1, 17. v. 11. sì; Tiva Ti xoTov, in quod vel quale) Disjunctiva exprimit ingens prophetarum studium: utrum ipsorum an postero tempore illa essent eventura, v. 12. Quod innuit tempus per se, quasi dicas aeram suis numeris notatami quale dicit tempus ex eventibus variis noscendum. Dan. 9, 2. — rcvsu^a ^igtou) Spiritus Christi, testans de Christo. Ap. 19, 10. Spiritus Dei, Gen. 1, 2., Spi- rifus Messiae dicitur in Baal Hafturim. — Ta — 7ua9?j;xaTa , passiones) Hinc salus. — Ta èiq )rptdTÒv TCxGrijxaTa) passiones in Christum eventuras. — [/.STa tocOtcc) post has, passiones. — Sóca;, gloriati) Plurale. Gloriam resurrectionis : gloriam adscensionis : gloriam judicii novissimi et regni coelestis. v. 12. o!;) quibus, scrutantibus. — oti) quod, — où^ socuto?;, non ipsis) Matth. 13, 17. Ps. 102, 19. Dan. 12, 13. — fytv, nobis) Tempora v. gr. per LXX hebdomadas apud Danielem definita exacte pertingunt ad aetatem Christi in terra et ad fideles tum viventes. id valet, nobis. Et Pefro quidem agente exierunt illae hebdomades. Vid. Ord. Temp. p. 366. [Ed. II. 314.] — aÙTa) res illas. nam cum ministrabant subauditur prophetae, ut patet ex reciproco, non ipsis. conf. Siaxovsw cum accusativo, e. 4, 10. Ad aura ref. a et sì; a. — vuv) mine. Latine dicitur, hodie. — év, in) Evangelistae, testes infallibiles. — àx' oùpavoO, a coelo) id est, a Deo. — S7ut9u l i/.o0.s«j0s) appellatis, et ex ejus nomine appellammo — «Tcpoffw- tcoXtjtctcoc, citra respectum personarum) sive quis sit Hebraeus sive Graecus» — àTCpo<7o>7ToÌ7j77To>; — év «pófJco) Conf. 2 Chron. 19, 7. — spyov, opus) Singularis. Unius hominis, unum est opus, bonum malumve. — év ©ó(ko, in timore) Spei 1 PETR. I, 17 — 25. II, 1. 961 adjungitur timor, utrumque ex eodem fonte, timor prohibet, ne spe excidamus. — réotpoBCta?, incoiatile) Advenas appellai, quia in mundo sunt: e. 2, 11. non tamen sine allusione ad &%iGov — yomoc;, lapidem — anguli) 1) Ibi scil. ratio redditur, cut voc. XoyiKov non eodem prorsus h. I. significato sumen- dum esse auctor censeat. Attamen et hic in Vers. germ. retinuit voc. vernunftig. E. B. 2) Pleniorem itaque lectionem confidentius raargo Ed. 2., quam Ed. maj., tuetur, ean- demque exhibet Vers. germ. E. B. 1 PETR. II, 7 — 9. 963 Vid. Matth. 21, 42. not. Idem dictum citarat Petrus, Act. 4, 11., et hoc loco citat aptissime. AiGov /.ri. Syrus interpres , Graecusve librarius, ilio superior, a XiGov ad )iGoc delapsus, intermedia verba, ut fit, praetermisit. Atqui ea piane ad rem pertinent. Citat Petrus v. 6. et 7. Dieta tria, primum ex Esaja, secundum ex Psalmis, tertium ex Esaja iterum. Ad tertium alludit versu 8., sed ad secundum et primum versu 4., jam tum mente utrumque agitans, allusit. Itaque verba àTuo- isaoxip&ffptivov et àTrs^oxt^acrav v. 4. 7. inter se respiciunt. Dativus àxsiGoust, uti modo uaiv Tote 7utoreuoucÓ7rrou<7i, tco Xóyw à7F£i0óOvTS<; j qui offendunt, verbo non cre- dentes) Diversa fìdelium et infidelium de Christo judicia exposuit v. 7. nunc ipsam fìdelium et infidelium differentiam exponit. Multi construunt, xpo<7io; qltzò ttocvtcov tgW sGvcov fìa<7&siov ìspaTSU[/.3c , xal sGvo; aytov. rapi in compositione saepe dicit superstes quiddam , ut raptyìvsaGou, vincere, hoste submoto. rapwroietoGai , re- servare aliquid, cum cetera omittas. rap^touv, non interficere : raptóvfe; tTT»*i© superstites. Job. 27, 15. Itaque prò np>S LXX rapiousio; , Exod. 1. e. etc. rapi- ou; éXsuSspat, tanquam liberty citra malitiam. Hoc pendet a v. 13. De libertate conf. v. 9. — xaxiac) malitìae, vitii servilis. v. 17. TràvTix;, omnes~) quibus honos debetur. Rom. 13, 7. — TtpfcaTS, honorate) Alieniores civiliter tractandi; fratres, familiariter. Hunc aoristum sequitur triplex praesens. Rex ita honorandus est, ut non laedatur amor fra- ternitatis, et Dei timor. — tt,v àSsX$, praescrip- tum, attemperatur captili tironis pingere discentis. Sic piane Petrus hoc loco servis exemplum Christi ante oculos pingit, ea lineamenta exprimens, quae servis praecipue apta sunt. — fyvsciv , vestigia) innocentiae et patientiae. Idem verbum, Rom. 4, 12. not. v. 22. 8; à^ocpTizv oùfc S7uoir,<7Sv , oòSs supséyj ììokoq jctX qui peccatum non fecit, nec intentus est dolus etc.) És. 53, 9. LXX, ori àvopav otk iizoir^zv. 966 1 PETR. n, 22—25. Ili, 1 = 4. oùSè Só^ov év t<3 ij/iva xocl èTuraorcov, pastorem et episcopum) cui obsequi debetis. Synonyma, coli. e. 5, 2. CAPUT III. v. 1. 'YrcoTaffGÓjAsvai, subjectae) In progressu sermonis partici pium, mo- rata enallage, ponitur prò imperativo, v. 7. s. — xaì £t v Ttvs§, e/iam si qui) Cle- menter loquitur Petrus. — Xóyor Xóyou, verbo: verbo) Antanaclasis. priore loco denotatur evangelium: deinde, loquela. Ipsa conversatio vim doctrinae spirat. — 3tepS7)67Ìcó7:os, homo') Eph. 3, 16. not. — ev, in) Subaudi wv qui est. Hic homo ab- sconditus non est ipse mundus, sed mundo ornatur: mundus ipse, incorrupti- bile etc. unde ornatae sunt eae, quarum homo absconditus tali spirìtu gaudet. — <7Ó[Asvxt, subjecfae) Declaratur mundus matronarum veterum, per subjecfae Ccujus subjectionis exemplum est Sara) et per benefacientes et non timentes etc. v. 6. tó;, sicut) Particula allegandi exemplum. — òsstìxòuss, obedivit) Gen. 18, 6. — jtuptov, dominion) Gen. 18, 12. LXX, ó àè jcupw? [Jtou. Sic iidem 1 Sam. 1, 8., fcat £Ì-£v xùttì è)aav5c ó àvr.o aÒTTfc' àvva. jtat ewusv ìSoù éytò Kupts itoci sìTTSv aÙT'?)* ti sgti goì Òri xXa&eiq — ocOtqv, emn) quamvis eodem patre geni- tus erat. Gen. 20, 12. — èysvr.Or.Ts) factae estis , ait; non. esf/s. Alloquitur etiam credentes ex gentibus. — tsxvx, filiae) Filiae matrem unitari debent, ut filii Abraharnum. — àyaQ o-o iou<7a ■. , benefacientes) Hoc quoque ab ornabant pendet. — xaì [/.vi, ef noitj Conf. v. 13. et v. Ì6. 15. Recte faciendo neminem tirneas. — yit},7 i povó[J..o•.) Alii, suyxÀr.povó- fxoi?- atqui officium praescribit apostolus maritis erga conjuges quasvis, etiam eas, quae verbo non credunt, coli. v. 1. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. auyv.V/r povóao-., coheredes, heredes cum ceteris credentibus. Ratio, cur vir mulieri moderationem exhibere debeat, deducitur a mulieris infirmitate: ratio, cur vir mulieri honorem habere debeat, deducitur ex eo, quod Deus etiam viro hono- rem habeat, tanquam heredi. Gloriae aeternae spes facit generosos et mites. Simile mox argumentum v. 9. : benedicite, vocati ad hereditatem benedictionis. Concinne casus rectus, coheredes, respondet tco cohabitantes. Coheredes di- cuntur viri, non mulierum, sed fidelium omnium, conf. suve/^x/ct, , coèlecta. 908 1 PETR. Ili, 7 — 14. c. 5, 13. — èyyiÓTZTZ^oci) Perpauci, è>wtÓ7nrs cum verbo é)t)tÓ7UTS(70at , ubi agitur de sterilitale, qua liberi, parentibus in precando alias succedentes, deficiunt; 232 et 15$ cum verbo sY^ónrrscOai , ubi agitur de pec- catis preces impedientibus. Haec igitur lectio praestat. Nam ne impediri qui- dem aut interpellari orationes virorum vult apostolus. Interpellantur autem per intemperantiam et iracundiam. 1 Cor. 7, 5. Nunquam magis, quam inter oran- dum, subit offensarum recordatio: \_haud raro etiam, ubi inter amicos, vici- nos, collegas, ernditos simultas invaluerit, interdiu noctuque animum deti- nens, cessant omnino preces. V. g.] et qui non remittunt, iis quamlibet oran- tibus non remittit Pater coelestis. — xposso^à;, preces) quibus hereditatem illam capessitis, et mulierum salutem petitis. Conf. 1 Tini. 2, 8. not. v. 8. tcocvtss, omnes) Antehac a cap. 2, 18. specialia descripsit officia. — ójxócppovss , unanimes) mente. Membra tria versus 8. et 9. per -/icca^òv inverso ordine respondent Psalmo, qui versu 10. et 11. per tria cola repetitur. \ltaque locutio tò Ss Ttkoq non totius epistolae conclusionem spectat, sed hortationem ad conversandum ut fas est, v. 11. V. g.] — <7U[//rca0sis, compatientes) affectu, in rebus secundis et adversis. Latitudinem notionis probat Raphelius ex Poly- bio: Gàpso; é[/.^aXs?v xal £ov ocùttìv. v. 12. oti ot óv — àva«7Tpocpr ( v , qui incessunt vestram — conversationem) Ser- mo concisus. i. e. qui vos incessunt propter bonam conversationem. v. 17. xpstTTOv, melius) beatius, infinitis modis. — sì, si~) Atque baec voluntas agnoscitur ex iis, quae nobis obveniunt. — tò OsXv][/.a, n&luntas) be- nigna. — tou Gsou, Dei) Nani nostra voluntas non vult. conf. verba Christi ad Petrum, Joh. 21, 18. v. 18. Sn, quia) Melius est illud, in quo Christo similiores reddimur, in morte et vita, cujus passio optimum et Ipsi exitum tulit et nobis fructum. — ^ptGTÒ;, Christus) Sanctus sanctorum. Concinne sonant haec: Christus prò peccatis, just us prò injustis. — arcaci, semel) non posthac unquam. Nobis quo- que melius est, semel cum Christo, quam in aeternum sine Christo. — rospi àjxapTtaW, prò peccatis) perinde ac si ipse ea admississet. — s-nraOs, passus est) et ita quidem, ut hostes eum ob confessionem interfecerint. sed praeconium non est impeditum: eo enim functus est et ante diem mortis, et in die mortis, et statim a morte. — Six.aio;, Justus) [qui modo ext untissimo bonum perpetra- vit, v. 17. V. g.] Cui* nos non patiamur propter justitiam? v. 14. — Iva r,p? 7t;pot7ayàYV) , ut nos adduceret) ut nos, qui abalienati fueramus, ipse abiens ad Patrem, secum una, justificatos, adduceret in coelum, v. 22., per eosdem gra- dus, quos ipse emensus est, exinanitionis et exaltationis. Ex hoc verbo Petrus, usque ad e. 4, 6., penitus connectit Christi et fidelium iter sive processimi, (quo etiam ipse sequebatur Dominum, ex ejus praedictione, Joh. 13, 36.) infidelita- tem multorum et poenam innectens. — tw Osto) Deo, id volenti. Plus notatur per Dativum, quam si diceretur, ad Deum. — GavaTcoOslc) morte interemtus, quasi jam nullus esset. Ostendit Petrus, quomodo TwpoeiaywyY) peracta sit. — (japxl, carne) Caro et spiritus non denotant proprie naturam Christi humanam et divinam: coli. e. 4, 6.: sed utramvis, quatenus est principium statusque vitae et operationis congruae vel inter mortales, quamlibet justae; vel cum Deo, etiam gloriosae. Rom. 1, 4. not Illi statui aptior est anima in corpore; huic anima 970 1 PETR. Ili, 18. 19. vel extra corpus, vel cum corpore glorificato et spirituali, conf. 1 Cor. 15, 44. — £ci>o7roi7i9sls, vivificatus) Vivificatio ex antitheto ad mortificai ionem resolvi debet. Ceteroqui Christus, vitam in semet ipso habens, et Ipse vita, spiritu vi- vere neque desiit neque iterum coepit; sed simul atque per mortificationem in- volucro infirmitatis in carne solutus erat, statini Cut insignes Theologi agnos- cunt,) vitae solvi nesciae virtus modis novis et multo expeditissimis sese exse- rere coepit. Sapienter igitur D. Hauberus sepulturam Redemtoris quodammodo ad exaltationem ejus refert in den Betrachtungen nber die Begrdbniss J. C. pag. 8. Conf. Essenti diss. p. 10. Hanc vivifìcationem conjunctamque cum ea profectionem praedicationemque ad spiritus necessario celeriter subsecuta est excitatio corporis ex morte et resurrectio e sepulcro. v. 21. Vivit Christus Deo. Rom. 6, 10. conf. secundum Deum, infra e. 4, 6. Domini sermo, Joh. 6., quem versu 68. decenter acceperat Petrus, fìxus erat in corde Petri: et cum periocha illa, praesertim v. 51. 53. 62. 63. conferri possunt, quae Petrus seri- bit e. 1, 2. 19. 3, 18. 22. 4, 1. v. 18. 19. TTvsó^aTi' icvztymi, spiritu: spiritibus) Congruens sermo. v. 19. év co) in quo, spiritu. Christus cum viventibus egit in carne; cum spiritibus, in spiritu. Ipse efficax est apud vivos et mortuos. Mira sunt in mundo ilio, quem non cernimus. In loco mysterii pieno non debemus proprietatem ser- monis ex eo dimittere, quod non habeat parallelos. Nam ii, quibus mysterium quodvis primo revelatum est, etiam sine locis parallelis verbo Dei generosissime credidere. v. gr. illud, Hoc est corpus meum, non nisi semel dixit Salvator. Mysterium de mutatione viventium semel scriptum est. — toì; — 7:vsu^a(7i, spi- ritibus) Non dicit Petrus, omnes spiritus fuisse in illa custodia; nam multi poterant esse in loco tristiore: sed innuit, omnibus, qui in custodia erant, Chri- stum praedicasse. — év (piAa-oj, in custodia) In carcere, puniuntur sontes; in custodia, servantur, dum experiantur, quid facturus sit judex. Analogiam habet locutio de statu degentium sub V. T. Gal. 3, 23. — tuvsu^occi), spiritibus, defunc- torum. Conf. Hebr. 12, 23. Non appellat animus, uti v. seq. — 7ropsu0sl;, pro- fectus~) scil. ad spiritus illos. Idem verbum v. 22. Spiritus illi non erant in se- pulcro Jesu: ad illos profectus est. — éxvipuEsv, praedicavit) Hac praedicatione, quae sane vivifìcationem subsecuta est, Christus se et vivum jam tum eijustum ostendit. Nolebat Petrus dicere zùt^zUgocto, evangelizavit, si vel maxime prae- dicatio gratiae sola hìc innueretur: nam auditores ante ev angela tempora obdor- mi erant. Itaque verbo latiore utitur, praedicavit. Noe, prcreco justitiae, contem- tus: 2 Peti*. 2, 5. at Christus, praeco potentior; qui justitiam suam, a priscis non creditam, pristina infidelitate eorum corani confutata, in spiritu vivificatus asseruit. 1 Tim. 3, 16. Si sermo esset de praeconio per Noe, tò alii/uando aut piane omitteretur, aut cum praedicavit conjungeretur. Hoc praeconium erat praeludium judicii universalis, coli. e. 4, 5., ipsumque praeconii vocabulum in sua latitudine accipiendum est, ut intelligatur fuisse quibusdam evangelicum, quemadmodum Hutterus loquitur, ad consolationem, quod magis proprium Christi est; aliis, et fortasse plerisque, legale, ad terrorem. Etenim si ipsum judicium aliquibus erit la e tum; sane praeconium non omnibus horribile fuit. Auctor Ad- umbrationum, quae Clementi Al. et Cassiodoro tribuuntur, ait: speciem quidem ejus non viderunt, sonum vero vocis audierunt. Calvinus in Inst. L. II. e. 16,9. Nam et contextus, inquit, eo nos dacit, fideles qui ante id tempus defuncti fue- rant consortes fuisse ejusdem nobiscum gratiae: quia vim mortis inde ampli- ficat , quod ad mortuos usque penetraverit , dum piae animae ejus visitationis, quam sollicite exspectav erant, praesenti aspectu sunt potitae : contra, reprobis clarius patuit se excludi ab omni salute. Quod autem Petrus non tam distincte loquitur, non ita accipiendum est, quasi nullo discrimine pios simul et impios X PETR. Ili, 19-21, 971 permìsceat : sed tantum docere rult communem utriusque fuisse morth Christi sensum. v. 20. à7usi87Ìffa(ji , qui increduli fuerant) qui in vita non habuerant (idem patriarchio, Dei nomine monentibus. — tcots, aliquando) Hoc aliquando, (etiam v. 5. ad longum tempus relatum,) et haec long animitas, de qua mox, pertinet ad omnia secula V. T. antegressa mortern Christi. Dicitur tolerantia, Rom. 3, 26. Longanimitas praecessit adventum Christi primum, h. 1. et secundum, 2 Pelr. 3, 9. not. — ots) Debilis lectio, otl, recte refutatur a Wolfio. Editio quaedam, quae ori habet, valde vitiosa est, etiam in hoc ipso dicto. Nominili codices oti habent apud Erasmum, etiam in prima ejus editione: sed non alius ac Basileen- sis secundus reperitur, quem Erasmus raro, et tamen hìc recte deseruit. — à7re5s8e£STo) Alii cod. arcai; è&s/STO- sed perpauci sic habent, s primo in a, ut saepe accidit, depresso; neque simplex verbum àsyscrOai huc quadrat. Vid. App. crit. ad h. 1. àrcs^sSs^STO , i. e. exspectabat Deus, ut homines crederent. Sed major vis est in decomposito Graeco: exspectabat, donec exspectandi finis erat, in morte hominum. — év, hi) Subaudi olov. id est, exempli grafia, in diebus Noe. Subjicitur generi species maxime insignis. quia 1) nunquam plures simul vitam cum morte commutarunt, quam in diluvio. 2) per mcntionem aquae per- commode transit Petrus ad baptismum. 3) interitus mundi per aquam est prae- ludium interitus per ignem , 2 Petr. 3, 6. 7., conjuncti cum judicio extremo. e. 4, 5. Neque mirum tò aliquando latius extendi, quam dies Noe; quando etiam dies Noe in universum multo plures fuere, quam dies arcae aedificatae, qui tamen statini subjiciuntur. Conferatur determinatio gradatim specialior, Marc. 14, 30. Lue. 4, 25. Deut. 31, 10. quam ampia praedicatio! — xarxoxeua^o- jjÌvyi? xtptóTOu, cum apparar etur arca) xt^toTou sine articulo. Hebr. 11, 7. Con- formatur sermo ad mentem spectatorum infidelium. Longi temporis haec struc- tura fuit: neque enim verisimile est, in opere multos Noachum adjuvisse. Totum inprimis illud tempus exspectavit Dei longanimitas. — sic r)v) in quam. In arcani ingressi, per fìdem, salutem petienmt et invenerunt. — okiyoi, pauci) Eo pio- babilius est, nonnullos ex tanta multitudine, veniente pluvia, resipuisse; cumque non credidissent, dum exspectaret Deus, dum arca strueretur, postea, cum arca structa esset, et poena ingrueret, credere coepisse: quibus postea Christus, eorumque similibus, se praeconem gratiae praestiterit. Minus huic interpreta- tioni Lutherus tribuit in homiliis ad 1 Petri, A. 1523 editisi magis vero eam est amplexus paulo ante obitum. Notus est locus Comm. in Gen. 7, 1. congruitque Enarratio Hoseae, anno 1545 edita, ubi e. 6, 2. biduum retulit ad descensum ad inferos, et hunc Petri adhibens locum ait, Hìc Petrus dare dicit , non solum appartasse Christum defunctis patribus et patriarchis , quorum sine dubio Christus aliquos, cum resurgeret. secum ad vitam aeternam excitavit, sed etiam aliquibus , qui tempore Noae non crediderunt , ac exspectarerunt patientiam Dei, hoc est , qui sperarunt , Deum non sic duri ter grassaturum in universum cameni, praedicasse , ut agnoscerent , SIBl per Christi sacri ficium peccata CONDONATA esse. Consonae his commentationes sunt L. Osiandri in h. 1. Hutteri in Explic. Concordiae p. 993. quin etiam Petri Martyris, T. I. LL. CC. col. 783. — òxtw, octo) Demto Chamo, maledrctionem incursuro, erant VII. nu- merus sacer. — oY u&xtoc, per aquam) cpoic, etiam tnorfuis~) Appellat Petrus mortuos eos, qui toto N. T. tempore fuerunt, ex quo evangelium per apostolos post adscensionem Christi praedicatum est, maxime de Christo judice, Act. 10, 42., et quos eosdem judex jamjam venturus mortuos inveniet ac resuscitabit. v. 5. Etiam viventibus praedicatur; sed mor- tuos citat, quia in morte maxime peragitur tò ut jndicarentur etc. ex quo ipso etiam patet, evangelii praedicationem innui morte illa priorem, non posteriorem. Quum corpus in morte exuitur, anima vel in malam, vel in bonam partem piane figitur. Evangelium nulli post mortem praedicatur. iis, qui olim vixerant, Chri- stus ipse praedicavit. e. 3, 20. in N. T. abunde praedicatur viventibus. ad quos ea praedicatio in vita non pervenit, de iis videt Dominus. — eÙ7]yy£>ic07„ eian- gelizatus esQ scil. Christus. Dum viverent illi, per evangelium eis praedicari se fecit. Evangelium hodie semper praedicatur: sed Petrus in praeterito loquitur, prò tempore judicii, quod ille, ut diximus, tanquam ingruens spectat. — iva, uf) Evangelii finis et efficacia, ut similes reddantur homines Christo in morte aevita, e. 3, 18. Omnibus et munita et ostensa est via salutis per Christum : qui credi- derunt, salvi sunt, ceterisque imitandi, non blasphemandi erant: qui non credi- derunt, quin etiam blasphemarunt, jure plectuntur. — x-piStoar ^coat, judicaren- tur: viverenQ Qui evangelium suscipiunt, fiunt mortis Christi similes per poe- nitentiam, et deinceps per adversa omnia usque ad mortem corporis. ea mors judicium dicitur, respectu veteris hominis, cui judicio, mala a bonis secernenti, fideles ipsi aequo animo subscribunt; neque venient sub judicium horrendum uni- versale, v. 5. 17. s. 1 Cor. 11, 32. Iidem autem virunt cum Christo: et rivere dicuntur, non v ivi ficari, quia vivificatio illorumjam facta est cum Christo. e. 3, 18. coli. Eph. 2, 5. De hoc judicio et vita confer v. 1. 2. 3. nam fideles, dum in carne versantur, jam initium harum rerum capiunt. — zara àvOpcÓTrouc) quod ad homines attinet. sunt enim exemti rebus humanis. — zara Gsòv) quod ad Deum attinet. nam Deo vivunt. — TcvsupxTt, spiritii) e. 3, 18. not. v. 7. toxvtcov) rerum omnium; adeoque etiam petulantiae malorum; et passionum, piorum. — Tzkoq, finis) ubi mortuorum et viventium numerus erit 9T4 1 PETR. IV, 7 — 14. completus [in ultimo judicio. V. g.] — ouv, itaque) Revertitur ad hortationem: et officia Vi 7—11. opponuntur peccatis v. 3. enumeratis. Sunt enim opposita, fatturine et sobrium esse et vigilare; concupiscentiae , et amor; vinolentiae, comessationes, potationes, et hospitalitas; nefariae idololatriae , et legitima administratio coelestium munerum ad gloriam veri Dei. — xal vvi^aT£, et vigi- late) Temperantia adjuvat vigilantiam, et utraque preces. qui absunt a tempe- rantia, sunt somnolenti: et somnolenti segnes sunt ad orandum, vel ideo, quia labori et vitae communi nil temporis libenter deducunt. — 7wpo<7suyàc, preces) extremo tempore necessarias. v. 8. ttjv — àyaTT/iv, amorem) Amor jam praesupponitur: ut sit vehe- mens, praecipitur. — oti àyaTUY) Y.cCkÓT:zzi ttV/)0o; àjxapTicov, ijuod amor operit multitudinem peccatorum) Prov. 10, 12. LXX, rcàvTa; Ss toù; [/.^ o'AovsixouvTa; y.ocX lva ' 9 au dete , ut) Ut hic plus est, quam si diceret oti quod. Gaudio desiderioque assequimur gaudium et exultationem. conf. iva ut Job. 8, 56. Spec- tatur praemium patientiae laetae. — àyaXlicój/.svoi , exultantes) sine omni tum passione. v. 14. sì òvsiSi£s<70s év òvó[/.aTi /jhstou, si probris afficimini in nomine Christi) Probrum putabant gentes, si quem appellarent Christianum. v. 16. — - tò Tvfc §óv/i; 7.0Ù tò tou OsoO Twvsujjwc, Gloriae et Dei Spiritus) Idem Spiritus, qui super Christum fuit. Lue. 4, 18. Hìc dicitur Spiritus gloriae, omnia mundi pro- bra devincens, et Spiritus Dei, cujus Filius est Jesus Christus. Abstractum Gloria ponitur prò concreto, uti 2 Petr. 1, 17. 3. 4. Articulus tò, summa vi, bis ponitur, uti Ap. 21, 6. et gloria ita accipi potest, ut sit sv Sia tWv, Gloria et Deus, i. e. Deus gloriae; vel ut sit appellalo Christi, (coli. v. 16., ut Chri- $tianu$: et v. 13. Jac. 2, l.not.) innuaturque, Spiritum Christi eundem esse Spi- i PETE. IV, 14—19. 975 ritum Dei Patris. Fideles, gaudium persentiscentes, eundem Spiritum interdum ut Spiritimi Gloriae, interdum ut Spiritum Dei, diverso sensu, cujus differen- tiam ipse Spiritus pandit, experiuntur. — ècupisóovTs; , ut dominantes) qui tantum praecìpiant, elato animo, non humili, et urgeant. Presbyteri postea dominatimi sumserunt. unde ex Seniore factus est Signore, in Italia praesertim. — twv xtaiptov , sortibus) Plurale: singulare, gregis. Grex, unus, sub uno pastore principe Christo: sed xVfipoi, portiones multae , prò numero locorum vel antistitum. Accedit autem sermo ad mimesin. nani coetus non est sors propria presbyteri; sed is, qui rfo- minatur, ita tractat, ac si sors ejus esset. xX'/ipo? sors : inde , portio ecclesiae, quae presbytero pascenda obtigit: inde, pasturae officium: inde, pastores; inde, ceteri eterici, quanta metalepsis, et notionis degeneratio tandem, conf. Not. ad Chrys. de Sacerd. p. 504. s. — tutcoi, exempla) Exempìo impetratur obsequium purissimum. [quale vix videris praestari acerrimis quibusvis institoribus. V. g.] Talis communitas frangit dominandi pruritum. v. 4. ^pavsptoOévTO?, manifestato) Fidei est, servire Domino nondum viso. — àp^t7uoi[Asvo;) àp^wroiptTìv , penacutum, ut v, et insuper testans) Compositum. testirnonium jam per Paulum et Silam audierant pridem: Petrus insuper testatur. 1 Joh.2, 27. — TauTYiv £tvat òCk'ffiri x*p tv ) hanc, praesentem, 2 Petr. 1,12. gratiam, esse veram illam et olim promissam per prophetas gratiam, neque alteram esse exspectan- dam. — et; rìv éoni>caTe, in qua statis) Rom. 5, 2. not. In vera gratia debet vera esse nostra statio. v. 13. év (ìajJtAcovi, in Babylone~) Haec erat Babylon Chaldaeorum, quae scatebat Judaeis. v. Lightf. Hor. in 1 Cor. p. 269. Ex hujus Babylonis prospectu sequitur series regionum, e. 1, 1. not, — cpjvsxXexTYì , coèlecla) Sic conjugeui 62 978 1 PETR. V, 13. 14. 2 PETR. I, 1 — 3. suam appellare videlur. conf. e. 3, 7. erat enim soror. 1 Cor. 9, 5. et congruit mentio filii, Marci. v. 14. ctys) abundanter: ut quovis tempore, inoffenso pede, non tanquam ex naufragio vel incendio, sed quasi cum triumpho, intrare possitis; et praeterita, praesentia, futura vos juvent. Hìc non jam aegre ait Petrus, ut 1 ep. 4, 18. Resp. abundent. v. 8. v. 12. àio, (juapropter) Loquitur ex praegustu sui jam instantis exifus et introitus. v. 15. 11. — u.zkA'i.GO) òujx<; àsì u76ò;/.t 1 u.v7iG3tstv) Vini lectionis hujusce l k ' IVI o vix agnoscent, qui non justum habent Graecae linguae usum, vel certe elegantias verbi uàIIiù minus callent. Ipsi Graeci recentiores fecerunt, oùx àasV/^w, ex u.zXkr,(7(.ù. (jLsXXstv, Gemi, sollen. Sic Gregorius Neocaes. àpsrà? è'ystv eri [/i^Xw • nondum habeo virtutes. Paneg. ad Orig. p. 86. 203. ed. Stutgard. et vulgo, venire deb et , i. e. nondum venit. Itaque Petrus ait, vos semper admonendos habebo: nunquam reputano, quantum vos admonuerim; unum semper cogitabo, vos mini admonendos esse. Praesens ;jì).àw. rem futuram innuit: quare (jlsXXtìcoj est futurum cumulatum: admoniturus ero. Hesychius, txsÀÀ'/icto, gtzvMusiù • at- que id ipsum synonymon G-ouàà<7to mox sequitur v. 15., ubi observanda est et c-ou^r, Apostoli, per literas se ultra ipsius decessum porrigens; et apta inde vocis [/.vr,(/.Y) proprietas. Ammonius, Mvr,u!.Y] aèv yivsxai vexpou* [/.vsta §s, ^wvto;. Vid. LXX Eccl. 1. il. etc. — òtsl, semper) Innuit, cur alterali! scribat epistolam brevi intervallo post primam. Petrus magis magisque opus esse statuit admoni- tione propter ingruentem corruptionem maloruin hominum. e. 2, 2. — eiàÓTas, scientes) veritatem. — ÈGTfipiyuivous, stabilitos) Affine verbum, Sisystpsiv, e.r- citare, v. 13. Et firmos eos esse vult, et quam erectissimos. — 7tocpoÓGY), pr«e- sewf/) Yeritas, ut in Novo Testamento, praesens est. 1 Petr. 5, 12. not. v. 13. efè, aufem) Particula declarandi. — .siQT)Qs (diflfert enim vox graeca a voce latina non nihil) tribuitur Filio. 982 2 PETR. I, 17 — 20. v. 17. Xafìcbv, accipiens) Participium, prò indicativo, accepit, testimonio paterno. — Tipjv jcal àóEav, honorem et gloriam) divinam. Mox repetitur vo- cabulum Glorine. — ©wvvfc évs^Osfoy);, voce delata) Hoc graviter iteratur versu seq. — aÙTco) ei soli. — Tffc ^£yaXoxo£7roCI^ Só^tq?, magnìfica Gloria') Sic ap- pellatur Deus ipse. v. 18. TÓ[A£i?, «oO Johannes etiam adhuc vivebat. — èc, oùpavou, f;» coelo) divinitus. — tw àytw , sancto) Ex illa ipsa re sanctus erat mons , ilio certe tempore. v. 19. s/o(jisv psjìaiÓTSpov , habemus firmiorem) Non dicit, clariorem, sed firmiorem. quare non hic opus est disquirere, de differentia claritatis prophe- ticae ante implementum et post. Sed certe fìrmìor fit sermo propheticus ex im- plemento. Rom. 15, 8. Eandem ob causam propheticus sermo non est fìrmior apostolico, neque in se, neque respectu eorum, ad quos scribit Petrus, v. 12. 16. {Neque etiam vel visui vel auditui apostolico praefertur sermo propheticus. Dies nimirum in N. T. obtinet; ati/ue ipsius diei jubar eximium fuit visus et auditus in monte sancto : tantum abest, ut lychno debeatur palma. V. g.] Per se semper fìrmus erat etiam propheticus sermo: fìrmior autem factus est, non dicam, apud apostolos, sed vel apud auditores, (quorum nomine ait, habemus, non habetis) quibus apostoli demonstrabant complementum in Jesu Christo factum, et inde porro futurum inferebant. Ea quae ad lucernam debilius videras, dies superveniens te tamen recte vidisse confirmat. Vid. not. ad v. 20., non fìt. — tòv 7upo(pY)Tucòv , prophet'tcum) Mosis, Esajae, et omnium prophetarum ser- mones unum sermonem sibi undequaque constantem faciunt. Non jam singularia dieta Petrus profert, sed universum eorum testimonium complectitur, ut jam patefactum. conf. Act. 10,43. Moses adeo in monte simul fuerat. — '/.&!&<;, bene) Petrus eos non objurgat tarditatis nomine, qui prophetis adhuc plus credant, quam sibi et ceteris apostolis. Suum cuique fulcrum fìdei, quo maxime nititur, quisque laudare debet. Sed tamen ad ulteriora eos invitat. — Tupoaé^ovTS? toc, attendentes ut) Intuitum*ac respectum lychni jubar diei non lollit, sed tamen vincit. lumine majori minus et ut minus agnoscitur et corroboratur: lumine minori ostenditur majoris excellentia. [Grata remìniscentia inculcatili-, coli. e. 3, 2. V. g.] — ^u^veo, lychno) cujus in nocte usus est. [At lychnus prophe- ticus juvat etiamnum in die versantes. Y. g.] — ©aivovTt) qui lucebat. Est im- perfectum, Cut ovts? v. 18.) nam sequitur: donec dies dilucesceret etc. eadem vi temporis, non, in praesenti, cWuyTOv) prius, quam ego dico. Germ. vorhin. Sic e. 3, 3. Petrus in his epistolis non docet, sed commonefacit. — 7upo©Y]Ts£a ypaavfe) prophetia, quae extat in Scrip- turae corpore. — ì&ac iizCkuGZtùc, où ytvsTai , propriae interpretationis non fit) émXiKjt? ex émMto, Marc. 4, 34. Act. 19, 39. "ine Graeci quidam, éTC&uds, Gerì. 41, 12. Ut callide concinnatis fabulis opponitur spectatio apostolica; sic propriae 2 PETR. I, 20. 21. II, 1 — 3. 9S3 interpretationi opponitur cpopà ventura prophetica. Itaque i-iX^a^ cìicitur inter- pretafio, qua ipsi prophetae res antea piane clausas aperueve mortalibus. Pro- p/ietia nec primo humana est, nec a se ipsa unquam ita desciscit, ut incipiat esse verbum propriae, i. e. humanae ì~ù:jgz<>^, sed piane divinae patefactionis est, et in rebus exituque talis esse cognoscitur, imo etiam (ìrmior fit. Ita cohaeret enim, v. 21. — oO yivsTai) non fit. Quod semel vere dietimi est per prophetas, hodienum manet veritas. Lychnus non est dies; sed tamen vincit tenebras. v. 21. 6sXvi[x.aTi) voluntate, studio. LXX Jer. 23, 26. Homo saepe, quod vult, fingit in fabulis, aut occultat in errore, conf. volentes. e. 3, 5. — àvOpoj-o-j) hominis, meri. Antitheton, sancii Dei homines. prophetarum definitio. — ifivs^Gyi, lata) Sic v. 17. 18. Hebr. N : w?2 a tf ; £2 ferve, — t:otz) unanam, remoto aut pro- piori tempore, hinc prophetia sine articulo, indefinite dicitur. — àùX Otto, sed a) Conf. Joh. 11, 51. — cpspó(A£vos, recti) Resp. tìvs^Oyì, lata est. Pulcerrimum anti- theton: non ferebant, sed ferebantur. passive, non active, se habuerunt. Quod fertur; nulla sua vi, non suo labore movet et promovet. Conf. de prophetis, Ps. 45, 2. Jer. 36, 18. Mox verbum locati sunt denotat quoque facilitatem propheticam. — éXàXr^av, locati snnt) Hoc quoque ad calamum spectat, scvip- tuvae. Ijocuti snnt: hoc praeteritum ostendit, Petro proprie sermonem esse de prophetis V. T. conf. cap. 2, 1. not. et cap. 3, 2. — ayiot, sancii) quia sanctum Spivitam habebant. CAPUT li. v. 1. 'Eysvovro &è y.7.\ 'i^uào77pooY;Ta'., extiteve antem etiam. pseudopvo- phetae) Antitheton ad veros prophetas V. T. de quibus e. 1, 19. jcal, etiam. — kw, popido) Israel. Ad Israèlitas scribit. Exemplum pseudoprophetae, v. 15. — IcovTa'.) erant. et jam esse coeperant tum. Prophetia, antehac dala, nunc iterata, e. 3, 2. Jud. v. 4. 14. — 'Ivjììobiòxrty.yLkoi , falsi doctoves) Antitheton ad veros doctores N. T. — Traps'.TàJoixjLv , sabintvodacent) -y.Gx pvaetev doctrinam salu- tarem de Christo. — xìqìgzi; à-toASLa;) haeveses non modo malas, sed pessimas; perditas. — /.al) etiam. congruit epitheton celevem, vocabulo pevditionem iteralo additum. — tov àyopàay.vTa ocOtoù;, enm i/ai emit ipsos) cujus ideirco confes- sioni iminori debebant. ci, 16. — (Ìzgtzótw) quem vera doctrina Dominimi testatur. — àpvo'jy.svoi , negantes) doctrina et operibus. Jud. v. 4. negant, illuni vere venisse in carne, et sic totum vedemtionis mysterium tollunt. 1 Joh. 4, 2. s. — é-àyovr*;, infeventes) Homo inferi sibi: Deus inferi, ut vindex. v. 5. — ra^Lvr.v, celeveni) ob celerem adventum Domini. v. 2. 7:oXko\, inaiti) Triste! — ■ xaz'kyzix.ic) Alii, àTroAsia^. sed àss^ysiai, non y.Tz&lzw., plurali numero, apud Petrum et alibi leguntur: et luxuria est illa esca, quae mnltos in seqnelam trahit. Jud. v. 4. Sequelam illam deinum excipif per ditto: ìnxaria , non perditio, ita in oculos incurrit, ut homines ad blasphe- mandam reritatis viam inducantur: eademque crimen illud est, quo poena versu 6. memorata contrahitur. In tali varietate facile est, prò alterautra lectione rationes producere : sed non opus est, ubi codicum testimonio peragitur decisio. Vid. App. crii Ed. II. ad h. 1. — oY ou?, propter i/aos) Ref. ad eoram. — •zi óàò;, vìa) v. 15. 21. Gen. 24, 48. n&s "pi èv ó&w xlrfizix;. — {ftav Petrus, év rat; dwrdcTais aÙTcov, gravi paragrammate utens. Observavit hoc Anonymus in MS. Catena, Millio laudatus: où St* ArAOHN xaì tÒ {/.sraXajìsiv à^tov, cpvial, truvsutù^ouvTai 0[j.ìv, àXXà Sia tó y.aipòv sópiaxsiv rfi? Tupò; yuvaucas AIIATH2 ériT'/feov. Certe ad agapas Petrum alludere, appare! ex eo, quod et uterque addit, convivantes ; et alter deliciantes, alter se ipsos pascentes. — ffuvsuco/ou^svoi ùpv) sùtoyia, epulum lautum, maxime sacrum. àizò tou eù £), jumentìim mutum: prophetaé) Grave antitheton. Tanta Bileami fuit amentia, quae ne elencho careret, asina fari de- buit. — àcpwvov) expers vocis , humanae. v. 17. oLtoì sigi, hi sunti A v. 10. ad 16. descriptus est character falso- rum doctorum: nunc ipsa eorum ratio notatur, qua ad discipulos utuntur. — 7rr,yaì, putei) Puteus et nubes aquam pollicentur: sic illi ÓTrspoyza. praegrandia jactant, quasi lumina ecclesiae. conf. v. 10. 19. init. sed hi putei, hae nubes, nil praebent. praegrandia illa sunt ranitatis. — vstòs àGsXysia?) Eàp£ àssXysia; est caro impudicissima. Multi prò àffsXysfa? scripsere àssXysiai;, piane proclivi post é7aQupai; calami in rhythmum lapsu. — toù; ò)ayto; aTrocpsuyovTa? toù; év wXàvy) àva<7Tps7)TGiv , prophetìs~) Jud. v. 14. — tcov à-crró/cov , v-ucovì Appo- sito, uti Act. IO, 41. Alii, t&v dbro(7TÓ}.ci>v uatov, apostolorum vestrorum, inter vos hac aetate versantium; in antitheto ad prophetas veteres. conf. apostohis gentium, Rom. 11, 13. — tou auptou, Domini) Constr. cura Apostolorum. v. 3. ttocotov, primum) Sic e. 1, 20. not. — yivwraovTs;, scientes) Casus rectus cohaeret cum memores esse. conf. Act. 15, 23. not. Norant pii ex ser- mone apostolorum. Jud. v. 17. s. — è^sudovrai) venient, majore numero et pro- tervia, quo ipso veritatem hujus praedictionis ipsi confirmant. — iu~y.v/.-zy.i, *) illusores) Sic LXX, Es. 3, 4. prò cbib^n qui gravissima levissime agunt, etiam sine joco et risii. [Toti in eo sunt , ut illudant, nuìlum praeterea placitorum 1) Plenior lectìo ev z\xt.v.i^]ì.ovt ì ipr.ziy.-a: et in margine utriusque Ed. praefertur , et in Vers germ., quae habet lauter Spotter, vel potius (ut in marg. Vers. gemi, legitur) Erz- Spotter. E. B. 988 2 PETR. Ili, 3 — 7, fundamentum habentes. V. g.] — *) é7ui6u|/.ia£, concupiscentias) Haec origo erroris : radix Libertinismi. v. 4. tcoO scriv; w&i esf) Putant, aut jam fieri debuisse, aut nunquam fore. Hac etiam mente dicunt, omnia sic permanent. — r] £7rayys)aa, promissio) Empaectae sic appellant, non respectu sui, sed per mimesin, quia piis est op- tata promissio. — aÙTOu, Ejns) Domini venientis, quem appellare dedignantur. — à, Dei verbo) Gen. 1, 6. 9. Constr. cum erant expresso et erat subaudito. Verbo Dei definitur duratio re- rum omnium, ut nec longior illa nec brevior esse queat. v. 6. óY wv, per quae) per coelos et terram; unde aqua confluxit. — ó tóts xó<7[j.oc, qui tum erat mundus) id est, genus humanum: neque enim òltzlù- Xeia interitus coelo et terrae, ut Burnetius accipit, adscribitur hoc loco. conf. v. 7. fin. et v. 10. seqq. Fuit universalis cataelysmus. — òltzóìXzto, periit) Se- quitur epitasis: judicii et perditionis. v. 7. Respondet illud, peribunt , judica- buntur. Rom. 2, 12. Ante diluvium dixit Deus: Non judicabit Spiritus meus in hominem in aeternum. Gen. 6, 3. Reservatum est judicium diei novissimo. v. 7. oi Ss vuv oùpavol, qui antem nunc sunt coeli) Iidem coeli sunt ea- demque terra, atque olim; (quanquam non levem videntur in diluvio mutatio- nem subisse:) sed empaectae perinde loquuntur, ac si piane non essent eadem. Horum sensum exprimit apostolus. Ss autem facit antitheton: aqua, et, igni. Ignis confutabit empaectas. Hic quoque versus pendet a quod. v. 5. — t$ aù- tou) Raro ponitur articulus ante aÙTou. 2 ) sed sic ponitur Hebr. 2, 4. Jac. 1, 18. 1) xaxà rà$ tSia; — TropeuójjLsvoc, secundum proprias — ambulantes] Exactissima haec per- diti hominis descriptio est, ut, quicquid libuerit, agat, neque ulla DEI reverentia refrenetur. V.g. 2) Attamen leciio aùtto, per marginerà Ed. maj. ad non probandas relata, in margine Ed. 2. aequiparatur ketioni owtou, et Vers. germ. habet: durch eben das Wort. E. B. 2 PETR. Ili, 7 — 10. 989 — TeOy)a) sv vuxti. Antece- dentia hanc vim habent: Perfugium nostrum Tu es, aeterne Deus, non nos ipsi caduci homunciones. Ratio: nam mille anni etc. Moses aeternitatem Dei ali- quanto magis absolute describit: Petrus, cum relatione ad diem novissimum et ad homines eum spectantes: ut et notetur ipsa aeternitas, qua omnem temporis mensuramadmirabiliter in essendo et in operando excedit; etconnoteturscientia divina, cui omnia futura coram sunt; et Potentia, quae non longis eget moris ad suum opus pcrficiendum; Longanimitasque, a qua omnis abest impatientia ex- spectationis et cupiditas festinationis. Apud Dominum unus dies est instar mille annorum: (hoc Petrus addit ad Mosis dictum:) i. e. In uno die, in uno puncto, aeque beatus est, atque in mille annis et onini aevo: in uno die operari Ille potest opus millennii. unde versu seq. infertur: non tardai: semper Ei inte- grum est, promissionem suam implere. Et mille anni instar nnius diei sunt: (sic Petrus, dum hoc commate ad prius assonat, et utrumque ad rem propositam accommodat, verba Mosis apposite variati) i. e. nulla mora Deo longa accidit. ut homini valde pecunioso mille aurei sunt instar assis unius; sic Deo aetcrno mille anni instar unius diei. unde versu seq. infertur: sed longanimis est, poenitentiac spatium sine sua molestia dat nobis. conf. Sir. 18, 10. 11. Summa: Dei aeono- logium (sic appellare liceat) differt ab horologio mortalium. Illius gnomon omnes horas simul indicat in summa actione et in summa quiete. Ei nec tardius nec celerius labuntur tempora, quam Ipsi et oeconomiae ejus aptum est. Nulla causa est, cur fìnem rerum aut protelare aut accelerare necessum habeat. Qui hoc comprehendemus? si comprehendere possemus, non opus foret a Mose et Petro addi, apud Dominum. v. 9. où ppocàuvEi) non morafnr, ac si jam tempus fuerit adventus promissi. Hebr. 10, 37. not. Sic Sir. 35, 22., xal xpivsi ò\ttyico; (ó "Y^wto;) xal -jzoir.azi xp(- (Tiv, xal ó jtuptoc où jj/ri ppxSùvvi, où&s ixyi [/.afcpoOupicr/) et:' gcùtoT; y/zk. Valde con- gruit hic Siracidae locus et locus epistolae Pelri. — fife èiz^^zkiv.^ promissionis) scil. evsxa, causa. Implebitur promissio, v. 13., quicquid empaectae garriant. v.4. — [xa)cpo9o{j(.£i, longanimis est) Ideo differt, dum plenus erit salvandorum nume- rus. v. 15. — Tivàg, aliquos) ne eos quidem, qui modo aliqui dicti sunt. — àTroXsaGai, perire) Id fieret, nisi poenitentiae spatium daret Conf. 4. Ezr. 8, 59. — ^topffcai) confugere. v. 10. yfési) aderit. — ol oùpavol, coeli") quos empaectae sic mansuros dic- titant. v. 4. — poi£/)&òv) Vocabulum poi£o; habet literas, stridorem referentes sagittae, aquae etc. — gtoijzXx, dementa) i. e. quae in coelis sunt opera, coli, verbis mox seqq. Sol, luna, stellae, saepe dicuntur eroica a Theophilo Antio- cheno p. 22. 148. 228., et ab aliis, quos ad eum contulit Wolfìus, quosque Sui- cerus notavit, et Menagius ad Diogenem Laért. I. VI. §. 102. dementa, ab Hiero- nymo. Ut in creatione, sic in fine mundi sol, luna, stellae inprimis memo-rari so- lent; Matth. 24, 29.: et aliquo hypotyposeos Petrinae loco utique continentur, maximeque elementorum vocabulo, prae igne, aere, aqua , terra. Nam terram Petrus seorsum memorat, sub ea aquam, vel etiam aèrem, (quem tamen Scriptura de rerum natura loquensvix appellai,) complectens: ìgnis erit ipse, quo dementa 990 2 PETR. Ili, 10 — 16. liquescent. Idem vocabulum, Sap. 7, 17. Metaphora elegantissima, nam quod litera est in membrana, id in coelo astrum est. — Ipya, operai naturae et artis. v. 11. Xuopivtov, cum solvantur) Praesens: quasi id jam fìat, sic v. 12., Tr ( x£Tai, tiquescunt. Quarto hexaémeri die etiam astra facta sunt. Gen. 1, 16. Eadem solventur, cum terra. Falluntur, qui historiam creationis et descriptionem interitus tantummodo ad tellurem et ad regionem coeli, telluri viciniorem, re- stringunt; stellas autem terra antiquiores et terrae superstites fingunt. Non uni coelo, quod terram ambit, sed coelis, et solutio et novitas adscribuntur, v. 10.13. — &£T, oportet) Hoc est illud praeceptum, v. 2. Alii distinguunt — 0{£a;; — sùss- (tet&ig TCpodWcovTa; — . — àva<7Tpocpa%, conversationibus) circa res humanas. — euffejìstais, pietatibus) circa res divinas. v. 12. ttiv Twapouciocv, adventum) Hoc pendet ab exspectantes et accele- rantes conjunctim : quum vota faciatis prò celeri adventu. qui desiderio urge- tur, rem ipsam, si possit, urget ad festinandum. ^x£u§w cum accusativo, LXX, Esth. 5, 5. Es. 16, 5. Participio includitur aetiologia, uti v. 14. — tou 0£ou, Dei) Rara locutio, dies Dei. Pro diei Dei, interpres Latinus, aut librarius valde anti- quus, diei Domini, commodioris fortasse pronunciationis gratia, posuit. Id secuti sunt codices quidam Graeci passim latinizantes. Vicissim unus cod. Latinus in margine Lovan. habet diei Dei. Multas dierum myriadas hominibus concedit Deus: unus, novissimus, est Dei ipsius magnus dies. — Si* vfy, propter quem) scil. adventum. yiy.a^oc, quatuor partium : quales — exspectantes — propter quem — novosvero. prima deduci tur ex lerlia; secunda, ex quarta. — 7ropou[/,£vor xocu^o/.wvT£;, exspectantes) cum tremore et gaudio. Late patet hujus verbi vis. — aÙT<3, FA) Deo. v. 15. (jwnriptav "nystaQs, salutem ducite) quamvis empaectae isti tardita- tem ducunt. v. 9. — x.aOò>;, sicut) Hoc refertur ad totam tractationem hactenus progressam. Conf. ?uspl toutwv, de his, v. 16. — ó àyaTw^TÒ; vi^cov à^£>,vOi/.£v, et testamur et annunciamus) Testimonium, genus: spe- 1) hi faceti xat yvujsi, m gratia et cognkìone) e. 1, 3. 8. V. 992 1 JOH. I, 2—8. cies duae, annunciatio et scriptio, v. 3. 4. Annunci atto ponit fundamentum, v. 5 — 10.: scriptio superaedificat, v. 4. not. — up.iv, vobis) qui non vidistis. — tt.v ^cotjv ttjv aìcóvtov, V'ttam aeternam) Ineunte epistola commemoratur Vita aeterna, quae semper erat, et postmodum nobis apparuit: in fine epistolae commemoratur eadem Vita aeterna, qua semper fruemur. Haec una appellatio docet, summam Jesu Ronitatem non negari Marc. 10, 18. not. — v^v, erat") Epanodos, coli. v. 1. init. — Tupòc TÒv TcaTSpa, apad Patrem) Joh. 1,1. apud Deum. v. 3. àx7jxQa[/.sv, audivimus) Hoc jam post visum ponitur, quia ex auditu est annunciatio maxime. — *oivcoviav — [/.eQ' r,p.cì)v, commnnionem — nobiscum) eandem, quam nos, qui vidimus. — xoivcovia) scil. ìgtL Communio, ut ipse sit noster: Ille in nobis, nos in ilio. — {/.exà tou Trarpòc, cum Patre) qui Filium misit. [r. 4 — 10.] — p$iav, an- nunciationem, ab ipso acceptam reddunt et propagant. Sermo dicitur cap. 2, 7. — àrc' aÙTou, ab Ilio) a'Filio Dei. Joh. 1, 18. — ta6apisó(7T7iv 7coiouj/.ev aÙTÒv, mendacem facimus entri) Deus dicit: pec- casti, id negare, nefandum est. Conf. e. 5, 10. — ó ^óyo; otÙTou, verbum ejus) verum. v. 8. Verbum nos vere accusat, et contradicendo arcetur a corde. — sv vij/.tv, in nobis) adeoque nos sumus mendaces. e. 2, 4. CAPUT IL v. 1. TY/.via p.ou, filioji mei) Diminutivum , amoris causa. Nunc primum eos appellat, quibus scribit. — TauTa) haec, quae sequuntur. — iva [j:r { àaàp- t7its, ut ne peccetis) [ay^, ne, cum accentu pronunciandum. Praemunit animos, ne sermone de reconciliatione abutantur ad licentiam peccandi. Est hoc loco spolparcela- et similis érciOsparcswt, e. 5, 18. not. Omnia instituta, verba, judicia divina, tendunt contra peccatum, aut ut ne fiat, aut ut aboleatur. — éàv ti; à[/.àpT7), si quis peccet) etfiduciam prò se ipso rogandi, de qua vide Joh. 16, 26., amittat. — TratpsfotV/ìTOv, advocatum) qui causam nostram agit, ne Pater amoretti a nobis avertat. — Sutotiov, justurn) v. 2à. Jesus Christus, apud Patrem, in dextera ejus, maxime ex accessu ad illum, peracto sacrificio prò peccatis, Justus appel- latur. Joh. 16, 10. Ejus justitia tollit peccatum nostrum: ipsa non imminuitur ex eo, quod Paracletus est prò peccantibus. Es. 53, 11. s. v. 2. ocùtó<;, Jpse) Hoc facit epitasin. paracletus valentissima, quia ipse propitiatio. — &a<7[/.ó; s, vere) Non est mendacium aut vana jactantia. Adverbium hoc magnam ineunte commate vim habet. — vj àyà7r/} tou 6sou) amor Dei, erga hominem, per Christum nobis reconciliatus. — tstsXsiwtou, perfectus est) perfectum regimen nactus, et perfecte cognitus est. e. 4, 12. — év TouTw, in AocORefertur ad praecedentia, quicunque autem servati uti e. 4, 6., ex hoc. — év aureo s<7[/.ev, in ipso sumus) Synonyma, cum gradatione: Illum nosse: in Ilio esse: in Ilio manere. v. 6. Cognitio: communio: constantia. v. 6. pivstv, manere) Frequens hoc verbum, capp. 2. 3. 4. Innuit statum durabilem, sine intermissione, sine fine. — ótvÉa fìliolos e. 2, 1. scribens, initio periochae dicit, scribo, v. 1. (coli. v. 7. 8.) et hìc, in conclusione, scripsi subjicit, superiora illa non mutans, sed etiam atque etiam confirmans. v. 12. coli. 1 Petr. 5, 12. scripsi. Inde convenienter alloquitur tres gradus aetatis, naturales illos quidem, sed gratia varie delibutos: ac patres appellat, qui tempus Jesu Christi in mundo versantis viderant: juvenes , qui maligno devicto, etiam mundum in maligno si- tum,et mundi concupiscentiam strenue vincere debebant: tcoci&oc puerulos, quos, post patrurn et juvenum decessum, ultima occupabat hora, et in ea antichristus. Haec allocutio habet propositionem et tractationem. In propositione ait: scribo vobis, patres: scribo vobis, juvenes: scribo vobis, tzkiÌììol pueruli. v. 13. at in tractatione ait, scripsi vobis, patres, v. 14.: scripsi vobis, juvenes, v. 14 — 17.: scripsi vobis, 7uaióìcc pueruli, v. 18—27.: ipso verbo scripsi bis interjecto, v. 21. 26. Simillima ratio est horum locorum, atque initii et conclusionis. nam e. 1, 4. scribendi verbo in praesenti utitur; at e. 5, 13. dicit scripsi. Finita al- locutione tergemina, ad universos redit, tsxvisc, fìliolos iterum appellans. v. 28. Ex hac parti tione variantes lectiones v. 12. seqq. in Apparatu notatae, facilius diluuntur. — ujlTv, vobis) Doctrina de remissione peccatorum pertinet etiam ad patres, de quibus modo diximus. — à^swvTat, remissa sunfy Hanc anakepha- laeosin eorum, quae hactenus tractavit,ponit apostolus, pergens ad alia, quorum fundamentum est remissio peccatorum. — Sta) propter. — aÙTOìi, ipsius) Jesu Christi. v. 13. oti) quod. Sic ter, coli. v. 12. 1 Petr. 5, 12., ubi rò quod explica- tur per accusativum cum infinitivo, quod clarius est. Tria proponit, et mox trac- tabit; et quae tractaturus est, eorum summas hìc repraesentat. — éyvwxaTS, cognostis) vos, Patrem coelestem, prae parentibus carnis. — tòv 7raT£pa, Pa- trem) adeoque omnia, v. 20. v. 14. è'ypa^a, scripsi) Versu 13. et 14., a scribo transit ad scripsi; non temere. Scilicet verbo scribendi ex praesenti in praeteritum transposito innuit commonitionem fìrmissimam. — oti) quod. — éyvwzaTS tòv òlk àp^Tfe, cognovi- sfis eum, qui a principio) Qui a principio, est Jesus Christus. 'Apx^ non prin- cipium evangelii, sed principium rerum omnium, e. 1, 1. not. Excipit Artemo- nius, sic quoque Deum Patrem potuisse appellari. Part. 2. e. 13. Resp. Quidni? Sed antonomasia frequens est Johanni de Christo loquenti. conf. v. 20. Vivebant jam patres, perinde ut apostolus, eo tempore, quo Jesus Christus in terris fue- rat conspiciendus; et eorum nonnulli, ut verisimile est, eum et facie et fide, coli, e. 3, 6. not. 1 Cor. 15, 6. Matth. 13, 16., omnes certe fide cognorant, et auream illam aetatem ecclesiae viderant, cui opponitur aetas minorum, qui antichristos vitare debeant. Hoc comma Johannes ex versu praecedente, non additis pluri- bus verbis, repetit, propositioni tractationem aeque brevem subjungens, et mo- destia ad patres utens, quibus non opus erat multa scribi. Etiam horum cogni- tio summa est de Christo, omnia complectens. Patribus et minoribus tribuitur cognitio; juvenibus, robur. — te/upol, robusti) alii juvenes, corpore; vos, fide. — ó Xóyo; tou GsoO, Verbum Dei) ex quo robur. e. 4, 4. — év ófjtfv |/ivei, in ro- 63* 996 1 JOH. II, 14 — 18. bis maneO neque Malus potest id vobis excutere, neque vobis imminet antichri- stus. — tòv 7tov7;3Òv, Malum) qui juventuti maxime insidiatili*. Videtur Johannes spectare insigne quoddam specimen virtutis a juvenibus, quibus scribit, exhibi- tum: cujusmodi erat constantia confessionis in persecutione Domitiani; itemque reditus jurenis illius, quem apostolus summa mansuetudine a latrocinio ad poe- nitentiam reduxit, (quanquam apostolus redux ex pathmo demum eam expeditio- nem fecit: conf. v. 22. not.) suavissime descriptus a Clemente Al. lib. quis dives salv. e. 42. ab Eusebio 1. 3. H. E. e. 20. et a Chry so stomo Paraen. I. ad Theo- dorum lapsum, cap. 11. v. 15. u:r, àyy.^xTS tov -/.óstAov, nolite diligere mundum) Ad vos, juvenes, hoc proprie pertinet. Prosequimini victoriam contra malignum, in quo miindus jacet. e. 5, 19. — oùk IcTt-v, non esf) Contraria non sunt simul. — Vj àyaTni tou rcctTpà;) amor Patris erga suos, et filialis erga Patrem. v. 16. 7rav — r t è-iGui/io. Tifo capx.ò;, x.al *fl é~iGuuix tgW òcpOaXjAwv, /.al r, àXa^ovsóa. tou [3ioi>, omne — concupiscentia carnis, et concupiscentia oculornm, et arrogantia vitae') Haec habet mundus omnia, nil praeterea. Concupiscentia carnis dicit ea, quibus pascuntur sensus, qui appellantur, fruitivi, gustus et tac- tus. Concupiscentia oculorum, ea, quibus tenentur sensus investigativi, oculus sive visus, auditus et olfactus. oAa^ovsio. est arrogans pompa , cum quis nimium sibi aut verbis aut factis assumit. vide Raphelium. Continetur etiam sub concu- piscentiae vocabulo versu seq. itaque arrogantia vitae est, quae cupiditatem foras educit, et longius in mundum diffundit, ut homo velit (juam plurimus esse in vieta, cultu, apparati!, suppellectile, aedificiis, praediis, famulitio, clientibus, jumentis, muneribus etc. conf. Ap. 18, 12. s. Chrysostomus 1. e. appellat tòv tó- oov tóv ^ttorrwcòv et T7,v (py.vTXTiy.v toO ^tou, ubi juvenile exemplum narrat talis insolenti ae, sancto amore victae. concupiscentia utraque est igniculus; arro- gantia, incendium. Etiam ii, qui arrogantiam vitae non amant, tamen concupis- cenliam oculorum sectari- possunt; et qui liane superarunt, tamen concupiscen- tiam carnis persaepe retinent. haec enim est profundissima et communissima, apud inopes, medioximos et potentes; apud eos etiam, qui abnegationem sui colere videntur. et rursum, nisi vincatur, ab ea facile progreditur homo ad con- cupiscentiam oculorum, ubi materiam habet; et ab hac ad super biam vitae, ubi facultatem habet. tertioque includitur secundum, secundo primum. Non coinci- dunt cum bis tribus tria vitia cardinalia, voluptas, avaritia, superbia; sed tamen in his continentur. conf. Lue. 8, 14. Deut. 17, 16. 17. Matth. 4, 3. 6. 9. Atque haec tria maxime Juventus vitare jubetur, coli. 2 Tina. 2, 22., quum maximo vi- gore abuti posset. Cohel. 12. v. 17. jcaì, ef) Sermo concisus. i. e. mundus transit et concupiscentia ejus et qui mundum amat: Deus vero et qui facit etc. — ttolcov, faciens") ut amor Patris secum fert. — tò OéXr^xa, voluntatem) Haec voluntas postulat a no- bis continentiam, temperantiam, modestiam, mundo contraria. — t/ivsi, manef) et habet bona manentia, vere optanda, tribus istis opposita: divitias, et gloriam, et vitam. Prov. 22, 4. — x.y.Owc icori ó Osò; uivsi sì; tóv aìwvx, sicut etiam Deus manel in aeternuin) Varians lectio egregia et sine dubio vera *)» Habent eam latini patres, non contemnendi. v. 18. Trai&o., pueruli) Vid. ad v. 12. Non est supra captum tenerioris aetatis doctrina de antichristo. 2 Joh. v. 7. not. Unde etiam Catechesis undecima Cyrilli de antichristo agit. — sg^ttJ ultima, non respectu omnium mundi tem- porum: sed in antitheto puerulorum ad patres, et ad juvenes. [Tres omnino ho- 1) Attamen neque in margineEà. maj. notata, neque in contextu Vers. germ. (sed in nota duntaxatj. Nimirum graecoruin codicum editionumque auctoritas desideratur. E. B. 1 JOH. II, 18 — 20, 997 rete erant, quorum una post aliam et inchoavit, et, conjunctim continuato cursu, ad finem se inclinar it. Patrum idemque juvenum fiora statìm ab soluta fìat. Ulne puerulis Johannes dicit: ultima bora est. Hac ultima hora nos etiamnum vivimus omnes. V. g.] — y.oà xa6w;, et sicut) et ita est, sicìit audisfis, riempe, antichristum venire: atipie adeo jam multi ete. Similis ellipsis, v. 27. not. — r.xouTaTs, audistis) e. 4, 3. — off, quod) Particula non abundat. conf. v. seq. Sermo planior est per tra quod appositum. — ó àvTi/jJWTo;, antichristus') Defec- tionem multorum a ventate Christi Jesu Filli Dei praedixerat Spiritus: sed an- tichristi vocabulum singulari numero Johannes non nisi in Ep. ì. cap. 2, 18. 22. 4, 3. Ep. II. 7. ponit; in Epistola tertia, in Evangelio, in Apocalypsi, non ponit: neque alius ullus scriptor N. T. id ponit. Sive id vocabulum phrasis apostolica, sive sermo fidelium introduxit, Johannes errores, qui oriri possent, praecisurus, non modo antìchristum, sed etiam antichristos vult dici: et, ubi antìchristum, vel spiritum antichristi, vel deceptorem et antichristum dicit, sub singulari nu- mero omnes mendaces et veritatis inimicos innuit. Audierant fideles , spiritum antichristì et ipsum antichristum venire, id agnoscit Johannes, et addit, spiri- tum antichristi mine in mundo esse jam, mine antichristos multos esse factos. Quemadmodumque Chrisfus interdum prò Christianismo, sic antichristus prò antichristianismo sive doctrina et multitudine hominum Christo contraria dici— tur. Unus est adversarius insignis, qui dicitur Conni magniloquum, Dan. 7, 8. 20., homo peccati etc. 2 Thess. 2, 3. seq. bestia ascendens ex abysso , Àp. 11, 7. 17, 8. sed is quidem ex usu potius ecclesiastico antiquo et novo, quam ex apostolico sensu videtur eodem antichristi vocabulo denotar!, conf. H, Mori synopsis proph. lib. 1. cap. 1. §. 4. Antichristum jam tum venire, ita assentitili- Johannes, ut non unum, sed multos , id quod amplius quiddam et tristius esse censet, antichristos factos esse, doceat. Saepe totum genus eorum, qui bonam aliquam aut malam indolem habent, singulari numero cum articulo exprimitur. ó àyaOò? àvOpto-o;, bonus homo, etc. Matth. 12, 35. 18, 17. 1 Petr. 4, 18. Tit, 2, 8. Joh. 10, 10. 12., et sic passim, maxime in Proverbiis, item I Joh. 4, 2. 3.6. Sic ó <]/su<7tt)s, ó nrXàvos, ó àvd/piTTo;, mendax , deceptor , antidirislus e. 2, 22. Ep. 2. Joh. v. 7. Igitur antichristus sive antichristianismus ab ex- trema Johannis aetate per omnem seculorum tractum se propagavit, et perma- net, donec magnus ille adversarius exoritur. — ioyz^y.i) renit, aliunde. antithe- ton, facti sunt, ex nobis. v. 19. Conf. Act. 20, 29. 30. — /.ai vuv) xacl, et: vuv, Lat. hodie. Gemi, wlìrklich. Opponitur hoc auditioni inerae praeviae. — oGsv — £(7tIv, unde — sif) Sequitur hinc moniti necessitas. v. 19. £C'/)X0ov, egressi sunfy Antitheton, mansissent. — zi yàp, si enirn) Vere iìdelis non facile deficit, e. 3, 9. 5, 18. — fàX iva, sed uf) i.e. sed egressi sunt, ut etc. v. 20. x.al \)[j.zì£ '/oÌQu.y. ìyz^z xizò tou àytpu a et vos unctionem habetis a Sancto~) Sermo concisus Cuti Joh. 1, 18. 14, 10. nott.) hoc sensu: Carisma ha- betis a Christo: Spiritum sanctum habetis a Sancto. Alludit autem appellatio chrismatis ad antichristi nomen, ex opposito. v. 18. ó /p£ca;, Osò?, qui unxit. Deus. 2 Cor. 1, 21. /o'jttò;, Christus, Unctus, Filius Dei. Act. 4, 26. s. xf>tcp.a, unctìo, Spiritus sanctus. Hebr. 1, 9. Eam unctionem spiritualem habent tà 7:a'.- ÌÌìol pueruli : namque cum baptismo, quem susceperunt, conjunctum erat donum Spiritus sancti; cujus significandi causa ex hoc ipso loco deinceps usu receptum esse videtur, ut oleo corpora baptizatorum ungerentur. Vide Suiceri Thesau- rum in xp'^u-a. De Spiriti! sancto apertius cap. 3, 24. 4, 13. 5, 6. Habet enim Johannes liane methodum, ut subinde aliquid attingat, ex intervallo planius et uberius tractandum. Sic, genitus est. v. 29. coli. e. 3, 9. sic, libertatem, e. 3, 21. coli. e. 5, 14. — òltzò tou àyiou) a Sancto, Justo, v. 1, 29. Filio Dei. Joh. 10, 36. 998 1 JOH. II, 20 — 27. Vide de unctìone Sanctitatis sanctifatum. Dan. 9, 24. Olim erat unguentum sanctum materiale, Ex. 30, 25., mine spirituale. — xal) et inde. — rcàvTa) om- nia, quae vos scire opus est. Hoc responso repellendi erant seductores: sicut prudens homo institori importuno respondet, Nil mini deest. v. 21. sypa^a, scripsi) Id fecit versu 13. fin. — oti) (juod. sic v. 13. not. Oratio est valde confirmans : scitote, vos scire. conf. v. 3. — tyìv àV/,9siocv) ve- ritatem, de Filio, adeoque de Patre. v. cit. — rcav ^sìi&o;, omne mendacium) Veritas est piane vera, nil falsi alit. v. 22. tis; quis?) Sic, quis? e. 5, 5. — ó ^suctyi;) ó vini relativam habet ad abstractum, mendacium , v. 21. i. e. quis est illius mendacii impostnraeque reus? — oti, quod) Summa veritas, Jesum esse Christum. Job. 20, 31. Hanc summam Paulus in Actis constanter demonstravit: in epistolis autem praesuppo- suit. Hanc summam Johannes in evangelio et in epistola hac et sequente saepe memorat. Ex quo colligas, hos libros ab eo non piane ultima aetate esse scrip- tos. — ó àvT^ptsTo;, antichristus) v. 18. Veritas de Jesu, hunc esse Christum, esse Filium Dei, et in carne venisse, integra tenenda est. qui partem unam de Jesu negat, is et Ipsum totum non habet, et simul Patrem. Id egit et agit antichristi spiritus et antichristus ipse. — tòv tcoctsooc noci tóv uiòv , Patrem et Filium) i. e. Filium, adeoque Patrem. v. 23. 7u£;, omnis) etiamsi non putet, se eundem esse, qui Patrem neget. — s^si, habet) in agnitione et communione. 2 Joh. v. 9. v. 24. 0^£%, vos) Antitheton est in pronomine, ideo adhibetur trajectio, uti v. 27. — o) quod, de Patre et Filio. — YixoucaTS, audistis) Hoc cum emphasi pronunciandum. — psTw, maneto) Hortatur. unde, si maneat, hanc vini habet, si tales eritis, in quibus maneat. — 6 òlk àpyj/fc, quod a principio) Jam hoc cum emphasi pronunciandum. — y.y.1 u|/.et$) etiam vos, vicissim. Sic, in vobis: in ipso. v. 27. v. 25. aÙTÓc) Ipse, Filius. v. 27. 28. — Vjatv) nobis, in Ilio manentibus. — tyjv £o>Y)v, vitam) Constructio sequitur verbum proximum, promisit. sensus, pro- missio est vita aeterna. v. 26. Taìft-a sypa^a, haec scripsi) haec, a v. 21. Eadem formula Johan- nes, ut solet, orditur et concluditi finitaque quasi parenthesi versum 20. con- tinuat versu 27. — 7r}.avwvTwv, seducentibus) i. e. seducere conantibus. v. 27. xat Offcst?, et vos) Hinc pendet, non opus est vobis. aptum hyperba- ton. — éXàpSTS òlt:" aÙToG, accepistis ab ipso) Joh. 1, 16. — èv 0[mv pivst, in vobis manet) Habet hic indicativus per quam subtilem adhortationem, (conferen- dam ad 2 Tim. 3, 14.) qua fìdeles, a deceptoribus sollicitatos, ita eis respondere facit: Unctio in nobis manet: non egemus doctore. illa nos rerum docet: in ea doctrìna permanebimns. Vide quam amoena sit transitio ab hac sermocinatione ad sermonem directum, versu sequenti. Manet in vobis: manebitis in Ilio, cor- relata. — xal) et ideo. — où ^psiav s/sts, non opus est vobis) Phrasis morata, repulsam fidelium contra mendaces exprimens. AÙTapma Oso&iSàxTwv • Deus iis, quos docet, sufficit. — ti;) quisquaw, quisquis ille sit. Toto seductorum ge- nere rejecto, singuli facilius jubentur facessere, quamvis videri velint ceteris excellentiores. — o^&aray), doceaf) Hebr. 8, 11. not. — ujxa;, vos) Estis 7cat&a par tuli, non tamen rudes. — àXV co;, sed sicut) Subaudiendum inter duas par- ticulas verbum substantivum, ut inter sed ut, et sicut, non sicut, supra v. 19. 18. e. 3, 12. 2 Cor. 3, 13. Neque sicut hic apodosin demum in est aut in manebi- tis habet. — tò op.s6a) quid simus futuri amplius, vi hujus filiatio- nis. Hoc quid per epitasin innuit ineffabile quiddam, situm in similitudine Dei, quae filios Dei ita evehit, ut quasi dii sint. — oCSa^sv) scimus, in genere. — oxvspwOvj) manifestatum fnerit. Idem verbum, e. 2, 28. — oaoio', aurtji, similes ipsi~) Deo, cujus sumus filli. — tra, quoniam) Ex aspectu, similitudo. 2 Cor. 3, 18. uti totum corpus, facies, maxime oculi, eorum, qui solem spectant, inso- lantur. — òòó;/.s6a, ridebimus) Visus omnes alias sensuum species connotai. — ocùtÒv, ipsum) Deum. — jcaOwc égti, sin/? est) id est, manifeste. v. 3. t/ìv éXm&a, s;jem) De fide egit et aget; de amore, aget deinceps: nunc, de spe. — sic' qcùtw, m ?'/>so) in Deo. — àrp^si, mundat) Apta est haec sanctimoniae appellatio post mentionem visus, qui puntate delectatur. — èjcsEvo;, ///e) Jesus Christus. v. 5. V. 4. ó 7TOKOV tt,v àaxpTixv, qui facit peccatum) Antitheton, qui facit ju- stitiam, v. 7. ttoislv est facere, exercere. — stai) etiam, eo ipso. — ty,v àvo[/.iav, iniquitatem) àvopia iniquitas horribilius quiddam, apud eos praesertim, qui legem et Dei voluntatem magni faciunt, sonat, quam à|/.apria peccatum. Ex lege agnitio peccati. Affine dictum, e. 5, 17., omnis injustitia peccatum est. Linea curva cernitur per se; sed magis, ad regulam collata. Pertinentissime redarguitur hoc 1) Voc. [aou, per marginerà utriusque Ed. ad lectiones non prohandas velata, nescio quo carni ìrrepsit in Vera. germ. E. B. ìooo ijoh. ni, 4—10. dicto peccatum philosophicum. — xal) et, imo. non solum conjuncta est ratio peccati et iniquitatis , sed eadem. sic xorì e^ e. 5, 4. et yàp, enim, e. 5, 3. — Vi ajjt,apTia &rrìv ti àvopx, peccatum est iniquità*) Peccatum est subjectum, quippe de quo totus sermo agit. Antitheton, faciens justitiam justus est: qui justitiam facit, non censetur àvop; iniquus, sed testimonium et laudem justitiae habet. v. 7. coli. Gal. 5, 23. 1 Tim. 1, 9. v. 5. ècpavspwSvi , manifestatus est) in carne. — toc; àuwcpTia; -flwcov, pec- cata nostra) quippe ei maxime displicentia. — àpy), tolleret) Joh. 1, 29. not. — év aÙTco) in Ipso. Huc respicit illud, llle justus est. v. 7. v. 6. où)r à k u.apTàvst, non peccai) Bonum justitiae in eo non superatur a malo peccati. — où^ éwpaxev ocùtóv) no?i t-irfjf i//?im spiritu; quamvis forte de facie eum in carne viderit. vel etiamsi spiritu viderit, in ipso peccati momento talis fit, ac si eum nullo viderit modo. — oùàè syvcoxsv aÙTÒv) neque novit illum vere; quamvis forte de facie quondam noverit. Visio et cognitio, similes Deo facit. v. 2. v. 7. p.7)SsU T^ocvaTd), nemo seducat) Fallii, qui sine justitiae factis se justum perhiberi posse putat. x ) v. 8. ex, toO ó\a(3;, non sicut) Ellipsis. e. 2, 27. not. — xàiv, Kain) De ipso Adamo lenius loquitur Scriptura, quam de Kaino hujusque similibus. — ex tou TuovYipou, ex Malo) Mox, rcovYjpà mala. Antitheton, ex Beo. v. 10. v. 13. à^zlooi t/.ou, fratres mei) Hoc uno loco fratres dicit, in antitheto foras ad mundum, et in mentione fratrum perfrequenti. Alias dicit, dilecti, filioli, e. 2, 7. 1. 12. — pesi, odio habef) ut Cainus ipsum fratrem. [internecino scil. odio: etenim mala ejits opera vestris operibus justisredarguuntur. V. g.] v. 14. p.sTa^s^xaasv, transcendimus) fueramus igitur in morte. — ex tou GocvaTou, ex morie') spirituali. — sì? tt,v £wr,v, in vitam) spiritualem, eandemque aeternam. v. seq. Iterimi sermo reciprocus: nos in vita; vita in nobis: v. 15. — Sri, quia) Criterium ab effectu. — pivsi, manet) adhuc est. v. 15. àvOpwTToy-TÓvo;, homicida) ut Cain. Omne odium est Conatus contra vitam: at vita vitam non insectatur. Qui odit fratrem, aut illum aut se ipsum non vult vivere. Hinc Duella, [quae, quum v. 16. vitam prò fratribus ponere jubeamur, id inferunt {horrendum dictu !) ut suam quis vitam iwpendat, ne vita non surripiatur alteri. Desperatae hoc insaniae est, a fortitudine alienae. Ipsum diabolum mirari existimes, qui homines, christiani etiam nominis, eo usque delapsi fuerint. Dolendum est, summos in mando lmperantes omni vi a DEO ipsis concessa aut non posse ista supprimere aut non velie. Unicum hujus generis nefas universum genus humanum, universam Christianorum panegyrin, militumve universa castra tristissimo coram DEO reatu involvere valet. V. g.] — j/ivousav, manentem) Revera vita aeterna est in credente et amante. v. 16. tyjv àya777,v, amorem) amoris naturam. v. 17. tòv ^(ov tou xógtuou, victum mundi) Litotes, in antitheto ad animas, v. 16. — YSkzirrq, clauserit) rogatus, vel non rogatusopem. Aspectus miserorum, corda spectatorum illieo pulsat, vel etiam aperit: tum homo libere vel claudit, vel pandit amplius viscera. Conf. Deut. 15, 7. — Tà a-^ày^va , viscera) Cum visceribus clauditur vel aperitur res familiaris. — r, àyaTr/i tou 6eou) i. e. amor erga Deum. e. 4, 20. — yivsi, manet) Dicebat, se amare Deum: sed nonjam amat. v. 18. v. 18. Xóyw) sermone otioso. opponitur opere. — yXwscr/;) lingua simu- lante, opponitur veritate. v. 19. év toutw, in hoc) Hinc pendet cognoscimus et pacabimus: et huc ref. quoniam major, v. 20. — ex T'fo àV/;Qsia;, ex veritate) Ex dicit principium sive ortum. Rom. 2, 8. Veritas etiam amorem facit veruni, v. 18. — s^TuposOsv ocùtou) Coram ilio, omnia vere noscente, pacabimus corda in precibus, v. 22. — 7w£i<7o;x£v, pacabimus) ut desistant condemnare. Idem verbum, Matth. 28, 14. — Tà? xapòiac yjluov , corda nostra) Vocabulum guvsio^gi;, conscientia, Petrus et Paulus, soli ex sacris scriptoribus, adhibent: nec nisi semel, idque alio sensu, ponunt LXX Eccl v 10, 20. nam Hebr. nb dicitur xap&ia v. gr. 1 Reg.2,44. 8, 38. Itaque nusquam Johannes <7uvs(dV,<7iv, conscientiam, vocat, hìc autem cordis eam nomine innuit. conscientia enim pacatur, condemnat. Conf. Apparat. p. 588. v. 20. ótl éàv) ore éàv, quicquid : Col. 3, 23. not. idem propemodum quod o éàv, mox v. 22. quicquid sive quibuscunque rebus condemnarit nos cor nostrum, id poterimus pacare. Vel potius, si Sri et èàv diremtum velis, quodyosl incisum, subaudito inquam, repetitum statues, ut persaepe fit. — xaTayLvcócr///) , condem- net) non de toto statu nostro, sed de uno alterove defectu aut errato. Hoc ver- bum cum emphasi pronunciandum est: at versu sequente emphasis cadit in vo- cabulum cor. — òri [xs^wv, quod major) Conscientia pusilla est, et scit aliquid nostri duntaxat, non sine trepidatane, neque habet quod condonet: at Deus 1002 1JOH. Ili, 20—24. IV, 1 — 6. magnus est, novit omnia nostra, praesentia, praeterita, futura, et omnium, et habet jus voluntatemque condonandi. Hoc per se nondum pacat corda : sed dum hoc idem pii agnoscunt, et delieta sua confitentur, et a conscientia ad Deum, illa majorem, appellant, Deique omniscientiae se nulla re subducere conantur; tran- quillitatem assequuntur. e. i, 9. Exempla, Ps. 51, 8. cum contextu: Ps. 32, 5. 19, 13. 90, 8. — yivctaxei, noscit) nec tamen xocTaytvwGxsi , condemnat. Dulce Paregmenon in Graeco. v. 21. pi xaTaytvwffxv] , non condemnet) vel laesa nunquam, vel iterum placata. — 7wcpp7)tal oi Tpst; sv staiv. r/wfld fres sw?if qui testan- tur in terra — in coelo, Pater et Verbum (Filius) et Spiritus : et hi tres unum sunt) Formulam in margine editionis meae adhibitam, et ab aliquo reprehensam, pridem declaravi, quanquam tota in ipso Apparatu dissertatio ad locum vere vindicandum comparata fuerat. Nunc quum fulgidissimum hocce Dietimi etiam atque etiam sub considerationem nostram venit , primum racemationem criticam instituemus , et nervos aliquot 2 ) ex apparatu nostro , secundum seriem thesium ibi tractatarum, ciebimus, quibus Critici, si placet, invitentur ad ea, quae ilio loco diximus, amplius, prout veritas postulaverit, discutienda: ultima vero illa- rum thesium nos ad contemplationem multo dulciorem, hermeneuticam, deferet. Ad §. 1. Plerique studium suum criticum intra unum hunc locum termi- nant, vel id certe ab hoc loco ordiri volunt. Perinde faciunt, ac si quis Geo- metriae studium a quadratura circuii inchoaret. Tales vix inveniunt, ubi con- sistane qui vero per reliquos anfractus penetravit, hìc quoque poterit evadere, et dociles certe aliorum animos pacare. Nonnisi mutata hìc velificatione, portus tenetur: propriam methodum praesens locus postulat. Ad §. 2. Non pauci ex iis, qui dictum hoc ipsum recte religioseque defen- 1) Omissio pronominis aùxbv , utut expressi in Vers. gemi., firmioribus lectionibus annumeratur per marginerà utriusque Ed. E. B. 2) Hos equidem [utut alteri App. critici Editioni per b. Burkium legitime insertos), non putavi, ut reliquas annotationes criticas, hoc praecipuo loco eliminando s esse; facile, ut confido, veniam nacturus vel gratiam adeo initurv.s penes lectorum eos, quibus ipse App. crit. non ad manus fuerit. E. B. 1 JOH. V, 7. s. 1005 dunt, justo tamen sunt avidiores in conquirendis et adhibendis ejusmodi quoque fulcris, quae nullam firmitudinem habent. Accidit id praestanti viro, Leonardo Twells, cujus farraginem, ex Anglico sermone in Latinum traductam, Wolfius ad h. L pag. 300 — 313. cum una et altera castigatione exhibuit. Twellsium legi et- pensavi, antequam Apparatum emitterem: quare ubi diffidentius incessi, atque ille, non temere id feci, cogitandique materiem esse, lector velim putet. Nil novi magnopere supplendum habeo: paucula, quae ad rem pertineant, com- memorano. Ad §. 3. Complutenses . Latinorum codicum auctoritate, uti e. 2. v. 14. partem priorem, et e. 5. comma extremum versus octavi, quamvis Graece lege- rent, omiserunt, sic ipsum versum septimum, Graece non lectum, restituerunt; singulari quidem in hac epistola liberiate utentes. Aperta Stunicae confessio, de Latinis codicibus hìc adhibitis, potior est omni suspicione de duobus codici- bus Graecis Vaticanis, quorum alter caruerit dicto, alter id ipsi Stunicae ejusve collegis suggesserit. Vaticanum Hispanos exemplar hìc secutos esse , non est clara Erasmi, ut Twellsius accipit, professio. tantum, ni fallor, ait. Si Amelotus postea in Vaticano codice dictum legit, videndum, ne hic latinizet. Ad §.4. Ex Britannia schedae aliquid Erasmus, nescio per quem, est nactus: ipse diffisus est: diffidentiae causas, non sane iniquas, enarravit. Idoneum hinc codicem manuscriptum Britannicum sola credulitas spontanea potest fingere. Aliam dicti versionem Graecam ex Latinis dedere Complutenses, aliam Britannus Erasmi, aliam Graecus concilii Lateranensis metaphrastes , aliam Montfortini codicis interpolator. Ad §. 5. In nullo ms. Graeco dictum Stephanis lectum esse, Latinorum Roberti Bibliorum margo vel solus evincit. Stephanicas editiones et reliquas citare, piane supervacaneum est. Eras- micas et Complutensem, in omittendo vel exprimendo dicto, omnes ceterae sunt secutae. Ad §. 6. Non adeo grandes sunt copiae codicum Gr. ms. in quibus epi- stolae, v. gr. Johannis, descriptae sint: et quorum hodie copia est, eorum vix unus alterque mille annorum aetatem excedit; ceteri aliquanto, vel etiam multo, recentiores sunt. Eo minus mirandum est, Graece hodie vix reperiri dictum in cod. Graecis, quibus adjiciendum esse didici regium Hafniensem , et Ebneria- num, et Parisinos omnes (in libro, Journal des savans, A. 1720 mens. Jun.) et complures, quos sibi visos ait cel. La Croze in Hist. christianismi Ind. pag. 316. ed. IL Germ. In codicibus Florentinis , quos recenset V. C. Jo. Lamius in libro de eruditione apostolorum, e. 13, reperiuntur duodecim, qui et habent epistolas Catholicas, et hoc dicto carenti sed omnes post seculum IX scripti sunt. Eo contra pluris aestimare debemus succenturiatam translationem vetustissimam Latinam, unde hoc dictum a multis patribus continua serie lectum et laudatum fuit, et subinde in aliarum linguarum monumenta redundavit, et hodie in codi- cibus Latinis N. T. superat. V aliam in Graecis suis codicibus legisse dictum, ex ejus silentio sine lilla ratione conjicitur. Praeteriit Valla etiam versu 6. insignem differentiam, ubi Graece est tò Trvsuaa, Latine Christus. et capite 2. priorem partem versus 14., qua Latini carent, sine dubio Graece legerat Valla, et tamen in pausa est. Oppido parcas in hanc epistolam notulas dedit. Concilium Lateranense inciso ilio, sicut in codicibus QUIBUSDAM in- venitur, non respicit totum versum 7., sed clausulam versus 8., et hi tres unum sunt: quae clausula, in OMNIBUS Graecis codicibus obvia, vel sola demonstrat, concilium non de Graecis loqui codicibus, sed de Latinis, quorum tantummodo QUIDAM illam habent clausulam. 1006 1 JOH. V, 7. s. Montfortìnum , sive Dubliniense , sive Hibernicum exemplar, cui per- multum, hujus dicti gratia, alicubi tribuitur, novum est et latinizat, in occidente descriptum , ut Latina, quam sequitur, capitum distinctio prodit. Berolinensem codicem nil seorsum a Complutensibus valere, Berolinensium candor fatetur/ Ad §. 8. Patribus Graecis, qui dictum non legerunt, accensendus est Germanus Constantinopolitanus, uti Theoria rerum eccles. demonstrat. Negati- vum argumentum, in tali quaestione, repudiari non potest. Nil id valet de uno alterove duntaxat ecclesiastico scriptore: valet de permultis, dictum tam in- signe, ad controversias decidendas singulariter opportunum, praetereuntibus. Si Afri tam frequentes id citant, cur Asiani tam frequentes id non citant? Hi non legerunt: illi legerunt. Ad §. 19. Latinos Florentinorum codices, qui Dictum habent vel non habent, memorat Jo. Lamius in libro citato, p. 260. 266. 284. Porro Latinae versionis, ubicunque eam Tertullianus, Cyprianus, et quorundam duntaxat, sed tamen continuus ordo patrum sequitur, tanta est antiquitas, tanta auctoritas, ut ea optirno jure nitamur, neque suspensi manere cogamur, quamvis nondum con- stet, quid insecuta secula in aliis aliisque orientis partibus legerint. Qui abstru- siores illas versiones in numerato habent, iis facile usu venit, ut Latinam, a Romanensibus nimium evectam, nimium deprimant. Ad §. 21. Cod. Florentinus, isque Laurentianus, quem ex Burneto citavi- mus, idem est, ni fallor, quem describit Jo. Lami lib. cit. pag. 265. Accedunt alii Florentinorum codices Latini, qui eum ordinem versiculorum habent, pag. 258. 268. 285. Habet etiam scriptor seculi Vili, Etherias Axumensis in Hispa- nia episcopus, qui libro I. contra Elipandum, permagnam hujus epistolae partem recensens, duos versus sic exhibet: Quia tres sunt, qui testimonium dant in terris, aqua et sanguis et caro; et tria haec unum sunt: et tres sunt. qui testimonium dant in coelo, Pater, Verbwn et Spiritus; et haec tria unum sunt in Christo Jesu. Eos quoque vel codices vel patres Latinos, qui sic legunt, imi- tatus est Coni. Janseniits, comm. in Concord, evang. cap. 144. Versus septimus, Cameronis judicio, parenthesi includendus est, et sextus conjunyendus cum octavo. Non opus parenthesi: sextus versus cum octavo conjunctus est per se. Ad §. 22. Quod Manuel Calecas , DOMIN1CANUS, et Lectionarium Graecorum, hìc certe interpolatum, YENETHS editum, Vulgatae translationis auctoritatem sequuntur, minime mirum est. Prius fecerunt idem Armenii. Ad §. 23. Raris Ci. e. paucos gemellos habentibus, qui in suo genere pe- culiares erant,) codicibus epistolicis usum fuisse Basilium M. patet ex Appar. p. 690. [Ed. II. p. 378.]: atque is Johannei dicti vestigium nobis pandit, quum libro V. adv. Eunom. ait: Deus et Verbum et Spiritus, una Deitas et sola ad- or arida. Dialogo, qui Maximo adscribitur, vix plus tribui potest, quam in ap- parata meo tribuitur. Latinis Afrorum codicibus notitiam dicti sine dubio debet auctor ille: in Graecis an deinceps repererit, considerent eruditi. Nunc plurima manuscripta, quae Ger. a Mastricht in Notis ad h. 1. cor- rogat, et XIV testes Graecos, quos Tvvellsius, pagina Wolfìi 302, enumerat, et e diverso haec, quae ad §. 3. et deinceps sublegimus, Lector, velim, serio in- vicem conferas. Operam ab eo navatum iri dices, qui, unum duntaxat testem alterumve Graecae auctoritatis esse, utcunque probaverit. Qui firmos testes ex Graeca antiquitate producet, gratiam ab ecclesia inibit. Ad §. 25. Qui dictum defendunt, non idcirco causam, cur id in tot monu- mentis desideretur, scire aut proferre necessum habent. Minus certa causa esto praetermissionis: praetermissio tamen, atque adeo ipsa germanitas dicti, certa est. qui cimelium amisit et invenit, etiamsi, quomodo amissum fuerit, ignoret, tamen id agnoscit et recuperat. Tarde, ut arbitror, exspirabit suspicio hiatus 1 JOH. V, 7. s. 1007 hoc loco ex homoeoteleuto nati. Homoeoteleuton quidem quantam in hiatibus vini habere soleat, passim animadverto : sed in praesenti loco eam causam valere non posse, evici, ni fallor, in Appar. p. 765. [Ed. II. p. 474.] Alia vero ibidem, quomodo expunctum fuerit dictum, non irrationabilis subjungitur conjectura: e contrario, nullo modo id tanquam assumentum reputari potest, a Latinis patri- bus, dicto ipso carentibus aut gaudentibus, notis aut ignotis deperditisve, anti- quissimis, recentioribus, profectum. Suspicionibus quoquoversus indulge: nil conficies. Tarn mature, tam serio, tam passim gentium , tam perpetua aetatum serie allegant. Ad §. 28. Haec ultima thesis deducit nos ad pretiosissimi Dicti exegesin, qua versus 7. (1) ad contextum totius epistolae, maximeque (2) ad versum 8. collatus, ex intimis rationibus vindicatur. Ci) Scopum dispositionemque hujus epistolae non facile inveniri, sunt qui censeant: at sine violentia, si simpliciter eam intueamur, resolvetur. Johannes epistola, vel libello potius, (nani epistola ad absentes mittitur; ille autem apud eos, quibus scribebat, eodem tempore fuisse videtur:) id agit, ut beata et sancta cum Deo et Jesu Christo communio fìdelium confirmetur, Gnorismatis lautissimi eorum status ostensis. Partes sunt tres: Exordium, e. I. 1 — 4. Tractatio, e. I. 5. — V. 12. Conclusici, e. V. 13 — 21. Evolvatur textus ipse. In Exordio apostolus ab apparitione Verbi Vitae constituit auctoritatem praedicationi et scriptioni suae, et scopum (iva, ut, v. 3. s.) exserte indicati ex- ordio respondet (ut hoc statini expediamus,) Conclusio, eundem scopum amplius explanans, instituta Gnorismatum illorum recapitulatione per triplex novimus. e. 5, 18. 19. 20. Tractatio habet duas partes, agens I. speciatim a) de communione cum DEO, in luce. e. I. 5 — 10. P) de communione cum FILIO , in luce. e. II. 1. s. 7. s. sub- juncta applicatione propria ad patres, juvenes, puerulos. v. 13 — 27. Innectitur hìc adhortatio ad MANENDUM in eo, e. II. 28. — III. 24., ut fructus ex MANIFESTATONE ejus in carne , se porrigat ad MANIFESTATIONEM gloriosam. Y) de corroboratione et fructu mansionis illius, per SPIRITUM. capite IV. toto, ad quod aditum parat e. III, versus 24., conferendus ad e. IV. 13. II. per Symperasma sive Congeriem, de Testimonio Patris et Filii et Spiritus, cui fides in Jesum Christum, generatio ex Deo, amor erga Deum et filios ejus, observatio praeceptorum, et Victoria mundi innititur. e. V. 1 — 12. Saepe partes similiter incipiunt et desinunt, uti exordio quoque respondet conclusio. vid. supra ad e. 2, 12. Interdurn est allusio praevia in parte aliqua praecedenti, et recapitulatio in subsequenti. Quaelibet pars agit de beneficio divino, et de officio fìdelium: atque ex benefìcio officium derivatur per con- sectaria convenientissima, de amore erga Deum, de imitatione Jesu Christi, de amore fratrum ; et quanquam multa videri possint sine ordine repeti , tamen or- dinatissimis modis ex aliis causis alio intuitu eadem illa consectaria formantur. Habet ergo versus septimus anakephalaeosin, quae sane, uti de Patre et Filio, sic etiam de Spiritu agit. Quod Sol est in mundo, quod in pyxide nautica acus, quod in corpore cor, id in hac tractatione est versus septimus capitis V. Adhibe primum editionem eo versu destitutam, deinde editionem eo praeditam: facile senties, quid universus Johannei sermonis postulet tenor. C2) Adamantinus versuum nexus est, in hocce textu: v. 6. Hic est, qui 100S 1 JOH. V, 6. venit per aquam et sanguinem, Jesus Christus; non in aqua solum, sed in aqua et sanguine: et spiritus est qui testatur; quia spiritus est veritas. 7. Quia tres sunt, qui testantur in terra, spiritus et aqua et sanguis; et hi tres in unum sunt: 8. et tres sunt, qui testantur in coelo, Pater et Verbum et Spiritus; et hi tres unum sunt. 9. Si testimonium hominum accipimus, testimonium Dei majus est. Ne quid confusionis oboriatur, monemus, versum 7. a nobis in hac dein- ceps consideratione dici eum, qui agit de testantibus in terra; et versum 8., qui agit de testantibus in coelo. Atque hunc ipsum versum 8. partim ut argumentis criticis in Apparatu confìrmatum , partim ut exegeticis argumentis amplius con- firmandum supponimus. v. 6. obTÓq ésTiv, Hic est) Causam Johannes exponit, cur ei demum, qui credit, Jesum esse Filium Dei, victoriam ex mundo adscribat: quia nempe illa in Jesum Dei Filium fides invictum robur habet, a testimonio hominum, satis eo quidem firmo, sed multo magis a testimonio Dei, absolutam fìrmitudinem habente. — ó éXOcbv, qui venit) Non dicit, ó ép^óu-svo;, veniens, in praesenti, sed ó éXQwv, aoristo tempore, praeteriti vim habente: uti e. 1, 2., s^avspwGy), manifestati^ est: e. 4, 2., éXyiXuOóxa • et infra, v. 20., fttei. nam vfaw praesens non venio significat, sed veni: (\. 20. not.) unde Johannes ibidem subjicit, et dedit, in praeterito. Jesus est is, quem propter promissiones venire oportuit, et qui venit revera: idque testantur et probant spiritus et aqua et sanguis. — Si' uàa- to; jeat oeSjaaTOc, P er aquam et sanguinem) Aqua dicit baptismum, quem primum administravit Johannes , inde Baptista cognominatus, et ideo in aqua baptizare missus, ut Jesus manifestaretur tanquam Fiiius Dei. Joh. 1, 33. 34. Porro bap- tismus etiam per discipulos Jesu administratus est, Joh. 4, 1. s. Act. 2, 38. etc. Sanguis est utique sanguis unius ipsiusque Jesu Christi, qui eiTusus in passione, in coena dominica bibitur. — foisoO; ó ypvszòs, Jesus Christus) Jesus, per aquam et sanguinem veniens, eq ipso monstratur ut Christus. — oùx, év tw uoaTi p.óvov, non in aqua solum') Modo dixit, per; nunc, in. Utraque particula opponitur tw yo>pU, 1 Cor. 11, 11. s. Hebr. 9, 7. 12. 25. Ostendit apostolus, verba proxima antecedentia piane considerate esse posila. Articulus tco habet vim relativam. Per magis proprie videtur referri ad aquam, et in ad sanguinem. nam Johannes aqua baptizans, Jesum venientem antecessit, et Jesus venit per aquam: sed Jesus peracto opere, quod Pater ei faciendum dederat, sanguinem impendit; itaque prius venerai in ^sanguine. — d&V év tw uSocti y.%1 tco ai'^ocTi, sed hi aqua et sanguine) Non modo suscepit, ad baptismum accedens, munus implen- dae omnis justitiae, Matth. 3, 15., sed etiam effuso sanguine consummavit. Joh. 19, 30. quo facto sanguis et aqua ex latere J. C. in cruce mortui exiit. ibid. v. 34. — y.cd tò 7rvs0[i.à seri tò (/.apTupouv, et spiritus est qui testatili*) testatur, de Jesu Christo, v. 5. e. 2, 22. 2 Joh. v. 9. — ©ti tó 7cvsu{i.à édTiv Vi àXviGsia, quia spiritus est veritas) Declarat apostolus, quid hic innuat vocabulo spiritus, veritatem videlicet. Quid porro veritatis vocabulo innuit? Non dubium est, quin hac professa enumeratione complectatur quodammodo omnia, quae, praeter ipsum divinum testimonium, ad testimonium de Jesu Christo pertinent. Ea col- ligemus ex Johannis aliisque N. T. scriptis. Testantur de Jesu Christo scripturae, Joh. 5, 39., i. e. Moses et prophetae, Joh. 5, 46. 1, 46. Act. 10, 43. Testatus est Johannes baptista, Joh. 1, 7. Testati vero sunt deinceps apostoli, Joh. 15, 27. 1 Joh. 1, 2. 4, 14. Act. 1, 8. 2, 32.: maximeque scriptor hujus epistolae, Joh. 19, 35. Nunc quum apostolus testimonia de Jesu Christo, tanquam de eo, qui venit, colligit, sane evangelium minime praetermisit. Evangelium ille quidem nunquam appellati testimonium plerumque appellat. Sed hoc loco minus com- mode diceretur: tres sunt testantes, testimonium et aqua et sanguis. quare 1 JOH. V, 6-8. 1009 prò testimonio veritatem, veritatem videlicet non modo cognitionis, sed etiam praedicationis dicit, et veritatem spiritus vocabulo insignit. cui subjecto prae- dicatum testari eleganter cohaeret. Expendatur nomen spiritus, e. 4, 1. s. 1 Cor. 14, 12. Ap. 19, IO. Joh. 6, 63. Hoc spiritu propheticum quoque testi- monium V. T. cum complemento ejusque demonstratione continetur. Dicit apo- stolus: Jesus Christus renit et per aijuam et per sanguinem: non dicit hìc: et aqua et sanguis sunt , qui testantur. Rursum dicit, cum insigni epitasi, RAI t6 rcveujjta èSIS, eaque gravissima: ubi a) per Synecdochen numeri, prò toto genere testium, unus, qui testetur, ponitur, ut si diceretur, propheta, baptista, apostolus. quam- vis enim hae tres functiones saepe in uno homine poterant concurrere, tamen ipsae erant divisae: coli. Eph. 4, 11. eoque commodior est metonymia, de qua inox. Gradus trium harum fiinctionum , strictius tamen sumto prophetae voca- bulo, extant Matth. 11, 9. 11. 3) per Metonymiam abstracti, prò iis, qui testan- tur, tanquam aÙTÓ-Tai xal u7r/;psTai, ipse spiritus, aqua. sanguis, memorantur. — ev rr, Y"{i, in terrai Vid. infra. — tò 77vsCiu.a, jeat tò u^wp, /.al tò aly.a, spi- ritus et aqua et sanguis^ Ordinem permutai apostolus. nani cum antea spiritum tertio loco posuisset, nunc eum primo loco ponit ex ordine naturae. spiritus, ut modo dictum est, ante aquam et sanguinem testabatur, et spiritus etiam sine aquae et sanguinis testimonio, sed aqua et sanguis nunquam sine spiritu testan- tur. — xal oi Tpsti; sì; tò ev slatv, et hi tres in unum sunty Sunt ejusdem aeque terrestris naturae per se, propheta, baptista, apostolus: Cconf. unum sunt: 1 Cor. 3, 8.) et ad unum penitus finem ordinati , ut testentur de Jesu Christo, ut de eo, qui venit in mundum. conf. slvat sì; tì, Lue. 5, 17. tò sv, cum arti- culo, non tam unum, quam idem notat. Num dilutior videtur haec versiculi 7. interpretatio? Mox proderit nobis haecce querela. v. 8. xal TpsT; sictv oì [AapTupouvTs;, et tres sunt qui testantur~) Testimo- nium spiritus et aquae et sanguinis per insignem gradationem et epitasin corro- 64 1010 1 JOH. V, 8. boratur superveniente testimonio trami majus testimonium perhibentium. conf. ornnino .Toh. 3, 8. 11. — év tco oòpavco, in coeló) Vid. infra. — ó rcar/ìp, Pater) sub hoc nomino simili intelligilur nomen Dei, ut sub Verbi nomine, (de quo tamen mox vide,) Filius; ex natura relatorum. conf. 1 Cor. 15, 28. — ó ^oyo?, Ver burri) Verbi appellalio egregie convenit cum testimonio. Verbum testatur de se, ut de Filio Dei, Ap. 1, 5. 19, 13. Patres aliqui hoc loco scribunt Filius, ex frequentiori Scripturae locutione. Habent tamen hoc Qfilius) etiam cod. MSS. Lat. Florentinus et Reutlingensis. — tò 7rvs0t/.a, Spirìtus) Hoc loco, et ubique in hac epistola, Johannes, de Spiritu sancto loquens, Sancti epitheton subaudit. Jesus Christus ante passionem de suo et Patris testimonio aperte locutus erat: accedit, post glorificationem maxime, testimonium Spiritus sancti. e. 2, 27. Joh. 45, 26. Act. 5, 32. Rom. 8, 16. Quare, ut antea binarius testium urgebatur, Joh. 8, 17. s. ita nunc Trias. — kaì oòtoi b£ Tpsft; ev sìcrt, et hi tres unum sunt) Versus praecedens habet, et hi tres in unum sunt: nunc, hi tres unum sunt. Considerata sermonis differentia, quanquam alias zìe, promiscue vel ponitur vel omittitur. Unum sunt hi tres; sicut duo, Pater et Filius, unum sunt. Spiritum a Patre et Filio sej ungere nil potest. nam si cum Patre et Filio Spiritus unum non esset, dicere deberemus, cum Patre et Filio, qui unum sunt, Spiritum esse duo. quod abhorret a tota revelationis divinae summa. Unum sunt, essentia, notitia, voluntatc, atque adeo consensu testimonii. Joh. 10, 30. 38. 14, 9. seqq. Non universis tribus, sed singulis, tres singulatim opponuntur, hoc sensu: Te- stantur, non solum spiritus, sed etiam Pater; Joh. 5, 37. non solum aqua, sed etiam Verbum; Joh. 3, 11. 10, 41. non solum sanguis, sed etiam Spiritus. Joh. 15, 26. seq. Nunc quam necessaria sit versus octavi lectio, dispalescit. Non potuit Johannes cogitare de spiritus et aquae et sanguinis testimonio, et testi- monium Dei tanquam majus subjungere, quin etiam de testimonio Filii et Spi- ritus sancti cogitaret, idque in enumeratione tam solenni memoraret: neque ratio lilla exeogitari potest, cur sine tribus in coelo testantibus testantes in terra, eosque tres enumeraret. Solent ejusmodi enumerationes non simplices esse, sed multiplices, Prov. 30. quanto magis hoc loco? Versus septimus, quan- tus quantus est, vira habet respectivam, et eo pertinet, ut a versu 6. ad versum 8. progressus fiat. Atque hic sita est utilitas querelae supra notatae. Sive cum an- tecedenti sive cum subsequenti versu conferas versum 7. de tribus in terra te- stantibus, necessarius est octavus. Nam versus sextus et septimus nonnulla ha- bent eadem, nonnulla diversa. Quae eadem sunt, ideo tantum iterata sunt, ut aptarentur versili octavo: quae diversa sunt, et vel orationem variant, vel ad sententiam aliquid amplius addunt; clariorem etiam respectum habent ad octa- vum versum. v. gr. In absoluto sermone, spiritus tantummodo dicitur esse te- stans; in respectivo, etiam aqua et sanguis. Similiter versus septimus et octa- vus nonnulla habent communia verba: in aliis, ubi oratio commutatur, ipsa sen- tentia diversum quiddam importat, ut in unum et unum. Ternarium testantium in terra, accommodatitium, piane sustentat Trinitas coelestis, archetypa, funda- mentalis, immutabilis. Poterat apostolus testantes in terra vel plures statuere, coli. v. 9., vel omnes ad unum revocare spiritum, coli. v. 6., sed ad ternarium eos redigit, solo trium in coelo testantium intuitu. Ex eo, quod Pater et Ver- bum et Spiritus proprie tres sunt, et testantes sunt, et unum sunt, etiam spiri- tus et aqua et sanguis per tropum similia praedicata nanciscuntur, quae eis per se minus competere, et sua sponte patet, et ii sensere, qui in versu de spiritu et aqua et sanguine tres mutarunt in tria. Vid. Appar. p. 750. 755. Si ullam testantes in terra relationem habent ad testantes in coelo, series verborum, spiritus et aqua et sanguis, postulat, ut spiritus referatur ad Patrem, aqua ad Verbum ? sanguis ad Spiritum : at hoc non nisi expressa Patris et Verbi et 1 JOH. V, 8. 9. 1011 Spiritus lectio comprobat: qua seposita, varie fluctuans allegoria verborum ordinem mutavit. Vid. Appar. p. 757. 764. Praecepta Dei gravia esse negans apostolus, observationem eorum non modo ex sacramentis, sed maxime etiam ex fide S. Trinitatis deducit, uti Dominus ipse, Matth. 28, 19. 20. Piane Johan- neum ex Deo sensum eoque sensu dignum stilum tota haec sapit periocha. Qui versimi 8. non admittunt, non possunt versum 7. commode resolvere. Meta- lepsin, quam supra notavimus, in apertam catachresin ii deducunt: sed admisso versu 8. , tota illa metalepsis mitigatur, et ordo, quo spiritus ante aquam et sanguinem ponitur, declaratur, et omnium vocum ratio redditur. Intima deni- que versus utriusque connexio, exactus rhythmus, indivulsa parodia est: et alter sine altero se habet tanquam periodus composita aut stropha poètica, ubi pars dimidia desideratur. v. 7. 8. év ttj y?)' év Toi oùpavw, in terra: in coelo') Non fertur testimo- nium in coelo, sed in terra: qui autem testantur, sunt in terra, sunt in coelo. i. e. illi sunt naturae terrestris et liumanae, hi sunt naturae divinae et gloriosae. Porro quia testantes qui sunt in terra, et testantes qui sunt in coelo, testantur de Jesu Christo, et testis verus praesens est, non absens, non tam respectu eorum, ad quos testatur, quam respectu eorum, quae testatur: ideo testantes qui sunt in terra, testari dicuntur de Jesu Christo, ita, ut testimonium eorum agat praecipue de commoratione Jesu in terra, ut testatimi fìat, illuni esse Christum; unde ipse per aquam et sanguinem dicitur venisse, in mundum videlicet: neque tamen sta- tus exaltalionis, praesertim dum apostoli viverent, excluditur. Sed testantes qui sunt in coelo, testantur de eodem Jesu Christo, ita ut testimonium eorum agat praecipue de codesti gloria Jesu, Filii Dei, exaitati ad dexteram Patris, non tamen excluso statu exinanitionis. Certe testimonium v. gr. aquae, sive bap- tismi, per Johannem maxime administratum fuit, ante mortem, imo ante mani- festationem I. C. in terra ambulantis: testimonium vero Paracleti in glorificatio- nem I. C. reservatum est. Unde (/.apTupsiTS , test amini, in praesenti, de apo- stolis: «.aptup^sEt, test abitar , de Paracleto dixit Dominus. Job. 15, 27. 26. Habet ergo versus 7. cum versu 6. anakephalaeosin totius oeconomiae Christi Jesu a baptismo ejus usque ad pentecosten Act. 2. Habet versus 8. sum- mam oeconomiae divinae ab exaltatione ejus et deinceps. Vid. Joh. 8, 28. 14,20. Matth. 26, 64. Quocirca Christus ascendens jussit baptizare in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti: Matth. 28, 19. et Apocalypsis gratiam et pacem a S. Tri- nitate praefatur. Quae cum ita sinl, novum argumentum suboritur, eum ordinem versuum, qui testantes in terra praemittit, ac deinde testantes in coelo memorat, Grada- tione rebus ipsis longe convenientissima praestare. v. 9. sì, sì) Ab eo, quod negari nequit, et tamen minus est, concludit ad majus. — twv àvOpw-wv , fwmimim) in quocunque negotio, Joh. 8, 17., et in ipso spiritus et aquae et sanguinis testimonio administrando. nam tametsi id di- vino instituto et jussu faciunt, tamen ipsi manent homines. Job. 5, 34. 3, 31. — Vi [/.apTupia tou Osou, testimonium Dei) Patris, cujus Filius est Jesus. Vide fìnem versus hujus. Notatur autem simul cum testimonio Patris testimonium Filii et Spiritus item divinum et codeste, quia opponitur testimonio hominum in plu- rali. Testimonium Patris est quasi basis testimonii Verbi et Spiritus sancti, sicut testimonium spiritus est quasi basis testimonii aquae et sanguinis. — [/.si^wv £<>t!v, majus est) [adeoque acceptatione multo dignius. V. g.] Joh. 5, 36. Summa eorum, quae diximus, haec est: Graeci codices, in quibus epi- stolae, v. gr. Johanneae, habentur, nec tam multi sunt, nec tam antiqui, ut versui de Tribus in coelo testantibus, quippe cujus piane singularis est ratio, debeant oftìcere. Latino is nititur interprete, solo propemodum, sed vetustis- 64* 1012 1 JOH. V, 9 — 16. simo et sincerissimo, quem continuo sequuntur plurimi perpetua seculorum serie patres, in Africa, Hispania, Gallia, Italia, cum provocatione ad Arianorum con- sentientem lectionem. Ipse denique contextus hunc versum tanquam centrum et summam epistolae comprobat. — auTYj sstIv, hoc est) Piane in eo versatur. v. 10. év sauTco, *) in se ipso) intime. v. 12. ó sx^v) habens, in fide. — tòv mòv, FU'mm) Habet versus duo cola, in priore non additur Dei: nam fideles norunt Filium. in altero additur, ut de- mum sciant infideles, quanti sit, non habere. — spi, habet) Priore hemistichio cum emphasi pronunciandum est habet ; in altero, vitam. v. 13. TaOra) haec ; quae in hac epistola habentur. Verbum scribo, in exordio, cap. 1, 4., nunc in conclusione fit praeteritum, scripsi. — toXq 2 ) m- <7T£uou(7tv zìq tò 6vo>xa tou ubu toO GsoOj credentibus in nomen Filii Dei) Summa versus 5 — 10. — iva sì&ffTS oti ^cotìv I^sts aìwvtov, ut sciatis quod vitam ha- betis aeternam) Id fluit ex versu 11. — >cal Iva 7ugtsuy)ts) et ut credatis , scil. sub propiore spe vitae. Id fluit ex v. 12. Piane in fide esse debemus. v. 14. y.(x.zÒL tò 0sX7)[/.a ocùtou, secundum voluntatem ejus) Conditio ae- quissima, latissime patens. [Pron. aÙTou DEUM spectat. V. g.] v. 15. éàv oìSajAsv) éàv interdum habet indicativum, praeteriti temporis; idque hìc facit ad confirmandum. — s^o^sv) n(t bemus, etiam ante eventum ipsum: (conf. 1 Sam. 1, 17. s.) et eventum ipsum scimus non esse fortuitum, sed pre- cibus impetratum. v. 16. èàv Tts, si (/uis) Additur casus omnium maximus; ut possis orare etiam prò altero, in re gravissima, conf. e. 2, 1. — t'SV), viderit) Ergo pecca- timi hoc potest nosci a regenito. — àaapTàvovTa àttapTiav, [xr, 7rpò; OàvaTOv, pec- cantem peccatimi, non ad mor -ferri) qualecunque peccatum, modo ne ad mor- tem. [/.tì, ne, formula excipiendi, CMatth. 19, 9.) plus, quam où, non, v. 17. Quam diu non constat, esse peccatum ad mortem, orare fas est. — Òocvoctov, mortem) De morbo, ex quo Lazarus mortuus est, sed postea mox resuscitata, dicitur, non est ad mortem, Joh. 11, 4. not. at Ezekias aegrotavit niTob ad mor- tem, Es. 38, 1., nisi miraculo convaluisset. Hoc autem loco Johannes mortem et vitam dicit, uti cap. 3, 14. Quid porro sit peccatum ad mortem, declaratur ex opposito, versu 17., ubi subjectum est, Omnis injustitia; praedicatum bi- membre, peccatum, idque cifra mortem. Ergo quaelibet injustitia, quae in vita communi admittitur, est peccatum non ad mortem. Peccatum autem ad mortem est peccatum non obvium, neque subitum, sed talis status animae, in quo fides, et amor, et spes, in summa, vita nova, exstincta est: si quis sciens volensque mortem amplectitur, non ex illecebris carnis, sed ex amore peccati, sub ra- tione peccati. Repudium gratiae proaereticum. Homo, dum hoc peccatum pec- cat, vitam a se repelliti qui igitur alii vitam ei concilient? Datur tamen etiam peccatum ad mortem corporis, v. gr. apud populum, prò quo ter deprecatus propheta, deprecari vetatur: Jer. 7, 16. 11, 14. 14, 11. 15, 1. 2.: imo pecca- tum ad mortem ejusmodi ipse admisit Moses, ad mortem non deprecandam: Deut. 3, 26. Conf. 1 Sam. 2, 25. 3, 14. de domo Eli: et contra, de peccatis et morbis per preces depeliendis, Jac. 5, 14. seqq. — aratesi) ó 7rocpp7] sft.eos, sìpviv/), grafia, misericordia, pax) Gratta tollit culpam; misericordia, miseriam; pax dicit permansionem in gratia et misericordia. — sìpviv/), pax) etiam ingruente tentatione. — xupiou, Domino) Hoc uno loco appellationem Domini, salutationi convenientem, habent epistolae Johannis 1 ). Filium Dei appellitat. — èv àXyjQsia xal àyowuT), in veri- tate et amore) De illa, v. 4. de hoc, v. 5. Paulus appellare solet fidem et amorem. etenim fides et veritas synonyma sunt; et utroque vocabulo Hebrae- um ntoN passim exprimunt LXX. Conf. 3 Joh. v. 3., meritati tuae. v. 4. supYixa, inreni) Ramni hodie inventimi, rarum gaudium. — sx tgW tsxvwv dou, ex liberis tuis) Liberos Kyria ad minimum quatuor habebat. coli. v. 1. cum 4. Hos liberos in domo materterae eorum invenerat Johannes, v. 13. — xa6ò>;, sicut) Norma. v. 5. où^ a); — xaivvjv, non tanquam — novum) Amor utramque pagi- nam facit. nil aliud fert veritas. v. 6. aÙToO, ejus) Patris. v. 4. — èv aÙTY), in eo) in amore. Epanodon 1) Atqui, utriusque Ed. margo etiam, hoc loco praefert omissionem voc. xupiov, et omittit omnino Vers. germ. E. B. 2 JOH. 6 — 13. 3 JOH. 1. 1015 habet hic versus, valde dulcem. — wepwwcTJjTS , ambuletìs) Modo, ambii lemas. mine secunda persona respondet verbo audistis, scil. ex nobis, apostolis. v. 7. oxt, quia) Ratio, cur jubeat retinere audita a princìpio. — tto'XXoI, multi) 1 Job. 2, 18. 4, 1. — etG-vjXOov) intrarunt. Mundus est aversus a Deo et Christo, siliquis suis intentus: sed ut Deum et Christum oppugnet, a Satanae fermento est. — sp£Ó[/.svov) ijiii veniebat. sic, sp^ofjivwv, 3 Job. v. 3. Conf. zkr r XuGÓTa, 1 Job. 4, 2. — outó; sgtiv, hic esf) Graiatio. Hic ipso est etiam magni impostoris et antiebristi character. non alius atrociori specie quaerendus est. — tzIólvo;, seductor) contrarius Deo. — àvr^pLc-rog, antichristus) contrarius Chri- sto. Etiam ad mulieres et adolescentes pertinet admonitio contfa antiebristum. v. 4. s. Anticbristus negat Patrem et Filium; neque confitetur Jesum Christum venientem in carne. v. 8. sauToù;, vosrnet ipsos) me absente. — iva, [r/\ à.'xoXiari'uz y.t1.) Apo- stolum scripsisse arbitror, ivo, pò à7Tro^sc7)TS a stpyàaacGs x ), àXlà [/.tcGòv 7&>ipV| à-o^à ( 8co;x£v • unde alii totam sententiam admonentem in secunda persona, alii deinde in prima retulerint. — à'XXà, sed) Nulla merces sanctorum dimidia est: aut tota amittitur, aut piena accipitur. Oppositio est immediata. Consideranda tamen diversitas graduum in gloria. — Tzkr^ri, plenam) in piena communione cum Deo. v. 9. v. 9. ó 7uapapaivo)v, qui transgr editar) ex perfidia. — sv tyj SiSajg tou /pi<7TOu, m doctrina Christt) in doctrina, quae Jesum docet esse Christum Fi- lium Dei. — outo?) /*«c demum. v. 10. sp/STat, rem/) quasi doctor aut frater. — tbPut7,v) liane, Christi. — où ; 5 volentes) scil. accipere. — èy.$óXkzi ì ejicit) Magna importunitas. v. 11. tò y-axòv, malum) in Diotrephe. — tò àyaGòv, bonum) in Deme- trio. — ex, tou Gsou) ex Deo, bono. — scttlv, est) ut ex Ipso natus. v. 12. ^Ti^YiTpiw, Demetrio) Videtur hic fuisse antistes hospitalis. — vìf/.sts, nos') ego et qui mecum sunt. — Ss) tamen, etsi jam multis ornatus testimoniis sit Demetrius. — /.olì oì'Socts, et nostis) ncque enim in ulla re mentimur. v. 15. «p&oug, amicos) Conf. Joh. 15, 15. Rara in N. T. appellatio, ab- sorpta a majori, fraternitatis. Errant philosophi, qui putant amicitiam non in- strui a fide. — zar' ovo[a, frater vero Jacobì) Jacobus erat celebrior, frater Domini appellatus. prò eo Judas se appellat fratrem Jacobi, modeste. — Tot?) Periphrasis, cui respondet contra- rium versu 4. — Yry«7n)(iiv0ig, dilectis~) Exordio respondet conclusio. v. 21. — T6TY)pY)[Jtévois, servatis) Christo indelibatum servari, laetum. Joh. 17, 2. 11. 15. 2 Cor. 11, 2. Signifìcantur salutis origines et consummatio: habetque hic locus wpo0epa7usiav j ne pii percellantur mentione rerum dirissimarum. — kXviToii;, ro- catis) Yocatio , omnis benefìcii divini praerogativa. v. 2. zkzoc, x.tX., misericordia etc.~) tempore miserabili, hinc primo loco ponitur misericordia, misericordia, Jesu Christi, v. 21.: pax, in Spiritu S. coli. v. 20.: amor, Dei, v. 21. Testimonium de S. Trinitate. v. 3. ::a.iyoLri\ Michael vero) Hujus pugnae notitiam utrum ex sola re- velatione, an ex traditione majorum acceperit apostolus, nil refert: sufficit, quod vera, quin etiam confessa fratribus, scribit. conf. v. 14. not. As respondet t<3 [/ìvtoi. — ó àp^àyysXo;, archangelus) Hoc loco et 1 Thess. 4, 16., (ubi item de re gravissima, resuscitatone mortuorum, agitur,) archangeli fit mentio; alibi nusquam: ut, utrum unus hic sit, an plures, definire nequeamus. — òts, quum) Quando haec disceptatio facta sit, et quo die, non exprimitur: facta est certe post mortem Mosis. — tw Sta^óXo), diabolo) contra quem pugnare Michaéli in- primis convenit. Ap. 12. — o\axpivó[/.evos SisXsysTO, disceptans disputar et) Erat ergo pugna judicialis. — rapì tou (/.cosso); cw^aTo; , de Mosis corpore) De ipso 1) 7tpóx£tvxou, ante (oculos) jacent] Non in mari mortilo, sed ad litus sitae erant urbes. V. a. JUD. 9—14, 1019 Mosis corpore exanimi apertus est sermo. In re mysterii piena non debemus apertam sermonis partem prò eo, ac nobis commodum est, inflectere. In corpus Mosis conatus est aliquid, quicquid fuit, diabolus, mortis robur habens, adeoque Mosis fortasse resuscitationem impedire postulans. — oùx sTÓXjxr^s, non ausus est) Virtus angelica, modestia. Eo major deinceps Michaéli data est Victoria. Ap. 12, 7. Synopsis Sonar p. 92. n. 6. Non licet homini ignominiose convitiari genus adversum, h. e. spiritus malos. Schoettgenius. oùx — d&V w;, Rom. 9, 32. — [fta<7^7,[/.ia;, blasphemiae) id est, (&àGu&ws, naturaliter) per facultates naturales, de rebus naturalibus, modo cognoscendi naturali, appetitu naturali, physicum opponitur hic spirituali, v. 19. — smaTocvrat, sciunf) Subtilius quiddam notat norunt. — cpGótpovToa) pereunt, coli. v. seq. v. 11. oOal, vae~) Uno hoc loco unus hic apostolus vae intentat, ex triplici ratione, quae mox sequitur. Petrus, eadem vi, maledictionis filios appellai. — toO xà'iv, Caini) fratricidae. — tou ^aXoàfjt, Baìaami) pseudoprophetae. — uj.g- 6o0) mercede. — écs/jjO'/idav) effusi sunt , ut torrens sine aggere. — dcvTiXoyia) ra^tì LXX, àvT&oyia. — tou xops, Core) sacerdotio se ingerentis. v. 12. év Tcdq àyàrcais ù;j,wv, in agapis v estris) in vestris conviviis, quibus amor fraternus alitur. — ar:ily2zc) Quemadmodum inter Petrum et Judam in àyaTtoa; et àrcaTai; paronomasia intercediti sic inter eosdem in vocabulo trmkoi 2 Petr. 2, 13., et omXàXs$ h. 1. homonymia locum invenit. nam G-Ckx<$z$ prò ma- culis quidem accipi possunt, ut Vulgatus reddit: coli. v. 23. unde Hesychius, gtzCKòlÌÌz^ [xsLaadfjivoi, simul metonymiam h. 1. ostendens. Sed idem, g-ùAÌÌz^ olì :rsp'.s)ró[/.svat t§ GaXà<7C77i 7TSTpKi. quin GTTiXàc etiam procellam denotat, et hanc ip- sam notionem, cujus exemplum notavimus ad Chrys. de Sacerd. p. 375., Oecu- menius probat. Eligat lector. Sequuntur hanc metaphoram quatuor aliae, ab aere, terra, mari, coelo. — suvsuto^ouasvoi àoó.Sco;, convivantes sine timore) Cum timore [luxuriei opposito. V. g.] colenda sunt convivia sacra. Convivali per se nil vitii habet: ideo sine timore huic verbo annecti r,vTi cum vi praeteriti, quia duo aoristi sub- sequuntur. Sic praesens, prò praeterito, subsequente praeterito, cap. 13, 12. Veruntamen àyaTrtòvTi proprie praesens est, et denotat amoretti perpetuarti, ut Joh. 3, 35., Ó 7WCT7)p ArAÙA TOV UlÓV, Y.Z.Ì 7T(XVTa AEAOREN £V TY) ^£tpl aÙTOU. ubi praesens et praeteritum copulantur. Qui nos amat, reddidi studiose in Ger- manica Apocalypseos translatione : et talia, ut intelligo, loca displicent multis. Atqui Johannis stilus et hodiernus gustus toto coelo differunt. Ego in trans- ferendo non molles auriculas delinio, sed Johannem, qui ex Hebraico piane sensu scripsit, religiose imitor. Haec pars est contumeliae Christi. — *) ocùtou) AùtoO, etiam reciprocum, leni ubique spiritu expressi 2 ), Erasmi exemplo, qui quidem in editionibus suis fere promiscue exhibet ocutou, facilitatis, ut arbitror, gratia, et aÓTou, etiam reciproco sensu, ex rnss. Causa in apparatu p. 453. [Ed. II. p. 93.] semel dieta est, (suffragante Buttigio in praef. N. T.) et quovis tum acidulis utentium curaverat exstrui. Descriptionem hujus monumenti, Turris Antonia dicti, uberiorem, adjecto chalcographo , dedit S. B. F. C. Oetingerus, Monasterii nunc 3Iurrhardensìs Abbas , s. t. Oeffentliches Denkmal der Lehrtafel einer weyl. Wiirtem- bergischen Princessin Antonia etc. Tub. 1763. Sunt, qui alto supercilio talia omnia, ut quisquilias Babbinicas , rideant: sunt fortassis, qui nimium eis pretium statuant, in corticc fere subsisteiites. Viderit quìllbet, quid vera aocpptoauv7] suadeat, quidve permittat fidei men- sura et cognitionis ex Verbo DEI haustae analogia. E. B. 1) xa\ Xouaav-'., et lavit] Nimirum non lotus nequit fungi sacerdotio. V. g. 2) Id quidem factum in Ed. maj. et min. de A. 1734: sed in Admonitione, Editioni man. d. A. 1753 praemissa, haec habet Beatus : In pronunciatione apostolicum morem prae recenti fas est imitali: sed quia in aùiou reciproco non modo tirones, sed etiam viri valde docti adhaerescunt, autou iis fere locis, ubi Steplianorum editiones sic habent, excuden- dum curavi; idque cordatiores non prò nonna pronunciationis , sed prò adjumento inter- pretationis, velim, habendum meminerint. — Specimen habes, Lector, non eum fidsse Bengelium, qui cedere nesciret. E. B. apoc. i, 5-8. io;n loco dieta putari debet. Conf. igitur etiam ad h. 1. Appar. crit. Ed. IL p. 504. — Ut apud Hebraeos l et alia suffìxa tertiae personae et relativam et reciprocarli vim habent: sic scriptores N. T. aÙToO promiscue ponunt. Itaque h. 1. Àp. 1, 5. ocutou omnino ad Jesum Cfiristum refertur, qui nos in sanguine suo lavit. v. 6. /.al è-OL'/icev) Sensus erat, oq àyairaf r,;xx; /.al iizoir^z- sed prius ver- bum cum articulo postpositivo transiti in participium; alterimi verbum mansit, et cum eo subaudiri debet articulus absorptus. — J3av, xal ó tqv, xal ó ép^ójxsvo;, vel tertium sine dubio, ó èpyó^svo;. §. 8. O sp^ójxsvo; dicitur Is qui rm* erit : nec tamen dicitur ó écró^svo?, sed, perquam scite, ó épyó[/.svo$, ne quid de esse praesenti detraili videatur, et ut adventus clarius exprimatur. Futurus, Hebr. ann veniens, coli. Joh. 16, 13. et sic aliae linguae. ' §. 9. Quomodo nomen mrp legendum sit, et quam late ejus significatio pateat, vehementer contenditur: nonnulli, quia ei puncta nominis tFrò& saepe, et nominis *yi& saepissime appicta sunt, alias vocales introducunt, et v. gr. nin*; lihvaeh legunt. §. 10. Sed etiamsi nomen mn 1 semper alienas, nunquam suas vocales in codicibus nostris adscriptas haberet, tamen aeque -posset Jehovah, quam lihvaeh legi. Atqui etiam oportere Jehovah legi, multa evincunt. §. 11. Curaverunt Hebraei, ut nomen mrr nunquam nisi quam sinceris- sime pronunciaretur: quare ubi praefixa mutationem vocalium importabant, sae- pissime nomen '"'ns vocales quam maxime ad mrp accedentes babens surroga- runt. Sed ubicunque wrr* scribitur, piane Jehovah legendum est. Hac una de causa sub Jod retinuere Scheva: id quod etiam Chaldaei paraphrastae faciunt, in ipso scriptionis suae compendio £ nomen Jehovah et Adonai referente. Quemadmodum «"^«"Tper puncta nominis trrÒN scribitur, sic per puncta nominis ^^N posset •W'O. scribi, nisi rtW per se pronunciandum esset. Nomina propria ut Jehojakim, et multa alia, quae ex nomine rr~\ formantur, et Graecas nominis hujusce scriptiones , ad eos , qui foris sunt , propagatas , eruditi pridem colle- gerunt. §. 12. Incomparabilis et admiranda est coagmentatio nominis tiatv ex T; Erit et t'Ari Ens et ì"n«J Erat. Manavit haec nominis divini paraphrasis per tria tempora ad poetas Graecos vetustissimos et ad scriptores Talmudicos. Loca extant apud Wolfium T. IV Curar, in N. T. pag. 436. Summum vero robur habet Apocalypsis. §. 13. Secundum membrum, ó Gsòc, nullam habet diflìcultatem : nomen Osò;, a Osco pono, dicit auctorem rerum omnium, primum vero, Kópio;, aliquid dici postulat. §. 14. Jo. Pearsonus inExpos. Symb. Apost. p. 261. rem eo deducere cona- tur, ut tó xuptoc, quatenus tw nin 1 respondet, derivetur a x.upw, sum. Sed ex- empia, quae ex Tragicis potissimum profert, omnia esse quoddam fortuitum in- ferunt, ut xupco vel potius xupto non magis verbo ÓTràpyto, quam verbo Tuyyàvw in significatu, et verbo ttlp in ipso sono respondeat. Qui vim nominis y.\)po;, ex quo y.upto; dicitur, perspexerit, qua non modo moralem auctoritatem, sed etiam naturalem stabilitatem fìrmitudinemque denotat, is facile agnoscet, nomen xtfpio? idoneum esse ad interpretandum nomen r^rr demto temporum ternione, et certe denotare Eum qui est. 1034 APOC. I, 8. §. 15. Quotiescunque nomini Kópio; nomen 0sò; apponitur, illud nomini proprio mr,'» respondet: idque in praesenti quoque loco valet. §. 16. Jam quid causae est, cur, quum inter tot commemorationes Dei, quae in V. T. extant, hae ipsae, tres ad summum, appellationes, Jehovah Deus omnitenens, uno loco poni sint solitae, Apocalypsis lue quatuor, Kópio; tribus reliquis praemisso, ponat? §. 17. Saepe Apocalypsis dupliciter aliquid exprimit, Hebraice et Graece, ut vai, àpiy * à(3aSStov, àrcoX^ócov ■ &tà ( SoXo;, GaTava; • voLTriytùp j ^aTYiyopwv. Ho- stium nomina duplici idiomate exprimuntur: et prius ipsius Domini Dei nomen dupliciter exprimitur. §. 18. Graece in titulo divino, quem consideramus, membrum I et II per se ponuntur, membrum autem III et IV, quae idem quod duo priora significant, unice eo pertinent, ut lectori Hebraicum mass mrp in memoriam redigant. quan- quam enim ipsum nomen mrr Graecis exprimi posset, tamen in populo Dei nun- quam sic expressum fuit. Graeco et Hebraico nomine Deus Judaeorum et Gen- tium describitur. §. 19. Membrum I et III sunt parallela, utrumque nominis proprii vim ha- bens: primo additur ó Osòc, tertio ó 7uavT05cpàTo)p, utrumque appellativum. §. 20. Hactenus hunc locum tractavimus seorsum: nunc idem cum paral- lelis conferendus venit. Dicitur enim ó wv voù ó vìv vai ó ép^ó^svo;, h. 1. et ó r,v vcà ó wv voti 6 sp/ó^svo;, e. 4, 8. et deinceps, ó wv icaì ó vìv denique ó wv. Vid. infra ad e. 11, 17. 19, 1. §. 21. Quum in rubo apparuit Mosi Deus, Ipse se nominavit FPTaj Ero ' Exodi e. 3, 14. hanc nominis sui rationem praestruit: Ero qui Ero, siculi ad Mosen dixerat ibidem v. 12.: Ero tecum. Deinde Nomen exprimit Ipse, Mosen dicere jubens: r»T»B ERO misit me. Verbum rrna fìt Nomen, ut ó */jv, praefixo articulo: et ipsum ó r|v commoda locutio, ut apud Aristotelem, sù6ù; tò sarai ved tó [xs^Xsiv, sxspov. 1. 2. de gener. et corrupt. e. 11. §. 22. Hoc Nomine ad Mosen promulgato, in eadem continuo apparitione, et per totam deinceps scripturam V. T. nomen r>"\rs memoratur. rrr>$ primae per- sonae, ibi locum habere videri posset, ubi Dominus de se loquitur, et S"niT ter- tiae personae, ubi de Domino loquuntur angeli et hoinines. Atqui Moses dicere jussus est, rn-- 1 ERO misit me; et Dominus se ipsum quoque mrp Jehovah vocat: ac nomen rrna deinceps non repetitur, nomen mrr nusquam non occur- rit. Piane igitur nomen mrr ad signifìcatum nominis rr~$, praeter differentiam primae tertiaeque personae amplius quiddam superaddit: ut primum videlicet Dominus se appellavit Ero , mox se appellitare instituit Erit — Ens — Erat. §. 23. Olim ante Mosis tempora, nomen mrr ita memoratum legitur, ut certum habeamus, Mosen id non ex sui demum temporis idiomate in tempora Enosi, Abrami etc. intulisse. Gen. 4, 26. 13, 4. 14, 22. 15, 2. 7. etc. §. 24. Rursus apertum est, Mosi et per Mosen Israélitis eam revelationem esse factam, qua nomen Jehovah novo modo eis imiotuerit. Laudavimus modo locum Exod. 3, 15. Accedit alter, Exod. 6, 3.: Visus sum erga Abraham, erga Isaac et erga Jacob ,,ta np btfn qua Deus abundans omnibus bonis: sed nomine meo Jehovah non sum eis notus factus. Hìc tw bx praefigitur n et rationem sub qua denotans, per Gallicum en apte reddi potest, sicut v. gr. dicunt vivre en Chrétien. Abrahamo quum apparuit Deus appellavit se '■TO bx Gen. 17, 1. et inde Isaac et Jacob saepe Eum sic appellarunt. Appellabatur tum quoque Jehovah, sed minus solenni usu. Mosis demum tempore Ipse hoc nomen suum in seculum, et hanc mentionem sui in progeniem et progeniem esse jussit. Ex. 3, 15. Tunc nomen sibi aeternum re ipsa fecit. Es. 63, 12. Videatur locus Exod. 15, 3., et totum illud Canticum. APOC. I, 8. 9. 1035 §. 25. mrp ab PSW esse, dicitur: ac potest id Ipsius nomen considerali vel absolute, ut est in se Is qui est ab aeterno in aeternum: vel respective, uti populo suo, promissionem per opus ipsum implendo, innotescit ut Is qui est. §. 26. Priore notione nomen nw celebratum est etiam patriarcharum temporibus : sed altera notione superinducta Mosis demum tempore Israélitis se notum fecit Dominus, per ingens illud opus eductionis ex Aegypto. §. 27. Tali modo significationem nominis sui mrr admirabili methodo quasi contraxit, ut quemadmodum Deus, quamlibet omnium Deus, tamen non erat alius, neque alius dicebatur, neque alius dici volebat, atque Deus ìsraèlis, sic film Is qui est non esset alius, atque Is qui Israeli est, sive qui Israèli se praestat et re exhibet. Ero vobis, revera dixit, sicut postea, non ero vobis. Hos. 1, 9. Non dissimili ratione, quotiescunque Deus insigne aliquod opus fecit, Ipsum nomenve ejus cognitum esselegimus. Ps. 76,2. 83, 19. Es. 52,6.Ez.39, 7. §. 28. Itaque Mosis tempore quasi ab integro se nominavit irr.8 Ero. Non dicit Ero qui eram, Ero qui sum; sed iTTi» ^U5N rw» Ero qui Ero: ubi declaratio involvitur beneficii jam jamque praestandi. Id est, Ero Israélitis is, qui eo ipso Ero patribus eorum, et quem me iis fore dixi, quemque me iis fore oportet, promissionem olim datam deinceps implendo. Itaque significatio futuri praevalebat in rrna includens et recapitulationem revelationum et promissio- num Dei, quae patribus obtigerant, et declarationem rei jam exhibendae per eductionem populi ex Aegypto. §. 29. Nomen nviK mox in nomen mrr quasi excrescens eandem simul futuri significationem in nomen mrp transmisit, ut in ipsa nominis forma futurum emineret, atque inde ad praesens cum praeterito progressus fieret. §. 30. mrp idem est syllabatim, quod ó ép^ó^svo? itoci ó u>v zal ó r ( v. Ita conveniens erat sermo Veteri Testamento. Sed in Apocalypsi ordo per ele- gantiam non nisi superbis fastidiendam invertitur, et cap. 4, 8. dicitur ó 7ÌV xal ó wv y-al ó £p£Ó|Asvo?, ubi, ordine naturali temporum, quatuor animalia Dominum celebrant summatim, ut Ipse se exhibuit, et exhibet, et exhibiturus est. Hìc autem, cap. 1, 4. 8. et Jobannis stilo et ore suo Dominus dicitur ó wv xal ó r,v xal ó ép/ó[/.svo; , et ita novo, sed in ipsa natura divina fundato idiomate, tò wv, tanquam principale et radicale, primum ponitur, notabili praeludio et ornine per- mutationìs illius, qua deinceps et tò èp^ó^svo; et tò *^v, ut §. 20. indicavimus, ad tò wv se recipiunt. v. 9. èv T7) G)a.a^7upà ò'Xyi, xprhre;. v. 17. *) ó xpcoTo; Jtal ó eoyaTO?, primns et postremus) Gloriosissima ap- pellatio. Hebr. fi-ina p«»1 Es. 44, 6. 48, 12., ubi LXX reddunt, éycb TrpcoTo; staci éycb ^£Ta tocutoc , %kh éaou òùx, ì&zì 0só;. et rursum , èycó eljfct xpcoTo; , xal èycó sipi sì; tòv aìcova. Utroque loco vocabulum eo^aTo? videntur non satis dig- num putasse, quod tamen revera Hebraeo egregie respondebat. Es. 41, 4. 'Eycb Osò; TrpcoTo;, jtaì et; Ta éwsp^ójAeva (cd^ihn nN) èycó £&[u. Loquitur Messias de sese, coli. e. 48, 16. Hinc id praeconium in Apocalypsi Dominus Jesus ad se applicat, et per verba subsequentia declarat. Spectetur Schema: Ego sum primus , et Postremus: et Vivens; et fiebam mortuus, et ecce vivens sum etc. Immediata constructio, Primus et Postremus, declarat, Vitam ejus, in- tervento mortis perbrevi, ita interpellatam esse, ut ne interpellata quidem exi- stimari debeat. Artemonius in tr. de Initio Evang. Joh. Primum et Ultimum in- terpretatur praestantissimum et abjectissimum. p. 248. sed si haec sententia esset, ordo rerum postularet inverti, et dici, Ultimus et Primus. Piane titulus divinae gloriae est, primus et ultimus, apud Esajam, apud quem frustra Arte- monius eundem titillimi ita conatur flectere, ut denotet Principium et Finem. p. 249. seqq. v. 18. éyevóir/iv vsx.pò;, fiebam mortuus) Dici poterat, àrcéOavov, mortuns fui: sed hoc loco elegantia singulari dicitur, fiebam mortuus , ad denotandam temporum et in iis rerum differentiam. — aìcóvcov) Et formula sì; tou; alcova; tcov aìcóvcov, et vocula à[/.r,v, perfrequens est in Doxologiis. ideo librarli, quan- quam hic non est Doxologia, tamen post formulam illam etiam voculam hanc prono calamo perscripserunt, ut in Apparatu notavi. [Vid. Ed. IL ad h. l. } ubi memorabili^ de nimio Editionum aestimio cautela Imbellir.] CAPUT II. v. 1. Tco àyyèXco, angelo') Gravissima 7 harum epistolarum causa est. Populus legem in Sinai suscepturus, prius sanctifìcabatur: idem opera Johannis Baptistae, quum immineret regnum Dei, per poenitentiam praeparabatur: nunc ecclesia Christiana ad tantam Revelationem digne suscipiendam (perinde ut antea scriptor ipse, per deportationem et per consternationem,) his instruitur episto- lis. Id enim agitur, ut malos, prius admonitos, et mala ex medio sui exter- minans, ipsa cum sua posteritate ad hoc pretiosissimum depositum, hanc tanti momenti revelationem, quam ipsi coelites tam profundis adorationibus prose- quuntur, recte amplectendam asservandamque, ad eventus maximos spectandos, et fructus uberrimos percipiendos plagasque elfugiendas praeparetur, inspersis in ipsas epistolas revelationis reliquae stricturis fulgidissimis, ad attentionem excitandam et viam intelligentiae muniendam aptissimis: ecclesiaeque per poe- nitentiam renovatio, ut par est, conspectui iridis praemittitur. e. 4, 3. Quisquis igitur idoneus esse vult auditor apocalypseos, monita harum 7 epistolarum debet osservare 2 ): tum enim ex specimine, quod illae praebent, discet, quomodo 1) tó? VÉxpb?, ut mortuus] Largam spiritualiuin donorum collationem ingens naturae contritio solet praecedere. V. g. 2) Memini ego sub extremas peregrinationis suae horas (ante hos 20 et quod excur- rìt annos) Epistolarum apocalypticarum lectitationem et scrutinium impense Suis commen- dare b. Parentem; addita ratione: es ist nicht leicht etwas, das einen so durchdringen imd duTchliiutern konnte. E. B. Aroc. II, 1—3. 1039 apocalypsis in omnes homines aetatesque applicanda sit. Nonnulli septem epi- stolas capite 2. et 3. comprehensas ad septem periodos ecclesiae referre sunt conati, historico earum sensu vel servato, vel, quod deterius erat, remoto. Cel. D. Langins, servato historico sensu, propheticum a tempore Johannis us- que ad meretricis et bestiae cladem extendit, in Cornm. apoc. f. 34. seq. Sed humanae solertiae esse septem epistolarum ad septem periodos accommodatio- nem, ostendimus. Vid. Erkl. Offenb. pag. 285 — 295. Epistolae tum piane ad septem ecclesias in Asia, et earum maxime angelos, spectabant: et sive tum, quum mittebatur e Patino liber in Asiam , aliae ecclesiae his 7 fuere comparan- dae, sive minus, consideratur hìc subordinatio harum ecclesiarum sub Johanne: inde vero omnes auditores, omnium locorum et temporum, boni, mali, varii, ad sese referre debent, quae ad ipsos pari modo pertinent. Quodvis alloquium ad angelum ecclesiae concludit promissio, quae vìncenti datur. — r/fe) Cod. Alex, tw- neque id per incuriam. Ter enim habet, tco bv ìoigm ìy.vSkrfiiv.^ tw èv 7CspYà(Jwa èyjLkviaixq • ematine diceres, angelo ecclesiastico, qui est Ephesi, Pergami:} et, tw sv G'jocxópoic. Hi ipsi tres angeli sunt, qui partirò laudantur, partim reprehenduntur: et sermo magis directe eos tres petit in epistolis, quam binos reliquos, qui sine exceptione vel laudantur vel vituperanti^. — èv sepsaco, Ephesi) In ea urbe et floruit diu Timotheus, et obiit paulo post Apocalypsin da- tam. Polycrates, Ephesi episcopus, martyrium descripsit Timothei: quod qui- dem scriptum, ut alia permulta, citeriorum Graecorum sedulitas interpolavit, sic tamen, ut res praecipuae manerent, easque ab interpolamento simpliciora defenderent exemplaria. Is igitur Polycrates apud Usser. de anno solari f. 96. Catagogia infidelium Ephesi fuisse ait d. 22. januarii, et tertio post die Timo- theum ab illis interfectum, Nerva imperatore. Diem 22 et 24 januarii imperator non vidit Nerva, nisi A. XCVII solus, et A. XCVIII cum Trajano, mox d. 27 jan. mortuus. Itaque apocalypsis Ephesum quoque missa fuerat, perbrevi utique ante necem Timothei: neque tamen hunc apocalyptico putarim alloquio peti. Evangelista erat Timotheus, non ecclesiae unius angelus: idemque, si extremo suo tempore a primo amore delapsns esse potuit, certe non minus de morte tam propinqua, ut credibile est, quam Smyrnensis ecclesiae angelus, admo- neretur. v. 2. ol&a Ta è'pya sou, scio opera tua) Hoc outa scio septies occurrit: scio tua opera, e. 3, 1. 8. 15. scio, ubi habites, e. 2, 13. scio tuam pressuram, e. 2, 9. scio tuum amorem, e. 2, 19. — xal oti) Kal omissum a quibusdam olim : sed retinendum est. *) Sunt enim diversae (utut conjunctae in hoc Viro, V. g] virtutes, tolerantia et severitas contra malos. — èTrstpasas) 'ETustpàdca, Erasmus, sine ullo codice: STrsCpaejas, cod. omnes. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Medium TcsipàofMu non nisi cum infi- nitivo, idque raro, occurrit, ut èrceipSTO xo^sfcSai, Act. 9, 26. Trstpwpwxi ss, cum accusativo, nunquam dicitur: TCStpà&o, in omnes partes usitatum est. [Prue- clarum in hoc Antistite judicii acinnen fuerit. V. g.] — x~ogtÓ\o\j^ apostolos) Repeliuntur hoc loco falsi apostoli: falsi Judaei, v. 9., Ethnicismo dediti, v. 13. s. v. 3. où xszoTwiazac) Sic Alex, habet. Ceteri item, magno consensu, oùx éxarctaffa;' tantummodo 2 prò K, ex rhythmo sJiàsTacrec. Vid. App. Ed. II. ad h. 1. xo7«av, prò xàpLvstv, Matth. 11, 28. 1 Cor. 4, 12., nec non Joh. 4, 6. linde apud LXX verbis rsai busa òxn rbn tpy maximeque yy< respondet. Hesychius, x£x. k ar ( /.to;, /.sxo-taxwc. Antanaclasis, a Wolfio laudata, haec est: novi laborem tuum, nec tamen laboras, id est, labore non frangerla. germ. 1) Omissionem prcietulerat margo Ed. maj., sed Gnomoni et Ed. 2. conàruit, et Vers. E. B. 1040 APOC. II, 5 — 14. v. 5. sì àè pi) Hoc dicitur absolute, sine verbo, v. 16., éàv pi, cum verbo, mox, et v. 22. C. 3, 3. 20. — ipyoym sol xal xtvrlato) Adventus Domini futurus erat uno tempore; et adventus denunciatìo facta est primum Ephesi, etc. postremo Laodiceae. [Crescit in his denunciationibus propinquitas. v. 16. 25. e. 3, 3. 11, 20. Not. crit.] Tanta constantia verbum epx°[ J - ai m Presenti poni- tur, ut etiam subsequente futuro maneat. è'p^op.ai xal 3uvr,.. VI. Ó VIKCOV, 7T0tVÌ(J(jiì ocùtov xtX. III. Ttp VlKtOVTL Scosto OCÙTtO xtX. VII. Ó Vt)tó)V, Scósco aÙTco xtX. IV. x.al ó vtx.cov, — Scòcco aureo x.tX. In quatuor citerioribus, ó vlxcov, ut si distinctivum accentum Hebraicum haberet, majore emphasi notatur: in tribus prioribus tco vlxcovti (cui aequipollet in secunda ó vixwv, absque outos,) arctior est conjunctio cum subsequenti verbo. — ex, tou £uXou TYfc Ccoyfé, o é<7TLv £v tco TrapaSsisco tou Osou j/.ou) LXX Gen. 2, 9., tó £u^ov r/fé (toyfé év [/iucp tou rcapaSeiffou • ubi coli. Gen. 3, 3. tò èv piato magna cum proprietate dicitur, quod reliquae arbores forent in horto, sed non in me- dio horti. Hoc loco simpliciter in paradiso Dei dicitur esse, juxta codices po- tiores, lignum vitae: neque aliud lignum, nisi lignum vitae memoratur. In me- dio quidem plateae Jerusalem est lignum vitae. e. 22, 2. Ex eo loco, vel ex Genesi, nonnulli hìc scripsere, èv [/ideo tou rcapaSsisou. 2 ) v. 10. pocXeiv, conjicere) quendam, subaudi, vel quosdam potius. v. 11. tou GavdcTou tou SsuTspou) Hanc phrasin Nran «mia habet Para- phrasis Chaldaica, Deut. 33, 6. Es. 22, 14. [Conf. Apoc. 20, 6. V. g.] v. 13. tcigtiv) Huc inox respondet conjugatum matóq. — év Tate vespai;) Vid. App. ad h. 1. — al; àvTwuas) scil. oùx, vipvr^aTO. Antipam sub Domitiano occisum ajunt Menologia; Martyrologia, eum in taurum aeneum ardentem fuisse conjectum. v. 14. tco fioLkòa.) Sic habet cod. Alex, et quidem, ut in Apparatu monui, in prima editione Millii. Vid. App. Ed. IL — Ipsi passim Milito a philologis cismarinis adscribuntur , quae Kusteriana demum editio deteriora vel etiam meliora fecit. Magno equidem labore, ex prima editione Millii, errata se- cundae, in Apocalypsi praesertim, correxi: quare ubi a secunda Apparatus meus differt, non temere id accidisse, etiam atque etiam confirmo. — Omnino in hac p tirasi, docuit tw Balak, obtinet Dativus commodi, quem non dilli tetur Wolfius p. 463. neque usquam is casus magis est obvius, quam in historia de Balaamo: jcaTapocaat p.ot tòv Xaòv toutov xtX. Num. 22. et 23. Josephus 1. 4. Ant. e. 6. §. 6. Balaamum sic loqui facit : BàXaxs xai twv pcoìaviTtov ot rcapóv- ts;- yjìr, yàp [/.s jcal Trocpà (3oùV/)glv tou Osou ^ocpisasOat, YMIN xtX. Eadem igitur mente Apocalypsis habet, è&tcWxsv tco $olXóly.. Neque enim Balakum docuit Ba- laamus, sed populum Balaki, Balaki causa, a quo Balaamus conductus fuerat. Vid. Num. 24, 14. 25, 1. s. 31, 8. 16. 1) fj.V7)|i.óveu£, memento] Plurimum juvat ejusinodi reminiscentia. e. 3, 3. V. g. 2) xrjv OXtyiv] Alii, xà epya xat T7jv 0X(Tov, Ruth. 3, 10. Contra, Ta scyjxTa y/ipova tov rcpÓTov, Matth. 12, 45. v. 20. e^o xaTa cou) Non modo aliquot codices, sed multo plurimi testes, liane lectionem exhibent, quam ceteri, rcoXXà, vel t:o>,u, de suo, vel ò)iya, ex v. 14. supplentes, hoc ipso suo in extrema discessu comprobant. Talibus in locis brevior lectio tantum non semper genuina est. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Versu 19. nlziova. comparativus ultima opera primis praefert, non ad ò)iya op- ponitur. Nec multa, nec pauca, sed unum illud, quod exprimitur, Dominus contra angelum Thyatiris habebat , uti contra angelum ecclesiae Ephesi, e. 2, 4. , ubi Andreas sv unum reprehendi scribit. quare his duobus leniora denunciantur, quam angelo ecclesiae Pergami, contra quem Dominus pauca habebat. — òri àcp£i$ tyjv yuvat/.a Ls^à^sX, vj Xsyouaa éauTvW 7vpocpY)Tiv, xal o\Sà, idque contractum, in usu sit. Utut est, nil prohibuit, quin Johannes ipse aeque àiyou<7av, alias expeditum dedimus. — r/jv yuvalxa) Multi pri- dem, tt,v yuvaijcà eoo. Certe maritum habebat, habebat enim moechos. v. 22. Illud , ubi item multi $òlKK<ù' e. 3, 4. 7T£pt7ra- T/jffouGi' v. 9. tcowìgo, cum Ì^OU' V. 20. S«7SXSU<7Q[X0£! xtX. v. 23. àrcottTSvo év 0avdcTw) Ez. 33, 27. inw ima LXX, OavocTo àrco/O-svo. *) v. 24. offoi oóx. s^oufft — oùx, syvocrav) Tertia persona prò secunda. Vid. Vorst. de Hebraism. e. 26. — ou* syvocav) Non erant Gnostici. — Ta [3à- Gsa) Dan. 2, 22. in bonam partem dicitur, aÙTÒ? à7rojtaXu7rrsi paGéa xal dwro>cpu, adero, e. 3, 3. propius est, quam ipsum praesens spyo^ai per se. Sic, yjy.co, vfcsi, vi*Otf$i. Joh. 8, 42. 2, 4. 4, 47. 1 Joh. 5, 20. Lue. 15, 27. Marc. 8, 3. not. Unde Hebr. 10, 7. 9. vfcw, prò praeterito "«ÈKa Ps. 40, 8.: et sic LXX passim: Num. 23, 1. (weì e. 22, 36.) Deut. 33, 2. Jos. 23, 14. s. Jud. 16, 2. 1 Sani. 16, 2. 29, 6. 10. 2 Sani. 3, 23. Insigne exemplum Eccl. 5, 14., èirorpé- <|/si, tó; vjxsi. v. 26. ó vix-óiv — àwGa) aÒTto) Quae Graece minus sonare putes, Hebraice cogitata, bene sonabunt. Talia vide e. 6, 8. 7, 2. 9, 12. (ubi femininum prò neutro:) 14. 20, 8. Simillima constructio, Kópio;, èv oùpavto ó Opóvo; aÙTou. Ps. 11, 4. et sic Ps. 57, 5. (4.) 103, 15. — ziti twv sOvaiv) Ps. 2, 8. 9., otfrviffai rcap' èptàu, xal àoWo iaavsi) In Hebraeo est EDSTnn confringes eos, Ps. 2, 9. a ysn confregit, subsequente verbo cognatae significationis tDSfoan dissipabis eos, cruv- rpi^st? aÙToóc. LXX, ut si priore loco legissent, £3>"in a nsi pavit, reddidere 7:oiaavstc. Id verbum Apocalypsis, valde aptum, non imitatione LXX interpre- tum, sed sua adhibet auctoritate. Atque aliis ea locis, ad veterem prophetiam alludens, Hebraici textus proprietatem decentissime senat. e. 6, 16. 7, 17. 11, 4.i) CAPUT III. 2 ) v. 2. "EusàXov) Sic Al. And. Pet. 3. zpzKkzv Cor. Areth. nec non Uff. \jàXKzi Er. ex Andreae comm. zv.zXkz; Leicestrensis et (dbfoQavsiv ideirco in à-o- (òàXXscv mutato,) octo alii, nec non Comp. Arab. Non displicebat quondam mihi haec incisi lectio, a z[j.z\lzc àTroQavs'ìv , hoc sensu: confirma reliquas partes, quas, nisi admonitus hic esses , morte spirituali amissufus eras. Simillima Philonis locutio, tov r/fe àpsTvfé ptov 8v7Ì>a<£. Vid. Appar. ad h. 1. Ed. II. 1) 7rapà tou -aTpó; {jloo, a Patre meo] Jesus, quum in terra degeret, saepiuscule dixit, Pater meus in coelis: jam vero, Pater meus , simpliciter ; Ipse videlicet in coelis, apud Patrem, constitutus. V. g. 2) v. 1. ovo[xa, nomen] Hoc rem non conficit. e. 2, 2. F. g. 3) ss , ^e] Gratiosissima exceptio , in tanta tentatione ! V. g. 4) De columna tacet quidem Bengelius et h. 1. et in der Erkl. Offenb. (ut S. R. Ernesti monet , ift&Z. ih. noviss. T. I. p. 708.): at, non dissimulandum puto, quod illu- strare locutionem studuerit in den LX Reden, p. 155. sq. his verbis usus : Der Tempel Got- tes ist das Heiligthum Gottes. In demselben eine Saule abgeben, ist eine sebr grosse Ehre. — — Sie gehoret ganz in jene Vv 7 elt, und da ist es eine immenvahrende Ehre, denn er wird nicht mehr hinauskommen. So lang der Tempel selber steht, wird auch der Pfeiler darinn .stehen. Wann einer in der Welt sebon etwa viel zu bedeuten hat, ist ein General oder Gesandter, oder Staats-Minister, auf welcbem ein Konigreicb, als auf einer Saule, ruhet; so kann er uber eine Weile gesturzet und weggetban werden, dass man kaum weiss , wo er bingekommen ist. Aber ein Pfeiler in Gottes Tempel kommt nimmer hinaus. (Con/. Apoc. 22, 5. fin. Vid. etiam Gal. 2, 9.) E. B. 66* 1044 APOC. Ili, 16 — 20. IV, 1. *) v. 16. [fÀXktù ai é[xéaat) mitior est oratio, quam si esset è|/i<7G) ss. [/iXXco ex oratione categorica facit modalem. {Innuit abnegationem coram Patre sub ista hypothesi futuram. Ps. 16, 4. V. g.] v. 17. oti Xsysi?) Hoc òri non nectitur cum antecedentibus, quibus suum òri insertum est, òri jXuxpòq et- sed cum subsequentibus, ut res ipsa loquitur. Sic e. 18, 7. seq. oti — o\à touto. — Tskoxxjioq) Pauci, òri tcXousio;. Talis usus par- ticulae oti, ad recitandum cujuspiarn sermonem, frequens est, sed non in Apo- calypsi. Vid. cap. 5, 12. 18, 7. etc. — 7us7c>.ouT7])ta) Divitiis meis usus sum, et auro meo paravi mihi multa, v. gr. vestimenta. Sic LXX, 7rs7:XouTY)xa, Hos. 12, 9. v. 18. rójAJiouXeucù, consilium do~) Atqui si Superior suam potestatem tan- tisper seponit, id ipsum animi potest esse alienioris, ut si servus a Domino in- crepatur et Dominus dicit, suasor Ubi sum, ut cavea s Ubi. Etiam amicis Con- silia damus, sed non dum increpamus. — rioilayuvn) Hebr. PìtH* LXX interdum, ator- jut/). — xoX^oupLov) scil. àyopàdat, emere, ad ungendum. [Hoc postremum est. Dìvitiae cum vestitu praecedunt. V. g.] De collyriis multa Celsus. v. 19. (pikù) Philadelphiensem YìydwuYiffs. Laodicensem 9sv xal òWOsv ex Hebraismo defenditur. oxwGev ipsum habet Origenis philo- calia. — tf^payfcLv s7fto, sigillis septem) Scatet haec prophetia septenariis, exquibus quatuor copiosissime describuntur: septem angeli ecclesiarum; septem sigilla libri obsignati; septem angeli cum tubis; septem angeli cum phialis. Ec~ clesiae, sunt exemplar, ad quod Commune ecclesiae, omnium climatum et secu- lorum, juxta cum doctoribus et pastoribus, conformari debet. Sigilla referunt potestatem omnem in terra et in coelo, datam Agno. Tuòis conquassati^ regnum mundi, ut id tandem Domini et Christi ejus fìat. Phialis frangitur bestia, et quic- quid cum ea conjunctum est. Hanc Summam semper ante oculos habere debe- mus. Sic tota Apocalypsis nativo suo decurrit ordine. Divisio horum septenario- rum in IV et III infra explicabitur. Hypothesis VII periodorum ecclesiae, non solum per VII ecclesias, sed etiam per VII sigilla, VII tubas, VII phiaìàs reprae- sentatae, aliis septenariis in V. et N. T. ad eandem pertractis, multorum Theolo- giam, exegeticam praesertim, valde enervavit. v. 2. ÌT/upòv, robustum) Psalm. 103, 20. v. 4. exXaiov, flebam) Optimo exemplo Johannes cupidum se docilemque Apocalypseos discipulum sistit. conf. cap. 10, 10. 17, 1. 21, 9. 22, 8. Longe absunt a Johannis sensu, in hac certe parte, qui quidvis potius quaerunt, quam hujus libri ab Agno aperti argumentum, et se faciles putant, si aliis, qui quae- runt, veniam dent. Quae tempore silentii divini vel angelis optabilia intuitu fue- rant, ea nunc, quum divinitus patefacta in verbo prophetico emicant, ad gloriam Dei cognoscenda et admiranda, ab hominibus viatoribus tanquam circumstantialia et inutilia contemnuntur. — xoXù) Sic tcoXù, Lue. 7, 47. — avocai) Vid. App. crit. Ed. II. ad h.l. Inconcinnus nascilur ordo verborum, non aperire, non legere, non ridere. Versu 1. vidit librum Johannes : versu 4. negat videri potuisse li- brum, id ipsum est legi. quanquam sermo, citra legendi verbum, regalior est et Agni majestati convenientior. v. 5. èlg, unus') Procul dubio unus eorum, qui cum Christo resurrexerunt et in coe'um ascenderunt , Malth. 27, 52. Videtur esse patriarcha Jacobus, quia ex ipsius vaticinio Cìvristo nomen leonis tribuitur. Gen. 49! v. 9. Joh. Gerhardus et alii ap. Richter ad h. 1. et ap. Viet. Sed hoc, de Jacobo, incertum esse judicat Cluverus. v. 6. àpviov) 'Apò; dicitur absolute, Joh. 1, 29. 1 Petr. 1, 19., nunc, àp- vcov, respectu gregis subsecuturi. Kpiós, àpò?, àpviov, aetate differunt. Orig. t.2. f. 140. in Joh. 1, 29. àpviov, agnellus, quatenus tamen sexum masculinum con- notat, proprie ducatum gregis propius spectat. v. 9. w&rìv xaivviv) Sic Ps. 144, (143,) 9. à&nv xatvviv sed ceteris in Psal- mis òlg^ol xaivóv. — sx 7càac5v xal y^wsGoW e. 7, 9. ex tcov Xawv xal (piAwv xal y^(j)(7(7tov xal èGvaiv e. 11, 9. sVi 7caaav ,aòv e. 14, 6. Sic fere, iià ).aoT; xal 28 veci xal y^cóccat; xal paci^suci tco^XoT; c. 10, 11. Xaol xal oyJXoi xal IOvtì xal y^tòccat, e. 17, 15. In his locis semper memorantur yXwccai, sOvyj, Xaor at, loco (pu^tòv, o^Xot semel, paciosi; semel, semper igitur quaternarhis servatur, quatuor mundi plagas spectans. Ternarius, Dan. 3, 4. 7. 29., demtis tribubus, (in Hebraeo,) id est, Israélitis. v. 10. aÙTou? — xal pacilsucouciv) Vid.App. crit. Ed. II. ad h.l. Conf. Matth. 23, 37. et Jud. v. 24. Sic quoque év auTff, prò év col, cap. 18, 24. r] Xéyouca év tyj xapSia aÙTifc, prò cou, Es. 47, 8. 10. Hoc loco Hebraismus tertiae personae prò prima, et graphice refertur ad redemtos, et simul modestius sonat, quam nos — sacerdotes et e. — ffoci'Xsiav) Sic Al. Lat. Cyprianus. uti cap. 1, 6. Recen- tiores hic quoque, (ìactXsT;. x ) Sed qui coronas suas ante thronum abjiciunt, ipsi se non appellant reges in conspectu Regis magni, quanquam sacerdotalis eorum admissio tantam habet dignitatem, ut potestas regnandi in terra eam certe non exsuperet. Pariter e. 20, 6. participes primae resurrectionis dicuntur sacerdo- tes, et dicuntur regnatori; nec tamen regum eis nomen datur. — èm r/fc yrfc, super terra) 'Etcì hìc notat locum, uti cap. 3, 10., et passim: vel potius potesta- tem, uti cap. 2, 26.: quomodo dicitur, (3aciXsust èid Tffe ìouSaia;, Matth. 2, 22. Et sic LXX, Jud. 9, 8. 1 Sam. 8, 7. 12, 12. 14. 2 Reg. 8, 20. 11, 3. Non igitur ausim ex hac phrasi affirmare horum super terram regnantium commorationem in terra. Presbyteri fuere mansueti: (confer Matth. 5, 5.) sed mansuetorum grex ceteroqui multo major est. v. 11. p.upiàSs$ p.upiàSwv xal v^iàSss v^iàSwv) {/.uptà?, decem millia. (/.u- piàSs?, Csi subaudias tantum Suo, uti e. 12, 14., xaipoù;, scil. Suo,) sunt viginti millia. inde myriades myriadum , sunt 200,000,000. et sic praeterea chiliades chiliadum, 2,000,000. Numerus minor majori adjunctus vetat utrumque nimis indefinite sumi. v. 12. à^io;) 'Apvfov estneutrum; unde plerique scripsere àl;iov sed à£to; spectat sententiam ipsam 2 ). — tyiv Suva^iv xal tcXoutov xtX.) Septemplex plau- sus respondet septem sigillis, quorum quatuor primis visibilia, tribus reliquis invisibilia Agno subjecta continentur. v. 13. 7uav xTicjj.a — év aÙTOt;, omnem creaturam — in Us) omnia opera Domini in omnibus locis domimi ejus. Psalm. 103, 22. — xal Ta év aÙTOts, 7uàv- Ta; vixouca XéyovTa;) Lectio haec majore nititur numero codicum. Pauci TiràvTa;, vel etiam XéyovTa;, in neutrum verterunt. Ta év aÙToT; absolute dicitur, uti e. 10, 6. Et hoc, xàvTa? ^xouca )iyovTa;, concentum omnium incolarum, quos habent regiones quatuor in universitate rerum, egregie complectitur. v. 14. xal 7T;pocExuv7)cav) Hoc verbo terminatur periocha in monumentis omnibus. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Talia additamenta, deposito timore, re- secare pium est. Brevior lectio, xal Trpocsxuwicav , et adoraverunt, adorationem et Sedenti in throno et Agno praestitam denotat. coli. v. 13. Saepe TCpocxuvsTv absolute dicitur. e. 11, 1. Joh. 4, 20. 12, 20. CAPUT VI. v. 1. Kal, et) Primis quatuor sigillis ostenditur, omnia omnium seculorum tempora publica, florem imperii, bellum, annonam, calamitates, esse Jesu Chri- sto subjecta: ac primi sigilli specimen, Trajano imperante subsecutum, innuitur, in oriente; secundi, in occidente; tertii, in meridie; quarti, in septentrione et 1) Quae lectio quum pedinavi natta sit in Ed. maj., alteri tamen postposita est ut in Gnom. ita et in Ed. 2. et Vers. germ. E. B. 2) Hine margo Ed. 2. lectionem a£io? , in Ed. maj. minus firmis annumeratavi, retidit inter firmiores. E. B. APOC. VI, 1 — 8. 1049 toto orbe terrarum. Etenim eas mundi regiones leo, bos, homo, aquila specta- bant. — w; ©wvyi ppovr/fc) Vid. App. Ed. II. De casu recto, (pwvr,, qui Wolfio displicet, Vaìlae non displicet, vide infra ad cap. 16, 13. — spx,ou> &s) Verba mea ad hoc celeusma decurtavit Wolfius: sententiam meam lectores, si quid refert, ex Apparatu ad h. 1. velim repetant. v. 2. itttto; Xsuxòs, euuus albus^ Sigilla piane in futurum confert cel. D. Langius, Comm. apoc. f. 73., ubi quinque argumentis utitur: I. a figuris sigillorum. Resp. Praeterita, recte explicata, iis congruunt. II. a defectu rationum , quibus Vitringa cum aliis nitatur. Resp. Meliores et suppetunt et proferuntur. Vid. ad cap. 4, 1. IH. a parallelismo Matth. 24, 6. seqq. cum sigillo secundo, tertio, quarto, quinto, vid. fol. 83. 257. Resp. Matth. 24, 14. fìnem denotare vastationem Hiero- solymorum, totus probat sermonis nexus, maximeque particula oùv igitur, v. 15., et quaestio discipulorum, ut eam Marcus et Lucas referunt. Similitudo plagarum in utroque textu non easdem infert plagas. Vide supra, pag. 135. seq. IV. a parallelismo Zach. 6. cum iisdem sigillis. vid. fol. 84. Resp. Apud Zachariam non sunt singuli singulorum colorum equi, sed plures, iique curribus juncti : neque colores piane iidem (certe pallorem prò albedine ponit D. Langius:) neque idem colorum ordo: neque idem ad quatuor mundi plagas iter: neque eadem expeditio. In primo sigillo album ille equum refert ad victorem Christum; in tertio, nigrum ad caritatem annonae: hoc quomodo cum Zach. 6, 6. 8. paral- lelum sit, ostendi nequit. V. a nexu cum tubis et phialis. Resp. Ut epistolas nimium dilatat cel. in- terpres, sic idem sigilla, tubas, etc. nimium coarctat. Phialae id propemodum omne exhauriunt, quod ille etiam in sigillis et tubis repraesentatum autumat. Sunt sphaerae quatuor distinctae, quae singulae convenientem ecclesiarum, sigillorum, tubarum, phialarum titulis materiem habent, et, ubi distincte ex- plicantur, amplitudinem hac prophetia dignam nanciscuntur. Tali modo vera ex- plicatio nativum libri servat ORDINEM, quo semel seposito, humanum ingenium nil non dividere potest atque componere, et sibi de ventate reperta gratulari. Quod ad Veri. D. Langii systema attinet, tempits breve sub sigillo quinto; menses 42 et dies 1260., capite 11.; dies 1260 et tempits paucum et tempus 1. 2. V 2 ? capite 12.; menses 42., capite 13.; et paululum, capite 17. quae periodi sunt temporum et omnifariam et longe et eleganter diversae , id systema non modo prò aequalibus, sed etiam prò una, eaque 3 1 2 annorum, accipit, et ad eam hypo- thesin sigilla et tubas digerit. Comm. Apoc. f. 16. 115. etc. quo pacto quam multa in prophetia loco moveantur, perspicient, qui rite expenderint ibid. f. 15. 88. 95. 133. 143. etc. In epicrisi, v. gr. p. 390., meas rationes, fiducia eorum, quae antea scripserat, minus ponderavit. J ) v. 4. tyìv stp7iv/]v TTfe yyte) Vid. App. Brevior lectio, plerumque germana. — Iva) Vid. App. — [Dirissima bella significantur. V. g.] v. 5. (ji.sXa?) Famem, quam hic eques, nisi inhiberetur, hominibus inflige- ret, poétae Graeci appellant a$07wc Xt^òv, Xijjlòv aìav/), id est, atram, luridam: iisdemque epithetis utuntur Latini. v. 8. /Xcopò;) faupòq e. 8, 7. est viridis : at hìc, pallidus, a%oó$. quae notio ab EustathkTiìrmatur: sicut etiam utroque Graeco LXX Hebraeum pT' expri- munt. — é£ou<7ta eVi tò TérapTov) Similis constructio, iià cum accusativo, e. 16, 9. — sv OavaTw) peste, ^m pestis, LXX Gàvocro;, Ex. 9, 3. 2 Sam. 24, 13., et pas- sim. [Diversarum calamitatum cumulus. V. g.] 1) vtxtov, vincens] Brevi post exhibitam prophetiam meras victorias Regiium Roma- num spiravit. V. g. 1050 APOC. VI, 9 — 11. v. 9. xaì, et") Sigillum quintum, sextum, septimum referuntur ad Invisibi- lia: quintum, ad bene defunctos, nominatim martyras. sextum, ad male de- functos, reges etc. coli. Ez. 32, 18. seqq. septimum, ad angelos, praesertim illos eximios, quibus tubae dantur. — 07ùoy-aTco) Congruit, quod 2 Maccab. 7, 36. septimus fratrum ait, ot j/iv yàp vuv ìó^STspot oc^s'Xcpol Ppa^ùv uTrsvsyzavTs; xóvov àsvvdcou £a>Yfc TITO Sta07Ì5t7iv 6sou wsTCTcostadi. prò quo Latinus interpres, Nam fratres mei modico nunc dolore sustentato, sub testamento aeternae vitae ef- fecti sunt. Non modo ecclesia sub Christo, ut mundus sub Satana militans, sed etiam ecclesia consummata, et regnum tenebrarum , describuntur hoc libro. Quin piarum juxta atque impiarum copiarum in terra actiones , et ex hac in sta- tum beatiorem miserioremve translationes, diversis temporibus inter se succe- dentes, per varios gradus distinctae, per varios plausus celebratae, atque ipsius exspectationis tripudiique coelestis, ipsiusque terroris ac poenae infernalis in- crementa commonstrantur. Vid. capp. 4. 5. 6. 7. 14. 19. ss. et nott. v. 11. aÙT0% £x.àtà<7Tco. At scripsit uiuv ézàaTw e. 2, 23. et sic Lucas, e. 2, 3., et Act. 2, 8., 7uàvTs;, ekatrTO?* f^iZ^ sicacro;. Paulus, Eph. 5, 33., O^stfc sjtaoro;. Ipsum aÙToT? éx.à<7T(o, Sir. 17, 14. Qui consociationem pluralis et singularis numeri non ceperunt, varie mutarunt: eorum aliqui ìvAaitù omiserunt, non recte as- sediente Millio, Proleg. §. 1003. — *) yjjóvov) Alii, xp vov ^póv idque defen- dit Wolfius. Eadem parasi, inquit, utitur Joannes infra 20, 3. Ex ilio videlicet loco huc intulere nonnulli adjectivum: etenim adjectiva passim inserere gesti- erunt librarii, ne abruptior videretur oratio. unde etiam Augustinus 1. II. contra Gaudentium e. 19. non semel, et Hieronymus in lib. de Viro perf. sic habent. Atqui hic xpóvos, de quo e. 6, 11., longo intervallo exit ante initium [/.ucpou ^pó- vou, de quo e. 20, 3. Subjicit Wolfius: Poterat utU/ue ad excitationem anima- rum iltarum multum facere, si intelligerent , exiguam fore judiciorum divino- rum moram. Hoc sane induxit Afros, ut (/.ixpòv, in martyrum solatium, adjice- rent; (conf. Antonii Colleg. antithet. p. 909., de spe precipitata:) quanquam ubi mora reapse non exigua est, ii non durabilem praebent excitationem, qui moram tamen exiguam dicunt. Optimum in ipsa veritate solatium est, quae tamen graviora subinde laetioribus admista, ut hoc loco moram diuturniorem, orationis involucro interim mitigat. Quod ad crisin attinet , nil habeo hoc loco, quod Apparatui adjiciam, nisi exegesin Apringii, quae sic habet: Sed quia in novissimo tempore et sanctorum remuneratio perpetua et impiorum ventura est damnatio , dictum est eis exspectare, et prò corporis solatio etc. De par- vitate temporis nil notat. /póvov, absolute dicitur, ut stcì XP° V0V ' sme epitheto, Lue. 18, 4. quem ad locum E. Schmidius notat, XP° V0V et i am absolute saepius dici ab Homero. Dicitur vero etiam Act. 19, 22., et Es. 27, 11. apud LXX. Sic, Si* vì^speov, Marc. 2, 1. etiam sine epitheto. Xpóvov, lectio antiquissimis, pluri- mis, optimis testibus nixa, brevis, nativa, absque fuco, et, ut exegesis ex totius nunc libri compage demonstrat, necessario vera. Breve quidem tempus a cla- more animarum ad judicium ultionemque statuit cel. D. Langius , comm. apoc. f. 81. et passim. Est hic locus de iis, in quibus apocalypticus cel. viri labor majorem tulisset fructum, si momenta sincerae lectionis penitius explorasset. Parvitatem hujus temporis recusat prophetia. Argumentum ejus a tempore Jo- hannis per secula mundi residua, elapsis non multo pauciora, continuo filo ex- tenditur ad finem mundi : et tamen multa in periodos temporum bene longas suis locis definite expressas includit: cetera omnia fiunt èv Ta^et, celeriter. Itaque 1) ;, usque dum) Chronus interjicitur inter hoc responsum et inter initium izlr^òazo)^ complementi, sicut 4 reges Persidis inter prophetiam et inter cladem regis quarti. Dan. 11, 3. Post chronum accedunt fratres, quorum occisione continua sub bestiae furoribus peracta, impletur promissio. Chronus pertingit in tempora bestiae: bis elapsis, fit judicium. — T^pcoQ&Gi) Passivum hoc habent Comp. Al. Lat. convenientissime. Neutrum, tzIt^ugugi, plerique cum Andrea Caesariensi. Medium, TrV/ìpuxTovTai, (quanquam subjunctivum postulabat constructio,) Erasmus solus. qui in Apocalypsi recognoscenda quomodo versa- tus fuerit, demonstravi in Apparatu, Fund. Cris. §. XVII. Sed quia disputalo illa non ad certum aliquem textum specialiter accommodata est, valde vereor, ne plerique lectores eam praetereant, et in singulis textùs locis, ad quae applicari ea debebat, eo minus expeditum faciant judicium. Quare meum esse duxi, in his quo- que annotationibus nervos quosdam ciere. Hoc loco dicam, quae huc conveniant. Erasmus in Apocalypsi unum tantummodo exemplar manuscriptum ha- buit, Reuchlinianum. II) Reuchlinianum exemplar erat commentarius Andreae Caesariensis in Apocalypsin, qui tò x.e^svov sive textum habebat interpositum. Ili) Vetustatem ejus exemplaris mire extollit Erasmus. Textum id certe bonum, et aliquando singulariter excellentem habuit: sed mutilum idem fuisse, ex eo intelligitur, quod Erasmus et auctorem commentarii nescivit, et partem capitis 22. ex Latinis supplevit. Illud ipse in Annotationibus ad N. T. et hoc in Epislolis suis fatetur. IV) Erasmi editio saepe ab editione Compiutemi et a mss. omnibus, prae- sertim rite collatis, et ab omnibus versionibus ac patribus, quorum suffragia ex- tant, et ab reliquis ipsius Andreae exemplaribus, ita discrepat, ut cum Latinis codicibus, iisque deterioribus et per meliores Latinos refutatis, interdum etiam cum Ticonio, mendosave ejus editione, congruat, verbaque Graeca textui inferat a Graeci sermonis usu remota. V) Non pauca nobis, dum haec commentamur, occurrunt talia loca, et ta- libus in locis, dubium non est, quin exemplar Reuchlinianum vetustate exesum fuerit, et Erasmus defectum ejus ex Latinis sarserit. 1052 APOC. VI, 11. 12. VII, 1 — 5. Hoc igitur loco Erasmus ex Latino compleantur dedit irXyipwdovTat, Me- diamque vocem, verbo proximo àva7uau<7G)VToa respondentem, facile arripuit. Quotiescunque tale quiddam Erasmo accidit, recensio ejus ne unius quidem eo- dicis vim habet, neque ullae sequacium editionum centuriae, omnibus mss. re- fragantibus, meliorem ejus conjecturam faciunt. ToXpipórspov et confidentius loquor interdum, non equidem per immodestiam, sed ut ad veritatem cernendam excitentur, qui nimis religiose unamquamque editionem, cui semel assuevere, defendunt. Tr^npcoGcocrt dicitur hoc loco de numero martyrum compiendo. v. 12. tt)v sxtyjv, sextum) Vid. not. ad vers. 9. Sigilli sexti res esse fu- turas, omnium fere interpretum consensi* comprobari ait cel. D. Langius, comm. apoc. f. 11. At omnes fere interpretes, cum ab iis discesseris, qui ad ipsam se- culi consummationem referunt, de praeteritis interpretantur, ut vel Jungnitii Pa- rallela sententiarurnapocalypticadocent,p. 138. seqq. Quod ad rem attinet, hoc si- gillum ad ea referri, quae ante finem mundi futura, nec tamen adhuc facta sint, non evicit ille: et tamen huic theoremati totam molem superstruit fol. seqq. Quare hoc quam firmissime demonstratum oportuit. Locum Matth. 24., cui paral- lelus est Lue. 21., vindicavimus modo. — ó rìkioc, — Vi (tsXtìvy), l ) sol — luna) Sumuntur h. 1. proprie. Describitur terror inferis incussus eo universi habitu, qui erit in die novissimo: incussus tempore apocalypseos scriptae: quae jam tum vere dixit, venit. \Nimirum neque ad ipsum mundi interitum haec referri possunt ; nam sequitur demum septimum sigillum plurimas res easque ingentes continens: ne- que ad judicium quoddam aliud, contra hostes exercendum; quorum videlicet mentio postmodum incidit. Pari ratione sub sigillo quinto animabus sub altari, gratiose quidem istis, quid ipsorum causa ageretur, patefactum est. — A terra fit initium, ut e. 20, 11. V. g.] 2 ) CAPUT VII. v. 1. "Avsp?, ventus) Venti denotant hoc loco lenimenta malorum immi- nentium: etenim suppressio eorum laedit. Insignis allegoria. v. 2. àXXov, alium) Distinguitur alius hic angelus vel ab angelo praecone, e. 5, 2. vel ab angelis quatuor laedentibus. h. 1. 3 ) v. 3. (7.7)f/ivous xtX.) Media lectio: unde totam periocham alii ad nominativum redigunt, alii ad accusatìvum. Displicet Wolfio mixtura casuum: quae in hoc quidem libro frequens est. Describitur hoc loco oy\o$ agmen aliquod beatorum, cui Sirnulta- neum est cum obsignatione praecedenti et cum subsequentibus tubis, sub quibus plaga non tangit obsignatos. Huc incidit hic o/Xo;, in suo ordine, post beatum ex mundo discessum. Postea plura ejusmodi agmina memorantur. cap. 14, 1. 15, 2. etc. Varii sunt gradus beatitudinis, et valde diversi; sed infìmus eorum, comparate loquendo, jam est supra omnem purgationis indigentiam. — ex tocv- tò; sOvou; ical taì) Vi tijxt, jtat Vi Suva^ig xal Vi i mia? iniN nianyn ibis nroaan b^n ibbonnia nNin* 1 iian bs -i-h? 'ara na "pn bu: wx~a ■p n "i3*i •^nbn ^d tzibn •ò '«3tt5 ma* Nbs ta p* iy -pai Angelus qui precibus praeficitur , portai omnes preces, quas precati sunt in omnibus synagogis, et facit eas coronas , et imponit eas (prò T'ama legendum censeo lama) capiti Dei S. B. sicut dictum est Psal. 65, 2., omnis caro teniet corona tua: (sic ibi exponitur *yi$ ut ex sequentibus clarius elucescit; cum revera exponi debeat, ad te~) vox autem h |" 1 ^ non nisi coronam denotat, quem- admodum dicitur Isa. 49, 18., Et indues te eis omnibus tanquam corona. Chri- stoph. Cartwright. in Mellif. hebr. lib. 3. e. 8. Itaque Hebraei dicunt, esse Ange- lum, qui praesit precibus coetuum suorum: Apocalypsis tantummodo dicit, esse Angelum, qui suflìtum faciat, dum sancti orant. Tati; Ttpoceu^ai*; v. 3. 4. est casus 1) v. 14. ot lpyj5p.£vot, venientes] Ergo nondurn completus est eorum numerus, hac ipsa de causa tanto minus determinandus. V. g. — ev xw o%aTi tou àpvi'ou , in sanguine Agnelli] Non potest multitudinis hujus numerus iniri, adeoque Beatos etiam ex V. T. complectitur : iisque sua quoque in sanguine agnelli pars est. V. g. 2) v. 15. Sta touto, propterea] Nemini integrum est in conspectum prodire, nisi alba stola praedito. V. g. 3) Toù$ £7CTrà ÒcyysXou?, septem angelos] Magna hi praerogativa gaudent. Unus eo- rum Gabriel est. Lue. 1, 19. V. g. APOC. Vili, 3-10. 1055 sextus, concomitantìam denotans, uti Rom. 11, 11. 30. 31. tw aÙT&v 7uapa7UTw- {jwcti, tyi toutwv àratGsLa , reo 0[jL£T£pw èlézu Plura aliunde notavimus ad Chry- sost. de sacerd. p. 514. Sunt, qui h. 1. subaudiant cóv non incommodius subau- dires iiz'v sed neutroni est necessarium. Imo casus sextus absolute, Taf? 7upo<7- eu/at?, majorem vim feabet. Suffitus angeli, et precationes sanctorum in terra, sunt simul: sed sanctorum precationes acceptae sunt Deo per Jesum Christum, non per angelum. [Vide, qualis sit legitima precatio. Est Sanctorum precatio, qnam comitatur suffìtus angelicus, et Christus ipse coram Patre gratam reddit. Tane precaris ita, ut in memoriam coram DEO venire queant preces tuae? V. g.] Angelorum nomine angelos creatos in N. T. praesertim in Apocalypsi no- tari, confirmat Thummius in admon. de error. Wigel. p. 280. et hoc ipso in loco id agnoscunt in commentariis ad Ap. Nic. Selnecceras , L. et Andr. Osiandri, Beza, Hogelius p. 277. nec non Chemnitius Part. III. Exam. Cono. Trid. f. 189. quem hoc nomine laudat Melch. Kromajer. in Ap. p. 111. Arndius de V. C. 1. 2. e. 35. Accedunt D. Ioach. Langius et Dimpelius. Liturgia coelestis, cum effectu in mundo. — sttI tò) Scita casuum varietas: Angelus stetit èftì toO 0u<7iataTSxà-/)) Hoc incisimi omnes testes, integri certe et penitius ex- cussi, exhibent, in his Andreas. Carebat autem eo Capnioneus liber : hiatumque Erasmus sequitur, et defendit Wolfms. Tarn facile omissum est hoc incisum, quam ab aliis illud, quod sequitur, xal tò TpLTOv tcov àsvàptov xaTSxàyi, recur- rente videlicet verbo xaTexàvi. Neutrum omitti debet: ac prius, de terra com- busta, retinendum est, quia terram proprie spectat angeli primi tuba, (quare locus e. 9, 4. huc minus commode confertur,) et terra praeter arbores et gra- men multa alia complectitur. v. 8. có^opo;, quasi mons) Moles gentium barbararum innuitur: de quarum migratione et irruptione, cum maximis detrimentis conjuncta, a Seculo III. tam piena est historia, ut non opus sit scriptores allegari. Mons in mare jactus apte exprimitur ex Cassiodorii Variis, ubi obvia satis est Gothorum Romanorumque mentio conjuncta. » v. 9. <^s.s[/.ucà vocat h. 1. Equi currentes trahunt currum: sed strepitum proprie proximeque currus ipsi suo cursu effi- ciunt. Vid. Joél 2, 5. v. 11. àjfo&àwv — àizollùw) Abaddon LXX interpretantur àTTcS^sta- hìc ponitur in concreto, àTroXXucov. — év Si t?ì éXXijvucff) Foemininum, prò neu- tro, per Hebraismum, ut mox -h oùal- vel per ellipsin nominis y^tò-cra, cujus a Graecis omissi exempla notat L. Bos. Hebraica et Graeca hujus angeli nomen- clatura Judaeos Graecosque a locustis vexatos innui agnoscunt Patricius Forbe- sius et Jac. Durham. v. 12. ri oùpcl -ri \lLol) Foemininum, modo notatum. Nos cae modo neutro genere, cum Latinis interpretibus dicemus, modo foeminino, prout perspicui- tati conducet sermonis nostri. Yae una, id est, prima. v. 13. zal, et) Vae secundum est Saracenicum. — ex, tgW Tscsàpcov xs- paxwv) TSdffàpcov omittunt antiqui, cornua habuit altare sufììtus : quatuor cornua habuisse non legitur apud Mosen. v. 13. 14. 9tóvy,v j/iav — ^syovTa) Hanc codicis Alexandrini lectionem prò genuina habeo. Vid. App. crit. Ed. II. Genus masculinum a participio in adjec- tivum transfertur in cod. Berolinensi, interjecto puncto, vocem. unum etc. — èvtÓ7uov — , coram — ) ubi liturgia coelestis peragitur. v. 14. ó tfycov) Vid. App. Tto àyysXto ó s^wv quomodo dicatur, patebit ex notula ad e. 20, 2. — pt.syàXw) Frequens hoc Euphratis epitheton magis neces- sarium dixi e. 16, 12., quam e. 9, 14. Utrique loco aeque conveniens censetur a Wolfio: sed certe miraculum exsiccationis amplificat magnitudo sive latitudo et profunditas fluminis: Psalm. 74, 15. hìc autem ad angelos flumini alligatos non tantopere pertinet eadem fluminis magnitudo; imo alienior ea est, si angeli, quod nemo aut aflìrmare aut negare potest, in ea regione, ubi minor sit ille flu- vius, alligati fuerint Utut est, ad testes, adjectivo hocce carentes, Apringii 1) tov a^Y^ov t% à(3uaaou , angelum abyssi] Non est ipse Satanas. V. g. 67 105S APOC. IX, 14 — 19. commentarius accedit; et flumen magnum Euphrates legitur Deut. 1,7. Jos. 1,4. sed flumen Euphrates, Deut. 11, 24. in Hebraeo: nam ibi quoque Graece tou [AsyàXou additur. Neque inepte iteratur articulus, tw 7U0Tap.<3 tw eùcppdcTYr sic enim legimus Gen. 19, 9., tòv àvSpa tov I&t. Apud Ez. saepius, è%i tou %o- Ta[AoO tou yoftó.p. Est Appositio. v. 15/ttiv) Articulus tollit vim distributivam , ut docet E. Schmidius in Not. ad N. T. f. 806. quare hìc non quaelibet fiora, dies, mensis, annus, deno- tatili*, sed definita temporum periodus. Ea est propemodum 207 annorum, si videtur, ab A. 629 ad A. 836. an ab A. 634 ad A. 840, id est, ab extremo Abubeker tempore ad obitum Mutasirni. Videatur inprimis Drechslerì chronicon Saracenicum a Reiskio auctum, p. 14 — 37. et Hottingeri Hist. eccl. Sec. VII. Vili. IX. et Comp. theatri orient. Part. I. cap. 3. v. 16. SisppiaSs? (AuptàScov) Chilias est 1000; at myrias, 10,000. My- riades (plurali numero strictissime sumto, prò binario, uti e. 12, 140 20,000. Ergo una chilias chiliadum, 1,000,000. chilias myriadum, 10,000,000. myrias myriadum, 100,000,000. myriades myriadum, 200,000,000. Sed quid sunt Skj- [/.uptàSs? [/.upiàSwv , Si? in optimis monumentis ad pluralem myriadum numerum superveniente ? Saepe Std-jujptot extant in libro II. Macc. Inde Sicaì ev aÙTat? àSwtoud-., nam caudae eorum similes serpentibus , habentes capita, et in iis laedunf) Talis serpens, amphisbaena, à-x^ixàpvivo?, de qua Plinius lib. Vili. e. 23., Geminum caput amphisbaenae , hoc est, et a cauda, tanquam parum esset uno ore fundi venenum. Lucanus: et gravis in geminum sur gens caput am- phisbaena. Solinus e. 30., Amphisbaena consurgit in caput geminum, quorum alterum in loco suo est, alterum in ea parte, qua cauda. quae causa effìcit, ut capite utrinque secus nitibundo serpai tractibus orbiculatis. Adde Nican- APOC. IX, 19—21. X, 1 — 3. 1059 dram et Hesychium, qui ait esse eiSo; o; GTÓXot, Trupòc) Apud LXX dicitur aTÙloq 7rupó; columna, qua Israélitae ducebantur noctu in deserto. Pedes hujus angeli, columnis similes, erant paralleli in stando; et rotundi, rotundi- tate aequali, ad plantam usque. conf. Ez. 1, 7. v. 2. pt(3XapiSiov ) At v. 8. 9. 10., fiifikiov. Hac lectione, Ubelhdus esse primum videbatur Johanni, ad ingentem staturam, in qua angelus apparebat, coelum, mare, terram quodammodo complectens. Deinde vox e coelo appellavit librum } ob magnitudinem argumenti: et hanc appellationem ore ac manu docili imitatus est Johannes. B^STaSàpwv «j^póSpa u7uoxopi<7Tt>cco; \zy§h dicitur apud Andream Caesariensem in cod. Augustano. — OocXàTG*/)? — yvfo, mari — terrà) Le Bìiy, Marckius, Newtonus, recte mare interpretantur Europam, terram Asiam. quo pacto (lumina Africani denotant, et sol ad totum orbem pertinet. e. 8, 7. 8. 10. 12. 16, 2. 3. 4. 8. Mare, Europa: Terra, Asia. Sic Huth diss. II. ad Ap. 14. p. 12. v. 3. f/.ux,aToa) còpósffOoa dicit vocem animalis fame vel ira affecti: p.uxaaGat, vocem naturalem. Utrumque etiam leoni tribuitur. Theocritus ^ux.7itxa adscribit leaenae. 67* 1060 APOC. X, 6—9. v. 6. Sti ypóvoq ouksti ecrat, chronum non amplius fore) Gravissimum hoc apophthegma levi commento multi praetermittunt. Henr. Efferhen in Ho- milia VI. et XIII. de Gog et Magog interpretatur sic, non praeteribit spacium anni, videlicet inter Gog et inter finem rerum. Agnovit, chronon hic speciali significatu accipi oportere: sed Gog multo serior est, quam Non-chronus, (quem Ne-chronum dixeris latiniusf) et haec periodus multo longior est, quam annus. Imo longior est, quam 1000 anni: et brevior, quam chronus, id est, quam anni 11 11 Vi). Exibit A. 1836. Inde retrorsum chronus est ad priores partes Anni 725: et mox initium Chroni initia Non-chroni exceperunt. Ineunte non-chrono Sara- ceni non solimi Hierosolymam tenebant, sed etiam toti ecclesiae christianae, ad summum veniente vae secundo, interitum videbantur intentare. Sed tamen intra chronum et haec et insequentia mala fore superata confirmat angelus. Eudo Sa- racenos A. 726 vicit: et Carolus Martellus A. 731 ingentem eorum multitudinem praelio Turonensi delevit. v. Vitringa ad Ap. 12, 16. Nepos Martelli Carolus M. A. 800 novum in occidente inchoavit ordinem Imperatorum, sive return multo- rum v. 11. Atque hic Non-chronus complectitur, praeter cetera, paucum tem- pus vae tertii, tempora 3 V 2 mulieris in deserto, et durationem bestiae varie divisam. Magna quidem super his periodis est dubitatio, et multi negant, ante exitum sciri quidquam posse: quo ipso martyres testesque veritatis, in Refor- matione, et antea et postea, Apocalypsi, ejusque maxime capite 13. et 17. freti, deseruntur, et palmarius prophetiae, contra mala imminentia nos praemonentis et praemunientis, fructus evacuatur. Sane ad reserandam Apocalypsin aut totus eventus est necessarius, aut pars bona sufficit. Si totus eventus est necessarius, Apocalypsis neutiquam ante consummationem seculi intelligetur: nam eventus eo usque, imo in ipsam aeternitatem porrigitur. Si pars bona sufficit, quin uti- mur ea parte, ut ex praeteritis futura metiamur, neque in eventus incurramus imparati! Temer arius est, qui dormit in periculo, non qui id prospicit. Non ita debemus esse confidentes in determinandis futuris, ut non ex eventu sus- pendi debeant, quae textus non definiit, vel certe interpres nondum distincte cernit. Multa exempla habet Die Erkì. Offenb. pag. 725. 874. 1064. etc. Sed qui omnia specialia vitant, ne quid in eventu quidem observare debeant, norunt. Spiritualis docilitas et sobrietas bene conveniunt. v. 7. /.al £T£)ic>0Y)) xal habet vim consecutivam, atque, uti Joh. 4, 35., sti T£Tpà[J//!VÓ^ S7TL, Y.7.Ì Ó GspLT^Ò? Sp^STOU. — TO ^l>(IT7ÌpLOV TOÌq TU^O^TGU^ , my- sterium — prophetis) Hoc mysterium, Apocalypsi cum prophetis V. T. copio- sissime collata, egregie illuslravit D. Joach. Langius in Gloria Christi. Tempus autem consummandi hujus mysterii, modo ad versum 6., et alias passim, decla- ravimus. Non solum per prophetas, sed ipsis quoque prophetis annunciatum est. Dan. 10, 12. v. 9. àouvoct) So;, perpauci, facilitatis gratia: Souvai, multo plurimi, unde olim Latinus reddidit, ut dar et, et sic quoque Syrus. At praesenti allocutioni rectus sermo prae obliquo congruit. Quod superest, Infinitivus prò Imperativo ponitur. Frequens enim est haec enallage Modi apud Graecos, ut ostendimus ad Chrysost. de Sacerd. p. 510. seq. Adde Biblioth. Brem. Class. Vili. p. 945. seqq. Ipsum Souvai prò (ìòq extat apud Theocritum. Fert hoc Hebraeus etiam sermo, de quo vid. Dign. Speidelii Gramm. Hebr. p. 139. Ac LXX Gen. 45, 19. irip Xa^stv — *aì TCapayiyssès. Adde Lue. 9, 3. Rom. 12, 15. Phil. 3, 16. Mo- ratum talis figura sermonem efficit, eique vel majestatis sensum indit, praeser- tim ubi Deus loquitur: vel modestiam, ut h. 1. Etenim Johannes magnani sub- inde in hoc libro, ac propemodum nimiam, erga coelites reverentiam declara- vit, e. 7, 14. 19, 10. 22, 8. Itaque Souvai prò &k modestiae illi respondet, qua in postulando libello usus est erga angelum. Johannis exemplo humilitatem APOC. X, 9.11. XI, 1 — 3. 1061 cordis et scrutinami propheticum debemus conjungere : eamque conjunctionem commode explicat, si dextre accipias, Lampius ad Psalmum 131. v. 11. *) 7rpo^Y)TeOv. Et sic saepe, praesertim in Genesi et in Prophetis prioribus, et Ex. 18, 3. 6. 2 Chron. 10, 15. Es. 30, 21. Ez. 12, 22. Ps. 78, 4. Job. 22, 17. Pari modo Xeywv hic necti posset cum verbo è'cW.sv, quod continetur in éSóOr,. Sed commodius ipsi calamo per rnetonymiam loquela tribuitur, Johanne Eum, qui calamum dabat, ex v. 3. 8. noscendus, non conspiciente. Nam sic etiam Altare loi/uens audivit Johannes e. 16, 7. — yiTpr^ov, metire) Mensio, adhuc futura. v. 2. ty,v aùX^v) In tabernaculo Mosaico, in tempio Salomonis, et in tempio Ezechielis prò Hebraico isn LXX a.ukv\ ponere solent. Notatur atrium subdiale (in quo facile Titti gramen crescit:) quare sequitur, tyìv sccofkv toO vaou- è'awOev, prò è'cwOsv, alicubi irrepsit: sed haec, aOXr,, quum unica sit, intra templum, cui contradistinguitur, esse non potest. Etiam Ezech. 8, 16. est rvTraa ^n. Sed hìc solius aulae (tempio contradistinctae) exterioris mentio fit: quaein mensurando non cum tempio in censum venire, sed ut exterìor est, ita extra templum sini debet. Per codices lectio sJwOsv multo est firmior. — l'Ewfkv — seco) Ploce : uti Es. 32, 19., in Immiti humilis erit urbs. — TraT'/icow,, calcabmif) Vid. Lue. 21, 24. not. — fjwjvas TSdffapdbcovTa àóo, menses XLI1) Hi menses, et versu 3. dies MCCLX, sunt communes. namque in eventu seriores sunt numero bestiae, qui partim aenigmatice partim proprie positus, transitum libri a propheticis tem- poribus ad communia definit, ut alias ostendi copiosius. Porro, in H armonia Evangelistarum, A. 1736, declaraveram, me in Gnomone responsurum ad Joh. Christiani Seiz. Demonstrationem mathematicam de 1260 diebus testium et mu- lieris, Apoc. 11. et 12. Responsionem equidem hoc loco adornatam habui satis copiosam, non modo ad illam Demonstrationem, sed etiam ad alteram, quam idem, anno 1737 ineunte, Calami mensorii titulo edidit. Sed eodem anno, ut res tum postulabat, scripsi diatriben, a collectoribus operis, quod vocatur Geistliche Fama, post alias Seizii et meas commentationes, Parti XXIII insertarli: et interea dies, decisionem afferens, sententiam meam comprobavit, responsionemque superva- cuam fecit. Hac igitur amota, alios interea nactus adversarios, illum dimitto. nam a disceptationibus haud necessariis vehementer abhorreo. v. 3. fero), dabo) videlicet, ut prophetent. \Jesu Domini hic sermo est, de servis prorsus eximiis. V. g.] jcal sequitur hìc tale, quale i est Jobi 6, 9. •'r&o^n mb» bari Gen. 47, 6. «Fi nj-p usi. — toì> oWi papruai u.ou, duobus testibus meis) Non sunt hi Moses et Elias: sed insignes duumviri, (ut praeter alios interpretes Nic. Selneccerus agnoscit,) illorum simul, et Josuae ac Zoroba- belis similes. Ceterum venturus utique est, ante adventum Christi ad judicium, Elias propheta, uti venit ante adventum Christi in carne Johannes baptista, Mal. 3, 23. (4, 5.) Et quemadmodum se habet indoles et agendi ratio Johannis bap- 1) rcàXiv, iteravi] ut alii, te praegressi v. 7. V. g. — (Saa'.Xsucn 7:oXXòt;, regibus multis] cum illa temporis periodo, quae v. 6. nienioratur, pari passu arnbulantibus. V. g. 10(52 tistae ad adventum priorem , ita habet se indoles et agendi ratio Eliae prophetae ad adventum ultimimi, conf. Matth. 17, 12. not. v. 4. ed Suo Ùjxigili x.al ai Suo "hjjyieai ed evcotciov tou Kupiou T/fc yff? sgtwte;) Vid. App. crit. Ed. II. Deus coeli dicitur versu 13., et Deus terrae, Es. 54, 5. Deus coeli et Deus terrae, Gen. 24, 3. sed hoc loco Dominus terrae, ut in pa- rallelo, Zach. 4, 14. — Omnino Grammaticis regulis et multorum gustui congruit sgtwts;, ac potius od scTcociaf neque recusarem ed s<7twt£<; prò vitio librariorum habere, si hic unus ejusmodi locus esset. Sed quia Apocalypsis scatet fìguratis locutionibus, ut passim ostendimus: quovis loco variante paradoxam, fateor, lectionem genuinam esse praesumo, eamque per librarios minus obstinatos fide- liter simpliciterque propagatam, ceteras vero ad vulgarem regulam per recen- tiores librarios conformatas censeo. In praesenti exprimitur illud ù^lpn, ex Zach. 1. e. quamvis in Hebraeo facilior sit constructio, quam in Graeco, uti modo in "nttfcò Tiywv v. 1. Articulus hoc loco est necessarius, ad nexum sermonis, ut n in tì^fc^n Nullus liber ol habet: manet igitur od. Multo flexilior est articulus Graecus, quam nostra fert assuetudo : ut tw tòv 6y) , platea — cruci fixus esfy Crucis locus sub Tiberio extra urbem erat, haud scio an etiam sub Adriano: in urbem a Constantino exstructam transisse martyrium Dominicum sive crucis locum , docet Eusebius lib. III. de vita Const. cap. 32., et cap. 38., ubi pìateae vicinae meminit. Varie mutata est urbis figura, et posthac mutabitur. Urbs intra moenia locum crucis sive habet hodie, sive non habet, (nani peregrinatores inter se dissentiunt, et qui negant, longe majori cum specie id faciunt:) testium certe tempore locum crucis habebit in platea, vel intra moenia, vel extra, nam sic quoque nm TzkenzXeL dicitur. 2 Sam. 21, 12. Prov. 26, 13. Neh. 8, 1. cum adnot. Halens. p. 178. Lue. 10, 10. (coli. Matth. 10, 14.) Esth. 4, 6. Conf. Lightfoot. Hor. in Matth. p. 54. Bestia pridem valde laborat de Palaestina : post ascensum ex abysso laborat multo magis. v. 9. y.ed (&£7uou(7iv — xorì oùx. àfpVjaouct) Praesens, subsequente alio tem- pore. Sic mox, ^aipouGt y.ed £Ó(ppav07Ì<7ovTou. Conf. e. 12, 4. 13, 12. — Vi^ipa; Tpsft; 7)|u<7u) dies oV 2 ? non 3, aut 4. Irrefragabile exemplum vel unus praebet hic locus, quam religiose, i. e. quam praecise interpres, DOMINI verba tremens, propheticos numeros, proverbiali rotunditate carentes, accipere debeat. vid. Erkl. Offenb. p. 99. v. 11. 7rvsu[;.a (cyrfc) Sic LXX Gen. 6, 17. — e'^riftOsv aÙTOi;) Hanc lectio- nem Wolfius, Graece alioqui callentissimus , exemplo destituì arbitra tur. Atqui Plutarchus, rcuGof/ivoi? toutO , Savòv stfffiXGs [/.igo;. Multo antiquior Herodotus, tolgi écreXGsTv viSovviv. Plato, etesp^sTai aÙT<3 Séo?. Veruntamen hoc ab Hebraismo remotius est. Malim eìgt^Gev év aÙTOi? tin ab Alex, et Augustano codice ad- mittere, praesertim quum facile syllabam ev bis legendam, semel scripserint li- brarii. Sic Lue. 9, 46., sìayiXGs Sé SiocXoyiG^ò; év ocùto%- ubi item év in duobus codicibuSj Seldeni et Wolfii, omittitur. APOC. XI, 13 — 15. 1063 v. 13. óvó[/.aToc àvQpoWov jiIiol^zq é^Ta) Frequens appositio: ^toSsy-a yikiy- &s$ è<^ppaYi bs* Es. 9, 5. Nil defìnio: nil conjicio: tantum quaero. Quod vero sequitur, affirmo: Haec tuba omnium est amplissima, quae et ipsa laetissimum hic habet argumen- tum, etomnes tubas priorum angelorum, coelitibus duntaxat, laetas reddit. Quare audiendi non sunt, qui hic malunt tristes buccinas, ab Judaeis in exeommunica- tione adhibitas, quam festivas tubas interpretari. Antiquitatum Judaicarum ab- usus in exegesi N. T. praesertim Apocalypseos, plus obest, quam usus earundem prodest. Veritas, ex ipsa textus evidentia, suam habente Kfò&pxetxv, discitur: abusus, errores injicit. Alia exempla videmus ad cap. 13, 18. Cannot. 2. §. 2.) et ad cap. 14, 20. 17, 9. not. 1. Praestaret, non attingere Judaeorum libros, si non meliu.s operae pretium ex iis reportari posset. — èv tco oópavw, in coelo) Hoc proprie parallelum est cum loco ilio Dan. 2, 44. : IN Diebus regum illorum (non posteaquam deleti erunt) Deus COELI eriget regnum. Dicitur Deus coeli, ma- jestatem suam in coelo ostendens. conf. omnino v. 13. not. Postea res in terram des- cendit. Vid. mox de regno mundi. — XéyovTSs) Vid. App. Ed. IL Sic e. 4,1. multi, 71 (pcovTi )ìy wv - Vid. etiam cap. 5, 12., et quae notavimus supra ad cap. 9, 13. s. quaeque notat Wolfius ad e. 14, 7. 19, 1. De scriptore Apocalypseos, non 200 post annis, sic existimavit Dionysius Alexandrinus, àw&sxTov (/ìvtoi xal ylatosav oùx. àxpijìtòs sXXviv^oudav aÙTOu (&S7wd, 6CkV t&icó[/.a<7i (jiv (3xp(3apao?s ^pw^sv.ov, 1) è'fical tou ^piarou aÙTou, et Christi, sive Uncti, ejus~) Prima haec est in Tractatione hac prophetica, postEx- ordium libri, appellatio Christi, in mentione videlicet Regni sub tuba angeli sep- timi. Namque rex antonomastice dicitur Christus, ut observat Hillerus Syntagm. p. 356. Conf. Brentii Homil. XLII. in Act. et Explic. catech. p. 114. seq. et p.23. Unctus fuit Elisa propheta, 1 Reg. 19, 16. Uncti fuere sacerdotes, Exod.28, 41.; sed maxime proprie Reges. Unde absoluta Uncti appellatio non nisi regem de- notat. Unctus Domini solet dici, non rex unctus: at non nisi sacerdos unctus dicitur, per epitheton, Lev. 4, 5. imo Unctus etiam expresse a sacerdote distin- guitur, 1 Sam. 2, 35. Psalm. 132, 16. 17. In tota historia evangelica nomen Christi nunquam vocabulo sacerdotis, regis nomine saepissime declaratur. Adeo- que quotiescunque in Scriptura Messias memoratur, Regnum ejus spectatur. Sacerdotale officium simul et propheticum in regio (quod per metaphoram etiam Pastor significat, cap. 12, 5.) continetur. Vid. Hebr. 2, 17. not. Regnum saepe ad sacerdotium unus homo apud gentes quoque gessit, modo sub sacerdotis, modo sub regis titulo. v. 16. évcomov tou Opóvou tou Gsou) Sic major pars codicum, quanquam antiquiores, tou Opóvou, saltu a tou ad tou facto, omiserunt. Throni mentio vel maxime huic loco, de regno, congruit, ubi etiam throni seniorum memorantur. 2 ) v. 17. ó wv xocì ó 7iv, qui est et qui eraf) Kal ó ép^ójASvo;, addidere aliqui. 1) JEamque confidentius margo Ed. 2. curri Vers. germ. sequitur, quam Ed. maj. E. B. 2) Irci Ta rcpóacorca auttoVj in facies suas] Nusquam alibi de Senioribus hoc legitur. V.g. APOC. XI, 17. 18. 1065 Brevior lectio, hìc quoque genuina; plenior, ex parallelismo est. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Tales varietates non cursim, ex rationibus communibus, sed ex- plorate, ex nervis cuilibet proprie loco insitis, decidendae veniunt. Quo pacto deprehendemus in praesenti, non tam cum tribus praecedentibus hunc locum e. 11, 17., quam cum uno subsequenti ilio e. 16, 5., esse conferendum. Trium praecedentium locorum quae sit ratio, ad ea ipsa loca, praesertim ad e. 1, 8., notavimus supra: nunc vero uterque hic locus, e. 11, 17. et 16, 5., in tubam angeli septimi, adeoque in consummationem mysterii Dei cadit, in qua, quod antehac per tò icori ó ép/óy.svo; praenunciatum fuerat, nunc opere ipso exhibetur, et exhibetur quidem primum in coelo, e. H, 17., deinde in terra, e. 16, 5. Vi- derunt id pridem interpretes h. 1. Ansbertus: Nequaquam subjungunt, ut sole- banf, et qui venturus es; praesentem jam demonstrant. Haymo, Ansberti vesti- giis insistere solitus: Intuendum est , quia non subjungit , qui venturus es, ut supra. Praesentem enim jam in judicio, quo haec omnia agentur, demonstrant, quem venturum minime praedicant. Joh. Purvaeus in comm. cum praefatione Lutheri excuso : Tertium quod apponere consuevit, scilicet, Et qui venturus est, ideo non apponit , quia intellectuali visione tunc vidit propheta, quasi Deumjam judicantem. Zeltnerus dissertationem A. 1712 edidit, quae inscribitur Evange- lium tetragrammaton e Novo Testamento exulans. Argumentum, ut id titulus complectitur, ex vero trahit aliquid. Quum Filius Dei versabatur in mundo, de promissionibus in V. T. datis et in nomine Jehovah comprehensis, quotquot eo tempore implendae erant, impletae sunt: et tum, quod futurum fuerat, in prae- sens ibat. Sed tamen in prophetia N. T. id est, in Apocalypsi, illud ó cov /.al ó riv xori ó sp/ó^svo;, quo tetragrammaton T-^rr exprimi solet, quasi de integro propo- nitur, et ipsum futurum, xori ó épyófj.svo;, quasi redivivum in altero adventu Christi, de quo vid. Hebr. 10, 37., sistitur, donec ineunte amplissima septimi angeli tuba primum xori ó ép^.svo;, quod initio solum in rr~$ extabat, deinde etiam xori ó riv, quod terminatio nominis mrv denotabat, gloriosissime absorbentur et in merum illud ó wv transeunt. Hinc fìt, ut etiam res magnae, ab hoc ipso loco, non venire dicantur, uti venire dicebantur modo v. 14. et cap. 9, 12., sed venisse, inox v. 18. et cap. 14, 7. 15. 19, 7. Normativam Scripturae vim, etiam in locutionibus tenendam, ii minus tenent, qui etiamnum in precibus, in canticis, subinde dicunt, Jehovah, prò, Domine vel Jah. Nam sub tuba septimi Angeli desinit usitatum esse hoc Tetragrammaton, et solum Digrammaton ft" 1 cum plausu effantur sancti. e. 19, 1. v. 17. s. £[3aciXsu<7a;- icori Ta s'Ovyi wpywGyiGav) Psalm. 99, 1. LXX. int. Ku- pto? ifioLGilzuGtv òpyt^£c>0o)(jav Xaou Verbum òpy^éTOoKrav respondet hìc Hebraeo n*\ uti Exod. 15, 14. 2 Reg. 19, 28., coli. v. 27. quo denotatur iracundia cum trepidatione. v. 18. /.al ó xatpò;) scil. sVrtv. Non enim videtur hìc ó xatpò; jungi cum ^X9sv (quanquam saepe alias tempus et esse subintelligitur, et venire dicitur, id- que uno junctim loco Psalmi 102. v. 14.) quum sententia illa, Ta s'Ovvi tòpytaOviGav, xal t^XOsv 'h òpy/ì aou , jam absoluta sit. Similiter post verbum epxp[w« subauditur écp Privai habent: et Jer. 2, 35. 25, 31.: quibus locis habent icptvo[/.ai. Innuitur admiranda Judicis summi csv, peperit) Filium mascuhim peperit ecclesia Christiana, Chri- stum, non in persona sua, sed in regno consideratum. De Constantino, imperii potito, interpretatur Vitringa, quem graviter refutat cel. D. Langius, in comm. Ap. f. 137. 141. Neque vero, ut hic idem statuit, Israèlis conversìo hoc loco significatur: nam ea natio in conversione sua non parit, sed nascituri et corona stellarum duodecim, duodecim tribus conversas praefìgurat: coli. Gen. 37, 9. Partus hic descriptus jamdudum est factus: conversio illa nondum est facta. Peperit mulier, quum seculo IX multo plures, quam antea, nationes, cum suis principibus, ad coetum christiani nominis aggregatae sunt, Slavorum nominatinu Hoc igitur fere totum caput impletum est, quamvis in futura referat D. Langius, ibidem, et in Epicr. p. 408. Ipsum draconis bellum cum reliquo mulieris semine, v. 17., praecedit exortum bestiae ex mari: hic autem factus est Seculo XI, ut mox demonstrabitur. — mòv àppsva) Contulere huc literati homines loca apud Aristophanem et Alciphronem, ubi mulier dicitur peperisse tcouSlov àppsv sed diversa est ratio, nam toxl&ov est genus, viòq species. Nec tamen sine causa uióv àppsva scribit Johannes. Etenim sic quoque Jer. 20, 15. dicitur '"DT p ubi Graece est ulòq àpariv, vel àpcviv simpliciter, ut hoc loco Primasius, filium omit- tens, mascidum dicit, quemadmodum versus 13. habet. — év pà{38c«> (ii&ripa, in virga ferrea^ Vindicta in diutinam contumaciam, dum se ad obsequium sub- mittunt. v. 6. sì? tyjv spyi^ov) Eremus est pars orbis occidua, Europa, ejusve regiones praecipue cis Danubium: nam trans Danubium jam antehac magis im- butae erant Christianismo. Conjugata sunt Wi* eremus, et 2^212 occidens. Spectari hoc loco statum ecclesiae a Seculo IX, recte existimat D. Laurentius Reinhardus in Chronotaxi apoc. pag. 14. — Y)f/ipoc; yilioic, àiootosia? sivtfìtovTa, dies MCCLX) Dies MCCLX prophetici sunt anni communes DCLVII pieni: quos si ab A. 864. ad 1521. numeres, certe non longe a vero aberraveris. Fir- mum in deserto, in Europa, locum mulier est nacta, in Bohemia praecipue, et ibi potissimum nutrita est, donec per Reformationem liberius et lautius ei nu- trimentum obtigit. Terminus dierum 1260. est Reformatio 2 ): terminus tempo- 1) T?js 8ta6rfxrj?, testamenti) foederis, cum Abrahamo, Isaaco et Jacopo sanciti. V. g. 2) Alia paullulum computarteli ratione , in cler Erkl. Offenb. Ed. IL p. 592., terminus a quo dierum 1260 (quibus ibi anni communes 677 aequiparantur) non in anno 864, sed 940, et terminus ad quem non in anno 1521, i. e. in Reformatione ,. figitur, sed in Ecclesiae Bohe- micae violenta suppressione, anno 1617 subsecuta; eo quidem pacto , ut ipsa Reformatio v. 14., in medio temporum 1. 2. Va, et, praecise loquendo. in medio binarii, quem haec tempora re- ferunt, locum suum inveniat. Ne magnum hic saltum committi existimes , Lector ! memmeris velim (aus der Einleitung zur Erll. Offenb.,. §. 52.), diem propheticum complecti % annum APOC, XII, 6-9. 1067 rum, 1, 2, et */*» est Millennium. Inter Reformationem et Millennium non est notabilior revolution quam ipsa Re formatto , cujus hinc momentum ingens satis perspicitur. v. 7. ó [uyoirik, Michael) Archangelus, sed tamen angelus creatus. Dan. IO, 13. Jud. v. 9. Creatum agnoscunt angelum Nic. Collado, Raph. Eglinus, Jonas Le Buy, Grotius, Cluverus, Medus, Dimpelius, alii. — tou TCoXspfcai) scil. ifaav. Elegans locutio. Sic Basilius Seleuciensis de Abele, 0X05 tou àcópou ysvó^svo?, totus in id, quod offerebat, intentus. Conf. 2 Chron. 26, 5. in Hebr. Bellum coepit super tcX decades duae, id est, righiti. Secundum veterum Hebraeorum Doctorum regulam, in sacris Scripturis exponendis usitatam, numerus pluralis de duobus est intelligendus, si nihil obstet. Guil. Surenhusius de Alleg. V. T. in N. T. p. 589. Et hoc qui- dem loco stricta acceptio vel eo nomine locum habet, quia inter unum et inter dirnidium interjacet. Indefinito sensu aliquot xaipol sunt /fóvo;. MoerisAtticista, wpa ETGug, àTTtxai;- xoapò; eto>jc, éAAr.vixw;. Ammonius et Thomas Magister, xatpò; pipo? ^póvou, oiov (j.s^sTp'/iyivwv r ( aspcov <7Ó<7tyj[ax- yjsóvo; &è, izoXkùv xat- pwv TTspto/'/i xal a()Xk'/]'\fi;. Apocalyptico sensu xaipò; tempus definitam habet longitudinem, ut ex distributione hujus ipsius periodi in tempus et tempora et dirnidium temporis patet. Incipit haec periodus ante numerum bestiae, et ultra eum excurrit: nec tamen eum tota longe excedit. Habet annos 77779. Tali pacto etiam chronus definitam habet longitudinem, et quinque xaipoù? sive tem- pora complectitur: quanquam Leop. Frid. Gans Nobilis de Putlitz xatpòv statuit habere 80 annos, et chronon 240 annos, adeoque tres xoeipoòc prò chrono ha- bet. Per tempus et tempora et dirnidium temporis alitur ecclesia, serpenti sub- ducta, et flumine, Turcico impetu, petita, nec tamen obruta: ergo ea tempora terminantur captivitate serpentis, et per historiae Turcicae articulos commode dividuntur. Captivitatis initium, uti suo loco ostenditur, erit A. 1836. Itaque tempus sunt 222 2 /9 anni, ab A. 1058 ad 1280. ac medio seculo XI novum apud Turcas regnum est exortum, et mox orientalem orbis christiani partem inun- davit: exeunte autem eo seculo, Hierosolymorum urbs eis est erepta, quam non multo post denuo ceperunt. Tempora sunt 444 4 /o anni, ab A. 1280 ad 1725. Eo intervallo maximopere infestarunt ecclesiam, Constantinopoli capta, Buda diupossessa, Vienna non semel obsessa. Dirnidium temporis, sunt 111 1 /» anni, ab A. 1725 ad 1836. Ante hujus dimidii temporis exitum, et quidem 1) Determinatius aliquanto in der Erkl. Offenb. Ed. II. p. 642. ab eremo , regiones ìstas complexo, {coli. p. 639.) distinguitur locus eremi singularis, Germania; ita, utfugae in eremum ala orientalis. occidentalis fugae in locum quam maxime inserviret. E. B, 1070 APOC. XII, 14—18. XIII, 1. aliquanto ante, ultimos fluminis impetus terra absorbet. — arcò 7ipo<7ct>7uou) Constr. curri Tpé.oi7rcov, cwm reliquia) Hi sunt fideles in terris infidelium dispersi. *} v. 18. éaràOviv) Sic Arethas quoque: et probat Ribera. quanquam La- tini plerique habent stetit, é«rà(fai, quam vicissim lectionem probat Doelingius de antichr. p. 284., et Peganius in Ap. p. 212. Utriusque lectionis par fere et a codicibus est auctoritas, et ad sensum commoditas. Nani de dracone sic flueret oratio: Iratus est, et abiit : et stetit in arena maris, et dedit bestiae ex mari ortae potestatem suam. Sed quia nova pars incipit in et stetit, et hujus partis initio non iterum expressum est draconis nomen, haec statio potius ad Johannem refertur. Qui quidem , tam varia quum viderit , tamen nullam aliam profectio- nem suam, nisi in spiritu factam, v. gr. e. 17, 3., commemorat: enimvero haec quoque statio super arenam maris facta est in visione. Valde singularis est haec visio, et hinc Johannes hanc suam in arena maris stationem commemorat. De visionibus ad aquas conf. Dan. 8, 2. 10, 4. Ez. 1, 3. Gen. 41, 1. CAPUT XIII. v. 1. 'E* Tffe 9aXàctal [/iav) Sic omnia antiquissima vestigia. stSov interserunt duo tresve libri. Assentior Wolfìo, [/iav, quum sl&ov deleveris, non referri ad verbum è'^o)>c£ proxime praecedens, quanquam glossa, in Apparatu notata, esse videtur, quae ^iav eo referat. Quodsi si'Sov subaudiendum est, ex v. 1. id repeti debet, quomodo verbum videndi per hyperbaton adhibet Plinius lib. Vili. H. N. e. 6., Elephantos Italia primum vidit Pyrrhi regis bello, et boves Lucas appellavit — Romae autem (scil. vidit) in friumpho etc. Sed aeque commode cohaeret sermo, s^ov [xtav jctX. coli. v. 14. et Latinus interpres, quum vidi olim non legeret, sic construxisse videtur: et vidi bestiam habentem capita septem — et (habentem) unum de capitibus SUIS (non, ejus,~) quasi occisum in mortem. Ea videlicet v. 1. 2. 3. casuum mixtura extat, quam non semel vidimus, et aliquanto inferius videbimus : facilisque est nexus capitum septem et unius ex capitibus. Unum dicitur caput, prò primo, nam e!?, unus, etiam sine articulo primum dicit. e. 6, 1. bis: Ez. 32, 1., praesertim apud LXX etc. Accusativus piav, qui, ut modo no- tavimus, ab tfyov v. 1. per hyperbaton pendet, ascensum bestiae ex mari et vul- nus arctissime connectit. Quare etiam xscocl TCpo<7e)cuvy]<7av tó Gviptov) Verbum TupoaxuvETv, quum de Dei adoratione agit, Dativum habet passim, et sic de angeli adoratione, e. 19, IO,: sed de daemoniis et idolis, Accusativum, e. 9, 20. Hinc 7upo aip N^iny LXX, èizolzi 7uóXs(7.ov [txzà twv àyioiv. Sic, 7có>.s|/.ov tcoisTv, Ap. 12, 17. 19, 19., et prò rrtsnbtt mò» LXX saepe. Recte hoc bellum cum sanctis ad Cruciatas contra Waldenses refert I. C. Becmannus in Dissertatione de justitia armorum Cebennensium, pag. 33. — rcacav, omnem) Plus terrarum lex Romanorum pontificum , quam Impevatovum obtinuit. Greg. VII. lib. 2. Ep. 75. v. 8. rcpoocuviteouffiv , adorabuntj Ordinarium verbum, ubi de ceremoniis circa papam agitur, est Adoratio, cujus conjugatum est Osculimi, pedum scil. ejus, perinde ut 7rpooci>veiv, xuvsTv, jtuetv est osculavi, linde pU53 LXX 1 Reg. 19, 18., et Symmachus Psalm. 2, 12., 7upocxuvsTv. — àizò) ónzò hoc loco valet ante, uti Matth. 25, 34. not. et construitur piane cum où yéypa:n;sa, idque tam facile, ut ne hyperbaton quidem dicendum sit. Omne dubium tollit locus proprie paral- lelus e. 17, 8. Mactatum Agnum saepe memorat apocalypsis; a mando con- dito nunquam addit: nec sane a mundo condito mactatus est. Hebr. 9, 26. Qui eum in decreto divino mactatum causantur, pari sensu eum a mundo condito natum, resuscitatimi, in coelos profectum dicent. v. 10. od^jxa^oxTiav (yuvàyei) LXX, auyyAsisiv atyj/,a),o)dav , sì^àyeiv cdyjjxn- )>G)(7Lav, àysiv aì^aXcociav, dicunt de victis in captivitatem abductis: sed 1 Mac- cab. 14, 6. dicitur, GuvYfyaysv at^aXcaatav TzoKktw i. e. Simon multos, qui captivi fuevant , libevavit et in unum conduxit. item 1 Maccab. 3, 9. 13., cuvTjyocysv a7:o\),u[jivou<;, viOpoiasv aGpoLG^a. Eaque notio huic loco congruit, hoc sensu: si quis captos avmat, capietuv. — Ù7uàysi, abit) facile abductus. — àxoxTsvsi) Praesens, ut duvàyei. ktsW, ztsvvw, xtsivo), idem. v. 11. x.al, et) Arctissime cohaeret utriusque bestiae descriptio, sicut ca- pite sequenti descriptio rerum laetiorum. — aXko Gviptov, aliam bestiam) Haec dicitur pseudopvopheta, infra, saepius : et hoc loco ipsa ejus actio describitur, ut pseudoprophetae. Opportuna illi erit larvata vivtus et sapientia, quae citva 1094 APOC. XIII, 11 — 15. Verbum DEI, sine Redemtore et Paracielo, a multis per se et gregatim coli- tur, Deisrnum, Socinismum , Pelagianismum hand r eformi d ans , dogmate de Verbo interno abntens, Christianismum cnm ipso Muhammedismo facile con- ciliatura, nec non perversa ipshis Apocalypseos totiusque Scripturae sacrae interpretatio. De hac quoque bestia aliter sentit cel. D. Langius inEpicr. p. 391. seqq. Strictim hìc quoque notabo nonnulla. Jam ab Hildebrandi temporibus priori bestiae alteram (ob communia utriusque, sed magis ob sua, ut improbi faciunt, commoda) inservisse, nusquam dico. Neque menses XLII prioris bestiae dico esse communes, sed locutionem textus imitor, suo loco explicatam. Prior bestia ortum longe antiquiorem habet, quam altera: sed ubi haec quoque orta est, cum priore est. Gregorius VII. pridem fuit: sed causam ejus nondum ex- spiravisse, testis est Legenda ejus. Cum bestia priore imaginem ejus eodein tempore viguisse, nunquam cogitavi. De interitu bestiae et pseudoprophetae obiter egeram p. 733., sed clarius, suo loco, p. 935. Apocalypticam et meam de bestia ideam si percepisset vir venerandus, non tot momenta inter se com- misisset. Ad Elenchum , quem p. 393. subjungit , respondimus supra. — ex, 7T;ou 1 Reg. 13, 2. (i. e. òcra àvGpcÓ7riva, Num. 19, 16.) coyr/ipwc àvGpwT:ou Ps. 60, 13. [/.àyjxipa àvOpwTTou Es. 31, 8. Est autem vel numerus temporum humanus, vel numerus temporum humanorum. Non illud: nam esset humanus aut annorum aut mensium aut dierum numerus. atqui anni 666 aetatem hominis pridem excedunt longissime: dies autem mensesve 666 longe breviores sunt, quam prò bestiae duratione; neque dierum talis aut mensium ellipsis usitata est; mensium denique vocabulum jam occuparunt ex opposito menses 42. Ergo est numerus temporum 1100 APOC. XIII, 18. humanorum. Pro eo autem dicitur numerus hominis, percommode. nani uti Gal. 6, 11. literis tribuitur magnitudo, quae totius est epistolae; et diebus decurtalo, qua longius intervallum decurtatur; Ps. 102, 24. 25. et annis medium, quod est majorum mundi temporum : Hab. 3, 2. sic vicissim nomini collectivo datur inter- dum praedicatum individuis singulatim congruens. Prov. 30, 26., oi ^oLpoypóMtoi eOvo; oùx, ta^upóv item, dies popnli mei ut dies arboris, Es. 65, 22. populi, i. e. singulorum in populo. Apud Romanos, Gallici Togata. Maximeque in aenigmate prophetico opportuna haec metalepsis fuit, donec inventae temporum monades epitheton humanum, a numero tantisper sustentatum, sed sibi proprie destinatum, ipsae subirent. Nunc quum epitheton humanus indefinite accipi et ad singula tempora referri constat, per se patet, talia tempora etiam degi a bestia, et, quod concinne cadit, a computatore numeri. Sic quoque res se habet in mensuris novae Jerusalem, quae sane non universae, sed singulae dicuntur mensura ho- minis, quae est angeli: e. 21, 17. et item angelus mensor de mensura hominis, quae est angeli indefinite, participat. Vidimus §. 5., numerum 666 et menses 42 aequales inter se esse. Ergo 666 humana tempora sunt 666 inter homines usitati anni: et, ex opposito, 42 menses, uti in textu non dicuntur menses hominis, sic revera sunt menses prophetici. Q. E. D. Ita demum satisfit Cad hominem loquimur) Vulgato interpreti, apud quem, ut §. 1. notavimus, sexcenti sexaginta sex leguntur. Si DloCLes aVgVstVs Bossueti, aut aliud ejusmodi nomen, per sua 666 puncta numerum bestiae ex- pleret, suppositio materialis postulabat sexcenta etc. neutro absoluto vim habente substantivi. quocirca etiam Rupertus Tuitiensis voculam DWLVX, ab Ambrosio Ansberto ex DCLXY1 conflatam, resolvens, non potuit sexcentos etc. retinere, sed illam ait facere sexcenta sexaginta sex. Comm. in Ap. p. 379. quo ipso genere neutro multos interpretes libenter, Romanenses interdum invitos, uti vi- deas ad h. 1. Nunc sexcentos sexaginta sex, oportet, aliquos producant: aliter Interpretem, Tridenti tam alte evectum, ab errore, eoque sontico prorsus, (nam et res gravissima est, et lectio in latinis codicibus constantissima,) absolvere non poterunt. Sexcenti sexaginta sex illi, sunt anni. Annos jam pridem inter- pretatus est Innocentius III in epistola ad UN1VERSOS Christi fideles prò subsidio terrae sanctae, A. 1213. et, ut alios intermediorum seculorum commen- tatores omittamus, F. Ludovicus S. Francisci in globo arcanorum, p. 917. edit. Rom. Strictura haec Innocentiana, si addatur parallelismus mensium 42, analoga his longitudo vae primi et secundi, intervalla post vae primum et secundum, con- junctio bestiae et mulieris, veram totius prophetiae interpretationem, vel iis, qui ex pontificia pendent auctoritate, persuadere potest. Ad rem ipsam revertimur. Frequens anni ellipsis est. Xenophon, ol Ssxa à.ivos, 7ricivoc, cajìtvo?, aaTOpvtvo?, cracivo?, Tapavrtvos, TtysXXivos, tató[/.svov glossemati accep- tum ferri debere. Constat enim, inquit, notas ejnsmodi vel frontibus rei mani- bus inuri solitas. Atque hunc more-m aliquis indicaturus consultum putavit, vo- ce™ ysYpajj!.[x.£vov per xouójasvov interpretari. Resp. Si xaiót/.svov dici potest no- men, quod inuritur, non tamen sic dici potest, quod inustum est. Pusilla res est: glossema ulrinque agnoscitur: tantummodo de origine ejus agitur. Mea suspicio lectioni ili i de nomine Agni asserendae militai Erasmi lectione, quae Agni no- mine caret, fretus non nemo, nomen Patris ac non Agni posthac celebratum iri, sperare voluit. Deceptus est inimicus Nicaenae fidei, atque gloriae Christi. Imo vero et Agni nomen et nomen Patris ejus scriptum est in frontibus CXLIV millium. v. 2. /.al r, (pcovYi r]v ^j4oucrca97)i/ivoi><;) Toò; xa- Toix.ouvTa;, unum alterumque exemplar, ex frequentiore Apocalypseos phrasi. Conjunxit utrumque Reuchlinianus liber. toò$ zocOt^ìvouc, potior pars codicum, cum Lat. Orig. Innocentius quiddam est sedere in terra, quam habitare in terra: hoc civium, illud alieniorum. Habitantes in terra dicuntur, quos vae tria feriunt: sedentes in terra, quibus evangelium aeternum praedicatur. Diffe- rentia verborum elucet ex Es. 18, 3. 'pa *^£n bnn *zw br> v. 7. apicscàs, judicii') In extrema tempora refert hoc praeconium Ven. D. Langius, Epicr. p. 402. nec tamen justo serius id, statui debet. Locum Matth. 24, 14., quem confert, expendimus supra, ad cap. 6, 2. — Tr/iyàc, fontes) Non 1) Aevi autem finiti notionem ad confirmandum reliquae chronologiae scripturariae con- centum non conferve nihil, b. Auctor videtur miJiì probasse in Ord. temp. Ed. I. p. 410. Ed. II. p. 352. n. 20.: Multam, inquiens, tcov oucóvwv aevorum mentionem , praesertim in epistolis ingruente millennarii quarti exitu scriptis, Paulus facit. Roni. 16, 25. Eph. 2, 7. 3, 9. Col. 1, 26. 1 Tim. 1, 17. 2 Tim. 1, 9. Tit. 1, 2.; maxime 1 Cor. 10, 11., ubi ait, toc tsXtj twv atòjvwv, fines aeonum advenisse. Habet aetas mundi tempora 35 , sive chro- nos 7, sive aeonas 3V2» in summa: et scribente illa Paulo, 18 tempora erant in exitu, et 17 tempora residua erant. Illa ad haec se habent, ut l 8 /io ad l 7 /io> et in summa sunt aeones 3 l / 2 - Quam distinctam de praeteritis et futuris mundi temporibus cognitio- nem habuerint apostoli ante Apocalypsin Johanni datam, ignoramus: sed certe divinitus ita sunt gubernati, ut indicio postea venturo ipsorum locutiones pulcre congruerent. — Conf. cel. D. Burscher, in dem Versuch einer kurzen Erlauterung des Propheten Jere- miae, Leipz. 1756. p. 255. seq. E. B. APOC. XIV, 7 — 11. 1107 additili* articulus. nam sub mari fontes jam quodammodo continentur: quanquam hi per se quoque magnum quiddam sunt in universitate rerum, vid. Becmanni hist. geogr. cap. 3. part. 4. v. 8. è'-sTsv eTOffs) Vid. ad cap. 18, 2. — ^3'Awv q (/.syàXT)) Sic codices omnes, sic etiam Copt. sic cap. 16, 19. 17, 5. 18, 2. et LXX Dan. 4, 27. At Vi r:oki; interponitur ab Erasmo, ex cap. 18, 10. 21. Saepe nomini proprio ad- ditur epitheton, sine substantivo appellativo. Grandius quiddam sonat Babylon magna, absolute, quam Babylon urbs magna. — è/., de) Asyndeton. — tou oì'vou) Paucorum testium haec lectio est, antiquorum tamen, ex Graecis et Latinis, ad quos Cassiodorius accedit. Quia in iis locis, ubi de ira Dei agitur, ó olvo; tou 6'j;xou dici solet, ideo hic et e. 18, 3., ubi de fornicatione Babylonis agitur, item ó olvo; tou Ouaou a librariis est invectus. Sed vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Saepe ira Dei, saepe meretricia impuritas, sub schemate potùs describitur. In ilio pota, non in hoc, adhibetur vocabulum tou Quu.o-j. — tcsttótucs, potarti) Lu- therus in Praefatione ad Roberti Barns Vitas pont. Ego sane in principio, inquit, non valde gnarus ant peritns historiarum, a priori, ut dicitur, invasi papatum, h, e. ex scripturis sanctis. Nane mirifice gaudeo, alios idem facere a poste- riori, li. e. ex historiis. Et piane mihi triumphare videor, cum, luce apparente, historias cum scripturis consentire intelligo. Itaque secundi hujus angeli prae- conio subservit historia rerum Romanensium, quae magis magisque in lucem profertur: praecipue vero ponderare h.l. fas erit, seposito partium studio, quae sub initium hujus seculi in oriente per Missiones non tam pontifìcias, quam Ro- manas, gesta, et e contrario per Evangelicas Missiones gerì coepta sunt. Im- purum potum gentibus datum excipit purior. v. 9. olXXoc, alias) Bonum est praeconium angeli cum aeterno evangelio, bonum secundi ac tertii: sed tamen alius est angelus secundus, alius etiam ter- tius. Recte intra limites suos se continuit v. gr. Spenerus. vid. Bar. Canstein. in Vita ejus, §. 32. Sed si quis intra eosdem limites propheticum posteritatis scru- tinium atque testimonium coercendum putaret, peccaret. Varia sunt et dona et tempora. Vid. ErkL Offenb. p. 145. 158. s. 166. s. 176. ss. 1041. s. 1117. - zi' zie *tX., si (juis adoraverit bestiam et imaginem ejus, et acceperit characte- rem in fronte sua aut in manti sua: et hic bibet de vino irae Dei, quod infu- sum est merum in calice irae ipsius, et cruciabitur igne et sulphure in con- spectu angelorum et ante conspectum Agni. Et fumus tormentorum eorum ascendet in secula seculorum, net habent requiem die ac nocte, giù adorare- runt bestiam et imaginem ejus, et si quis acceperit characterem nominis ejus) Una omnium horrendissima in tota Scriptura est haecce comminatio. Pellit ti- morem ab interfectoribus corporis timor ab Eo, qui potest et animam et corpus perimere. Lue. 12, 4. 5. v. 10. ex toO oìvou tou Ouaou — év tco ttottìolco ty;; òpyri;, ex vino excan- descentiae — in poculo irae) Ut se habet vimini ad poculum, sic excandescentia ad iram. Considerata verborum differentia. cap. 16, 19. 19, 15. yj ópyrì tov Guu.òv in actum deducit. conf. Rom. 2, 8. not. "Ton 6uu.ò;, "pn òpy/j apud LXX. — tou y.r/cspasj/ivou àxpaTOu, quod infusum est merum) x.spàvvuu.L, misceo, dicitur in genere prò infundo, etiam de mero mero. àxpaTOv merum est, cui nil gra- tiae aut spei attemperatur. Tale merum jam est mixtum et paratum adoratori- bus bestiae. Propinqua impendet et sanctis salus, et malis poena. Psalm. 75, (74) 9., TTOTTjpLOv év ^etpl Kupiou oìvou ày.py.TOu, tùcT^zc, *spà<7i«CT0;. v. 11. zi; aìwvoc aìwvcov) Sic quoque cap. 19, 3. 20, 10. Vestigia hujus lectionis, studiosissimam indaginem desiderantis, notavimus in Apparati!. Ceteris locis scribitur, sì; tou? aì<3vy.<; twv aìcóvwv. Utraque quasi quadrata locutio est, ut myrias myriadum, coeli coelorum. Articulus emphasin habet, praesertim ubi 70* 110S APOC. XIV, 11 — 18. de Aetemitate Dei sermo est. Magna in bisce locutionibus est opportunitas ar- ticuli Graeci vel adhibiti vel praetermissi. — àva^ate, ascendit) Praesens, post futurum, futuri vini liabet, sed cum empbasi. v. 12. x ) ol r/ipouvTsc, servante*) Vel conjunguntur abstractum et concre- timi, patientia et servantes: vel potius est nominativus prò genitivo, twv àyiwv, oi TYjpoOvTS?, sanctorum servantium: coli. cap. 1, 5., ltqg-ou ^okttou, ò [xàpTu; v. 13. 2 ) àTiràpTi, ^éyst to 7WeS[«c) Vocem illam, Scribe, Beati mortili, qui in Domino moriuntur, ut reguiescant etc. elocutus est coelitum quispiam, cujus personae et conditioni proprie congruit, Jesum appellare Dominum. Eam vocem Spiritus ipse quasi per parentbesin interpellat, simulque comprobat et amplificat, per voculam dodcpTi, a modo: perinde uti post, Scribe, Beati, asseveratio sequi- tur capite 19, 9. A modo, scil. beati sunt, ini/uit Spiritus. A modo, ab hoc ipso articulo temporis, quum vox haec in serie prophetiae loquitur. Occurrit etiam loquela Spiritus, e. 22, 17. 2, 7. etc. Loquitur autem Spiritus in sanctis, prae- sertim afìlictis, 1 Petr. 4, 14., domumque petentibus , 2 Cor. 5, 5. A vocabulo f/.a*àpioi pendet l'vx, uti e. 16, 15. 22, 14. Nal primum in margine extitisse videtur, uti e. 22, 20. vai alterum: unde alii vai Tiyei, alii Xsyet vai fecerunt. Sine hac vocula constat sensus 3 )- Latinus eam non legit, sed òlk apTi duplici- ter expressit, a modo jam, uti Gal. 1, 6. sic tam. [Conf. App. crit. Ed. II. P. IV. N. IX. §. CX VI. CXVIIL] — iva àvarcauGwvTai) Futurum, uti iva eVrai, e. 22, 14. 4 ) v. 14. swà, et) Messis et vindemìa, quae hoc loco describuntur, extre- mum judicium antecedunt, ut Cluverus copiose demonstrat. Utraque describitur etiam apud Joél, e. 3, 18., et toto ilio loco, ut Joach. Langius docet. — xa0r r [j.£vov w.oiov) Alii, zaGr^asvo; o|AOto;* alii rursum, prò vscpsXv) Xeincv), nubem can- didami ut iidem fierent casus. Media lectio, casus miscet: (neque obstat hìc e^wv subsequens, coli. App. p. 778. Ed. IL p. 488.] vide supra ad cap. 4, 4. 7, 9. 13, 3. Communes coiistructionis regulas nemo ignorati sed non temere tot lo- cis in tam paradoxa sermonis figura codices optimi conveniunt. Quae hujus ge- neris sunt, ab iis uti me, post longam considerationem, non facile recessurum puto, sic ea nomini obtrudo. Sensus in omnes partes idem manet. Per messem magna piorum, per vindemiam magna impiorum multitudo ex mundo educitur. 5 ) v. 15. tti; y^fej terrae) Sic quoque v. 18. in vindemia. Terra hìc non contradistinguitur mari: sed tamen amplitudo hujus vocabuli restringitur versu 20. per urbem. v. 18. koà oiXkQ$ ayyeXoc ex. tou BuffiatfTVjptou, ó e^cov écouaóav èm tou :rupò;, èv7]<7s xtX.) Observationem generalem de Interprete Latino vid. in App. crit. Ed. II. ad h. 1. — éxi tou Tuupò? dicitur singulari numero: videtur autem singu- laris prò plurali, quem tò xup non habet, hoc loco positus, coli, twv u^octcov. cap. 16, 5. — tou; [3ÓTpua; — ai cTacpuXal) Synonyma saepe sunt ó pÓTpu; xal 'n ,or et tamen hoc loco singulare est: impii omnes, unius vitis instar sunt, omnes cohaerent. v. 19. ipfldsy, jecif) Hujus igitur angeli opera perferentur uvae de vile amplissima terrae in. unum torcular. — tyiv V/jvòv tòv piyav) Etiam Hebraeis foemininum est n* r, Xt)vó^« sed ad t«v V/ivòv adjectivum additur masculinum, H ebraico more: (vid. Buxtorf. Tlies. p. 338. 399. 423.) idque hoc certe loco facit ad amplifìcandum, ut etiam apud Graecos. vid. Budaei comm. L. Gr. col. 1500. seq. Olim nonnulli, Hebraismo non perspecto, sic interpretati sunt: Jecit magnum, i. e. superbum, antiquum hostem, in torcular irae Dei. Ita habet Pri- masius, et Ansbertus. v. 20. càjjux.) sanguis') sanguis uvarum, vinum rubrum, id est, sanguis im- piorum. Metalepsis. Occidio impiorum innuitur, non cruciatus aeìernus. Alii quoque hostes in torcular postea incidunt. cap. 19, 15. — cly^i tcov yjx^vwv twv iTirTtWV, àxò gtoc&cov yOacov é^axosiwv, usque ad frenos ei/uorum, per stadia mille sexcenta) Utraque phrasis profundum et longum sanguinis torrentem denotat. confer eli. 'Atuó cTa^'wv xtX. de intervallo dicitur etiam Joh. 11, 18. Non- nulli Rabbinorum cultores hoc referunt ad Palaestinae cireuitum aut longitudi- nem. Sed longitudo, etiam cum regionibus editis et ab inundatione immunibus, multo minor est; circuitus, multo major. Quid si innuatur vallis Kidron, inter nrbem Jerusalem et inter montem oliveti (Act. 1, 12.) interjecta? nam torrens in ea valle, cum suis anfractibus, et in ipso mari, quoad sanguine tinctus fuerit, 1600 stadiorum longitudinem poterit habere. Locutionem proprie accipiamus. [Conf. Ez. 32, 6. V. g.-] CAPUT XV. 2 ) v. 2. NixwvTa? ex) Rara phrasis, sed similis illa Lycurgi contra Leocr. ti tcoi&v àv voctjv Xàfìot Tuapà twv TCoàsuitov. Quod ad praepositionem attinet, LXX habent, rcofieìv éxSucwjiv ex twv syOpcov -/.ri. — xal ex tou àpiOaoO tou óvópagrog aÙToO) Post xas additur apud Erasmum, ex toO ^xpdc^xaTO^ aÙTou- et sic fere duo tresve codices, ita inter se propinqui, ut unius instar sint, qui tamen ipsi glos- sam, dum aliter aliterque in textum inferunt, produnt. Vid. App. ad h. 1. Revera non sunt tria: sed nomen bestiae, AUT numerus nominis ejus, (disjunctive,) est ipse ille character. Character, est genus: species duae, nomen bestiae, et nu- merus nominis ejus. Inde character bestiae, indefinite plerumque, eitatur, e. 14, 9. 16, 2. 19, 20. 20, 4. definite vero, charagrna nominis ejus seorsum, cap. 14, 11. vel numerus nominis ejus seorsum, h. 1. Nam horum altero aite- rum connotatur; vel uno tempore nomen bestiae, alio numerus nominis ejus magis viget. ex, praepositio, aliquoties hìc ponitur, uti cap. 18, 20. — écwira; éVt tt,v Qà^aorav tt,v OaXivr,v, stantes ad mare vitreum) ìtcì cum accusativo, et cum ipso st andi verbo, denotat vel super, in, cap. 7, 1. 11, 11. 12, 18. 14, 1. yelju.cta, ad, cap. 3, 20. 3 ) v. 3. ó fìaedeò? tójv éOv&v, Rex genthun) Augusta appellatio, et oppor- tuna, coli. vers. seq. et Jer. 10, 7. et tamen a librariis varie mutata. v. 4. TtàvToc Tà è'Gvr,, omnes gentes) Hìc et conversio gentium omnium, Cconf. Jer. 16, 19.) et motivum, cum tempore conversionis, declaratur. 1) 7]-/.[j.asav, maiuruerunt] poenae. . Malitia penes omnis conditionis homines, qui nostra aetate vivimi;, quoad omnia, quae fidei, spei et amori contrariantur, vix censenda est majora incrementa sumere posse. Perditissima est et piane desperata mundi fa- cies. V. g. 2) v. 1. ETcXsaOv], consummata est] Post liane consummationem instant meliora. V.g. 3) ttjV -wovjv tou àpviou, hymnum agnelli] Agnellus hymnum istuin Patri suo into- nai, in coetu magno. Ps. 22, 23. 26. V. g. 1110 APOC. XV, 7. 8. XVI, 1-9. v. 7. (piàXa?, phialas) «ptdcXvi Ss . Subjecti epitheton, illic, ó TwocvTOjtpaTwp • hìc, eodem casu, ó oclo?- utrobique sine >cal particula. Prae- dicatum, illic, e. 4, 8. £Lym? hìc, Sbcouo;. Neque enim ita construenda est oratio, Sìkxloc, -mi osto;- quum multa in textu verba sint interjecta. Primis et postreinis Apocalypseos locis dicitur Dominus ó wavToxpàTop, Omnitenens; hìc, judiciis se exserentibus, ó octo?, pius. Primum a Robore laudatur, ne tempore patientiae nil videatur valere, quum in fine satis sit ostensurus Roboris; deinde a Grafia, ineunte retributione. Pariter Robur et Grafia tribuitur Domino in Psalm. 62, 12. 13. Epitheton Scio; Hebraeo *P0ft respondet, significatque, activo vel pas- sivo sensu, gratiosum. Deus in omnibus operibus suis gratiam suam exhibet, et ab omnibus sanctis gratiam init. v. 6. à£ioi stai, digni sunt) Abrupta oratio, magna vi. Ita cap. 14, 5. à[/.v) Genitivus simplex, absolute, uti Lue. 8, 20. "XsyóvTcov. — òrt, quod) Ratio, sub qua terrico- le admirantur bestiam. sic piane, òri, Job. 9, 8. — *al Trapelai) Sic habent an- tiqua documenta, summo consensu: nonnulla, xiocl irapEOTiv. Tantummodo de M. et Pet. 3. minus liquet. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Ipse Erasmus , si viveret, tot codicibus, quorum nunc copia est, herbam, utarbitror, porrigeret, et asseclas suos miraretur, qui lectiones ab ipso olim aegre constitutas tam religiose tuen- tur. — Neganti mihi, /.afousp particulam ab Johanne usquam adhiberi, Wolfius regerit, ne verbum quidem TuapscTocL ab Johanne adhiberi. 2 } Sed dispar est ratio, nam verbum w&péavca nullus idiotismus excludit: particulam quamtis Hebrais- 1) ix T?j? à(3uca fcépaTa, decem cornila^ Decem cornua respondent decem digitis pedum in statua regali, Dan. 2, 41. s. 7, 7. 20. 24. Quumque utervis pe- dum quinos habeat digitos, exspectandum erit, num decem reges futuri sint ali- qua ratione in duos quinarios distincti. — oùx eXa^ov — 'Xa^àvousL — s^oikti — ó\&óa.crtv — r.okz^ ctougi, non acceperunt: accipiunt, habent , danti pugna- bunf) Praeteritum, praesens, futurum. Non acceperunt, quia bestiae dederunt, v. 17. Obj. Sic migratur ordo textus. Resp. Expendatur chiasmus modo notatus: ex quo etiam in v. 18. praesentia ponuntur ante futura versu 14. notata; et, ci- tra eum, etiam ante futura versus 16ti. Sub interitum bestiae memoratur etiam 111S APOC. XVII, 12 — 17. XVIII, 2. regum clades. v. 8. 14. — co; paffiX^s, ut reges) regno nunc demum capto. — abcv cópav, unam horam) Conf. v. 10. not. Non dicitur, una fiora, uti e. 18, 10., sed horam unam. Similis accusativus e. 20, 2. — v.ztx tou (hjptou, cum bestia) Bestia habet asseclas, decem reges: antitheton, v. 14., cum eo, Agno, qui suos item habet asseclas. v. 13. txiav yvwpiv, unam sententiam) Magna consensio non semper est character bonae causae. — StSóastv, dant) ad praelium cum Agno. v. 14. ySkr^ol /.aà éxXsjtTOÌ xaì tcottqi, vocati et electi et fideles) Descri- buntur comites Victoris. DicUntur hoc loco kXtjtoI, xsxXr.uivoi e. 19, 9. Utrum- que semel in hoc libro, ut etiam ivSkiv^oi Confer 1 Reg. 1, 41.: xal ttocvts; ot kX?)toc oe [/.st' aÙTOu. v. 16. xspaToe, cornua) Decem cornuum ante bestiam mentio docet, po- tiores, in ipsa mimicissima vastatione meretricio, cornuum partes fore. nam etiam ocùtcov, eorum, versu 17., ad cornua prae bestia refertur. — kki tó 0yj- piov) £t:1 tò 0Yipiov, fecit Erasmus, quem hìc quoque sequuntur, qui solent, editores, quanquam lectionem hanc, e Latinis deterioribus fictam, vel solus Andreas Caesariensis redarguit. Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. — Haec vero oratio, Et decem cornua, quae vidisti, scoti et bestia, hi odio habebunt mere- tricem, pianissima est, cornua et bestiam per voculam o^toi hi complexa, et ad sensum gravissimum, quem ea demum exhibet, accommodatissima, quod non modo decem cornua, sed etiam bestia ipsa Cquo parto Protestantes ab invi- diosissima classici adversus Romani canendi suspicione liberantur), meretricem odio sint habituri. Divina gubernatione provisum est, ut Apocalypsis ante Re- formationem, in media Hispania, Compiuti, valde sincera, praesertim in stric- turis Romam ferientibus, ederetur. Atque hoc loco Complutensis editio et lec- tionem, y.%ì tò ftr^iov, exhibet, et puncto, approbationis signo, eam distinguit. Consentiuntque monumenta fere omnia. Inanis esset tot codicum collatio, si ta- lium quoque locorum germana lectio aut postponeretur sine fine, aut saltem in ancipiti relinqueretur. ' Hoc uno meam Wolfius in locis fere omnibus, ubi a me dissensit, sententiam firmat. — tt.v 77Ópvr,v, meretricem') Quaestio nascitur, utrum bestia, ex abysso ascendens, bellum cum duobus testibus gerat prius, (coli. Erkl. Offenb. p. 546.) an Babylonem vastet. Babylonem, ut videtur, prius delet, regno vixdum sibi a decem cornibus dato: deinde, relieta illa sede, to- tum in sanctam urbem furorem effundit, et inox cum suis in extremam cladem incurrit. Nam et sub duorum testium in coelum ascensuin, resipiscente post terrae motum multitudine, consummatur mysterium DEI: et cornua decem reg- num suum dant bestiae, donec consummentur sermones DEI. — >cal aÙTr ( v, et ipsam) Hoc emphasin habet, in antitheto ad carnes et opes meretricis. v. 17. T7,v y v w[A7,v aÙToO, sententiam ejus) bestiae videlicet. Locutio, yvcóav) Gsou, extat Ezr. 6, 14. sed hoc loco Johannes tt.v yvcóirr.v tou G'/ipiou, sententiam bestiae contra meretricem , notat. — zal Troi^ai .);/i07)zv (Kupto;) eì? tyiv y-7Jv. Addi possent loca, ubi psi et vco^acGat, inter se respondent. Sed rem conficiunt duo superiora, nam èco? et sic in illis, et aypi in Apocalypsi, phrasin piane similem reddunt, et extat in illis verbum Pwn quo verbo 2 Chron. 28, 9. notatur caedes in coelum pert ingens. LXX, £ ex cTàw, et r&xù ex eodem i<ù. Itaque Babylon summam securitatem, prò praeterito, praesenti ac futuro tempore, ostentat. Reginam se appellat: erratque Bossuetus, quum corruptam tantum- 1) xatotxy]TrJpiov, domicilìum] Nondum hoc additimi fuerat e. 14, 8. V. g. 2) v. 4. ì^ùSzxz , exite] Exitns hic proxime ante ingruentes Babylonis plagas in- jungetur. V. g. 1120 APOC. XVIII, 7—13. modo ecclesiam, non etiam civitatem regalem, in Roma, a nobis quaeri putat. Utnimque spectatur. Vid. e. 17, 5. 18. v. 8. LCT^upò^ , robustus) ba LXX ìa/upò?, 2 Sam. 22, 32., et passim. v. IO. pa,6uXàv vi ttóXi; vi t<7^upà, Babylon urbs robusta) Illa civitas Va- lida, Tertull. de cnltu foem. e. 12. 'Pupi, robur. Antiquiores Yalentiam di- xerant: advenae Graeci, Romam. Ad nomen Romae retuleris etiam tr^nir? Robustos. Es. 53, 12. Multis partibus validior apud prophetas est notationis locus, quam apud philosophos. Similiter rheda , et securis, Romanis propria, notantur, v. 13. e. 20, 4. v. li. seqq. yó^ov *) jctX.) Constructio facilis est a yó^ov v ad xpó^aTa , et cum his cohaeret ^u^à;, eodem casu: sed ad «nuov, osStòv, cw^aTcov , denuo suhaudias yó^ov. nam equi, rhedae, corporei, vecturae variarum mercium in- serviunt. Mixtura casuum, ut apud Hippocr. de humoribus, e. 25. Copiosus est Pricaeus, in exponenda hac enumeratane. Si Ceremoniale Romanum evol- vas, sat crebro pleraque omnia barum mercium genera videas occurrere. v. 12. Gmvov) Góoc nonnullis cùria: sed citria xixpia est, Gua thya. Etiam haec est arbor odora : itaque thyae generibus non absimilis citria. vid. Plin. 1. XIII. e. 16. toto. Nil hìc loci hebeno, sed paullo post. — ex, EuXou TtfjLtcoTdcTou, ex Ugno pretiosissimo') Pro £uXou, XiGou Afri quidam legerunt, ex alliteratione ad praecedentia. 2 ) Ex lapide pretiosissimo non fiunt vasa; sed ex lapide pre- tioso, vel ex ligno pretiosissimo. Tale inprimis hebenum, quod saepe cum ebore memoratur. Alterum candore, alterimi nigrore excellit; utrumque lae- vore eximio. Vid. Fulleri mise. I. 6. e. 14. — yaXy-ou jctà.) ex aere et ferro et marmore. v. 13. à(/.<«)[/.ov , amomum) fruticis genus, cujus lignum suavem praebet odorem. [Non omit tenda haec lectio. Amomum Italis gratum. Not. crit.] — Y.y LXX saepe, a[7.a£a. Sed psàvi, neminem, qui Gràece ante Johan- nem scripserit, reperias: nec res ipsa in specie videtur nota Graecis fuisse. nam aliae nationes aliis vehiculorum formis gaudent. Neque rheda, Isidoro reda, Graecum est, ut satis Andreas Caesareensis ad h. 1. docet, psSav in gratiam Graecorum Ò£/)|/.d;v, Matth. 27, 65. Nec minus novum rheda in Graecis sonuit, quam in Latino sermone illud ochema sonaret. Hinc Graeci librarii tam varie li. 1. scripsere psStòv. Neo- graeca versio, à[/.al;ia. Plurima Gcdlica valuerunt, ut rheda, quo Cicero uti- tur , ait Quintil. 1. I. e. 5. at Isidorus : reda genus vehiculi quatuor rotarum. has antiqui retas dicebant, propter quod haberent rotas. 1. 20. e. 12. Arabs, Graece doctior, quam Latine, substituit mulorum et camelorum. Vocabulum Latina civitate donatum, atque adeo Latinum, non temere hoc loco est adhibi- tum. Romam videlicet propriumque Romae luxum haec strictura petit. Hieron. in Es. 66., sarraco gallico, covinisque bellicis, et equis Cappadociae atque Hispaniae, ac REDJS ITALIAE et e. Conf. de Hebraeis per Hebraica verba significatis, not. ad e. 7, 4. — xal ccópcTcov, /.od ^u^à? àvGpwrccov) Saepe Graeci 1) At lectio *fó[J.o; quoque, v. 12. in, praeferiur In margine utriusque Edit. E. B. 2) Itaque Ed. 2., cum Vers. germ., lectioni £uXou palmam concedit, deserta crisi Ed. maj. E. 13. APOC. XVIII, 13 — 24. 1121 (jcótAara diclini prò mancipiis: Tob. 10, 10. (11.) (rwaaTa x,ac KTYjVy) xac àpyópcov. et sic LXX Gen. 36, 6., 7uàvTa toc aaTa tou otxou auTOu. Rursum iidem, Ez. 27, 13., èvsjjLTuopsuovTai toc sv cjw^ats àvGptÓTrwv. Utroque hoc loco UJS2 et pD3 SZHtf est in Hebraeo. ^uyal àvOpoórcoov dicuntur cadavera, de f aneti, Num. 9, 6. 19, 11. sed et virentes, Lev. 24, 17. praesertim captivi, sive mancipia. Num. 31, 35. 40. 46. Hoc loco, ubi mercatores inducuntur conquerentes, corpora sunt servi, ad portandum merces aut heros: animae hominum, servi, quatenus per se mercis loco habentur. v. 14. /.7.1 r ( ò-wpa x.tX) Hebraeo "f^P respondet apud LXX ini Ò7twpa, Jer. 48, 32., et denotai fructus arborum. Ab iis, quae in urbem per mercato- res importabantur, nunc venitur ad domesticas ejus delicias, quarum haec una species, v\ decapa, plurimi omnium ibi habita, exprimitur. Subsequuntur autem duo genera: tcx AcTuxpà sunt reliqua in victu, penes ipsam deliciosa; Tà Àa k u.wpà sunt in amictu et cultu , ad alios exsplendescentia. Opportunum ergo locum hic habent haec verba, quae nonnulli post versimi 23. collocanda suspicati sunt. Verum uti v. 10. secunda persona adhibetur, eademque v. 22. tertiam exoipit, ita hic quoque. v. 17. tcóc> ó èia tótvov 7>)iwv) Non bene, ut arbitror, hanc lectionem in Àpparatu posthabui. *) Optimis nititur monumentis, et denotai utique genus hominum diversum a gubernatoribus , quibus tamen adjungitur, et a nautis, et ab omnibus qui mari operantur. Itaque ó èia tottov tt^scov is fuerit, qui unum in locum, emporium, regionem, identidem navem agit. Alii, r&c ó ini tcSv t:Xoco)v t:>ìwv. alii, tzx; im tcdv ttXoccov ó ot/.c),oc. Illud ex fesiinatione, ut vide- tur; hoc ex paraphrasi germanae lectionis. — xai oggi t/jv GàXacaav spyà^ovTac) épyà^saQac non solum est aliquid operando efficere, sed etiam, quod jam extat, tractare. Sic LXX, épyà^saQac y/Jv, -apà^sccrov, àixTTS^cova , ttóXcv, j^pusiov wrk. v. 18. ti; ójJLOta, quae similis~) Una urbs in mundo incompar abili s habita, Roma. Vid. Pauli Aringhi Lib. II. Rom. subterr. e. 1. Terraram dea genthm- que Roma, Cui PAR est XIHIL et ni hit secundum, dicitur Marciali: Athenaeo, epitome orbis terrarum. v. 20. oc àycoc, sancti) Hi ponuntur ante aposfoios et prophetas , vei tanquam genus ante speciem, vel tanquam ii, quorum aliqui ante aposfoios et prophetas sint occisi. 2 ) v. 22. [xouscxtov ) musicorum , id est, cantorum. hi enim sunt praeci- pui. ta^ÙS LXX pouotiioi, Gen. 31. 27. Ez. 26, 13. — tò/vctti;, artifex) Nus- quam magis, quam Romae, florent, cum musica, ars pingendi, sculpendi etc. ut docent Topographiae et Itineraria, v. gr. Keyssleri, Part. I. Ep. 49. etc. v. 24. év aÙTYj, in ea^) Hoc quoque angelus loquitur: nec tamen dicit in te, sed in ea, (conf. Matth. 23, 37.) nempe in deceptrice gentium, jam ita de- mersa, ut extremas hujus allocutionis partes non audiat. — ?:dcvTtóv tgW ècoay- [jtivwv, omnium, qui mactati sunt) Omnia Romani imperii theatra, Christiano- rum caedibus insignita, docet Aringhus T. I. operis citati, f. 125. idemque f. 132., unam Romam mactandis Christi ovibus GEXERALE quasi MACELIAJM con- 8titutum fuisse ait. Multum sanguinis effudit Roma pagana; non minus, pon- tificia. Ab A. 1518 ad 1548 plus 15 milliones protestantium, Inquisitionis opera, occidisse, sunt qui putent, ut memoratur in Exeg. Germ. h. 1. Grandis hic nu- merus etiam duplicatur ab A. 1550 ad 1580 apud Hoe in Ap. 17. qu. 234. Neu~ trum verisimile. Plus 90 myriades ab A. 1540 vel 1550 ad 1580 censentur 1) Praefertur itaque in margine Ed. 2. et in Vers. germ. E. B. 2) v. 21. Oyt(o<; , ita] Indicio est haec vociala, nondum hoc vaticinium impletum v. cr- ii 1122 APOC. XVIII, 24. XIX, 1. apud Frid. Seylerum in Roma titubante, p. 339. s. Verus numerus, quisquis est, stupendus est. CAPUT XIX. v. 1. ^covviv, vocem) Longe diversam a questibus capite 18. descriptis. — àXkrikQÙ'iaL , Hallelujaìì) Gravissimum est hoc celeusma, de quo aliquid dicere necesse habemus. §. 1. Hebraicum est rp ibbn ex ^hr* et TT compositum. §. 2. Nomen fi; occurrit in hymnis V. T. Exod. 15, 2. Es. 38, 11. Psalm. 118, 5. 14. 17. 18. 19., et passim alibi, praesertim in hoc ipso Hallelujah, quod in Novo Testamento sola Apocalypsis, in hac una periocha, sed saepe, exhibet. §. 3. Nonnulli &* ab fifcjP derivant, et ad Decentiam divinam referunt: sed, ut plerique agnoscunt, eo potius nomine denotatur Is qui est. §. 4. Literam spiritalem tergeminam "mu statuminat Hillerus in Onom. p. 262. unde secunda radicali in ■» vel i conversa , thema rrx et nifi et porro nomen fipfitf et ni-" 1 derivatur. §. 5. Eodem pacto formatur fi; per "■ prò fi (ut in rspb prò nr.tsb et «*;£."** prò fifitoHN) perque n mappikatum. nam quemadmodum ex fi finali fit r; media- num, pariter ex fi mediano fit fi finale, ut in fib ex fifi: et in aliis, quae Coc- cejus in Lexico, col. 284. bene notavit. §. 6. Nemini liane analysin obtrudo : non tamen facile quisquam negaverit, 5T! dici eum Qui est: idque ratum manet, etiamsi cum Hillero ex VP futuro re- petas. nam illud, xaì ó ép^ó^evo;, jam antea in pausam datum est. vid. supra, ad e. 11, 17. In tribus incisis, ó 7,v kgci ó wv jtocl ó ép^ó[/.svo$, accurate erant discer- nenda tempora, sed ubi tò ft^ seorsum extat, derivatio ex TP vim praesentis temporis, ut in tot propriis nominibus humanis conspicitur, non tollit. Nomen, ó wv, ponunt LXX int. Exod. 3, 14., et (ubi minus loci erat) Jer. 1, 5. (6.) 14, 13. 32, 17. ipsumque fi; idem dicit, quod ó tov, interprete Euthymio apud Fuller. misceli, p. 486. seq. Adde Drusium ad h. 1. §. 7. Nomen fi; non ex nomine fiw decurtatum esse, patet ex eo, quod rnrr multo saepius , quam fi; dicitur, et quod interdum conjunctim r^r^ w lau- datur. §. 8. Ut Deus per Mosen se fiW nominari jussit, statim sub ipsum exi- tum ex Aegypto etiam nomen fi; introductum est in Cantico Mosis, Exod. 15, 2., his verbis: rtfwb n b vpi rp rvntetl v? ubi ex praesentissimo saluberrimi operis divini sensu Dominus dicitur tn^, 6 wv. Hinc non nisi in Canticis hoc nomen ci- tatur. Concinit cum Mosis cantico Esajas, populum ita loquentem inducens "O rflwb "ò vpi fiirp fi^ m^n v$ e. 12, 2. Idem mrp srn ^ *•& "h? rnrpa inan £rto$i2 ^nsr c. 26, 4. Utroque autem loco Esajas simul ad fiduciam in posterum hortatur, ideoque is r>irs et r^r^ pp Dominum appellat, eoque ipso nos utrius- que nominis difFerentiam docet. §. 9. r^ dicitur Deus, quia Est: fiirp dicitur, quia Erit et Est et Erat: rnrp r^ dicitur, quia v. gr. in Esajae Cantico celebratur, uti se praesentem Deum in opere ipso praestitit, et simul m posterum se praestaturus, omni fiducia declaratur. Nomen rnrs temporibus promissionum in effectum tenden- tium frequentabatur : PP omnibus temporibus aptum, praesenti ope exhiiaratis, atque adeo maxime novissimis. Sic consideratio temporis futuri, nec non pri- stini (Jer. 23, 7.) in praesens coalescit, et qui antea dicebatur ó wv >cal ó riv xal ó sp^ó^svo;, deinceps dicitur ó wv /.olì ó rjv, et, ó wv. §. 10. Huic igitur Cantico, Ap. 19., etiam atque etiam convenit Hallelu- jah, et in eo nomen fi; ó &v Ens. §. 11. Laudatur passim observatio, quae apud Kimchi extat, quod Halle- 20. 1123 lujah primo suo in Psalmis loco resonet sub interitum peccatorum et impiorum, Ps. 104, 35. Plura vero ex Rabbinis in eandem sententiam, coli. Prov. 11, 10., collegit Cartwrightus 1. 3. Melif. Hebr. e. 8. 1 ) v. 5. aìvsiT£ tw Osto -ri^wv) LXX, jtal fivsTav tw Ruptw, 1 Chron. 16, 36. aìvetv r(ù Kuptw, e. 23, 5. item 2 Chron. 5, 13. 20, 19. Hebr. r^rrb bbn Descri- bitur his locis solennis Illa laudatio, Domino praestari solita, per Levitas. Adde locum Ezr. 3, 11., de cuncto populo, eadem phrasi Hebraica et Graeca. Quanto major solennitas in Apocalypsi! Excitantur omnes servi ejus, et timentes eum parvi et magni, ad laudem solenniter ei dicendam. Id faciunt versu 6. [coli. Ps. 115, 13.] 2 ) v. 7. vrroLy.xGSv èauTYjv, paravit se) i. e. coepit parare se. ut 7T£7:iun LXX àmfìifc Chaldaeo para- phrastae est Nirtzn tznb'Wa Romanus impius. — ttiv X^av/iv tou Tropo;, stagnum ignis') In Apocalypsi non occurrit gehennae vocabulum. v. 21. oS loiizoì, ceterì) etiam reges. v. 18. 19. Cum turba miscentur, ut Pharao, Zaerach, Gog.Yid. Ord. Temp. p. 161. s. 182. s. [Ed. IL p. 142. s. 160.] CAPUT XX. v. 1. v Àyys}vOv, angelum) De angelo creato interpretatur Cluvents, T. HI. Dil. p. 321. Primasius in summario libri V., et Ticonìus in homil. 17., Andreas Caes. sermone 20. caput 19. et 20. arctissime connectunt. Joh. Frid. Schmidìus cladem antichristi, (quem quomodo interpretetur, nil interest h. 1.) agnoscit prio- rem esse millennio, et qui id neget, in poenam, e. 22, 18. 19. praedictam in- currere. vid. Chronol. Anleitang , Part. II. p. 316. v. 2. tòv àpsbcovTa ó oD^ Job. 12, 14. — Iva pi, ut ne) Unum hìc exprimitur beneficium: sed id ipsum est longe maximum, et multa magna bona secum habet conjuncta. Nam regnum Dei, principe hoste remoto, vigorem non impeditum obtinet, apud gentes, et grande mysterium Dei, prophetis evangelizatum, con- summatur. Ap. 10, 7. Chiliasmum modernum, quasi errorem, eumque in fundamento , argu- mentis ex articulo de creatione, de redemtione, de sanctifìcatione depromtis, coarguit Jo. Dietericus Wincklerus in Disquisitionibus, p. 193. seqq. tum idem me tanquam defensorem ejus erroris notat. Atqui ne unum quidem ex tuis, po- litissime Wincklere, argumentis commentationem tangit meam: mihi vero gratum fecisti. Nulla enim res sànitatein meae de millennio sententiae evidentius potest eftìcaciusque demonstrare, quam collatio libri tui et mei. Respice, quaeso, Erkl Offenb. pag. 950. seqq. Quae chiìiastis tu tribuis, ab iis ego piane abhorreo: imo statum mundi naturalem, viatores egentes remissionis peccatorum et cre- dentes, usum legis et evangelii, mortem nondum absorptam, etc. aeque statuii illa exegesis mea, ac disquisitio tua. Tuque, Lector, hoc quoque casu admonitus, alteram semper partem audiri oportere, memineris. Haec de Wincklero: ad rem revertimur. Martyres, dum solutus est Satanas ex custodia mille annorum, et ultima faece terra laborat, viventes, non in terra, sed cum Christo regnanti deinde, adventus demum Christi gloriosus est in die novissimo: deinde, coelum novum, nova terra, nova Jerusalem. Quae pseudochiliasmus confundit, vera interpre- tatio, textui obsecuta, distinguit. Tali pacto, millenorum annorum, quos pro- phetia tantopere praedicat, assensor ego haberi longe malo, quam cum indis- cretis antichiliastis facere, qui hoc ipso suo nomine vel literam prophetiae disertam infestant, et juxta cum errore veritatem obterunt. Mysterium Dei agitur. Ap. 10, 7. Id tum consummatur, quando bestia interit et Satanas ligatur. Ea consummatio magis magisque appropinquat. Eadem complectitur longe ma- ximas res et cum gloria Dei conjunctissimas. Earum rerum cognitio indies emergit lucidior, distinctior, facilior. Extremaeque interim saevitiae diaboli oc- currere, summe est necessarium. AtDeo, cujus est mysterium, obloqui, ut multi faciunt: juramentum angeli, mysterium confirmantis, enervare: inter- pretes, digne illud tractantes, per ignorantiam (Jud. v. 10.) exagitare: gratiam apud sui similes ea exagitatione aucupari: nonne raXvipòv grave tandem erit? Vicissim vero cavendum est, ne' in millennium conferas, quae ipsi aeternitati 1126 APOC. XX, 3. 4. reservantur. Neque satis est, si asseras, id adhuc futurum esse: sed quale sit, sobrie quoque debet considerari. Veruntamen haec non verbosa tractatione in- sinuantur plerisque: spiritualis maturitas exspectanda est. — {;.eTà, post) Ele- gans asyndeton, in opposito, uti v. 5. initio. — (juxpòv ^póvov, parvum chronon) Hic, ut vestigiis quibusdam colligitur, dimidiurn xaipou temporis aequiparat. [Neque incipit serius, quam eorum, qui primae resurrectionis consortes erunt, millennarium regimen. Inhaerendum est prophetiae ordini. Amplissimae po- stremorum temporum res succincte describuntur. quas ideo non expedit levi saltu transvolari. V. g.] v. 4. *) tcov 7us7us)v£>u<7uiv(i)v) tf&sxus, securis , Romanis proprie usitata in suppliciis. Confert huc Raphelius illud Polybii, t/.a(7Tiyw(7avT£; arcavTa;, xaxà to Trap' aÙTOtc (to?; pc^oafoi?) vi6oc éwsXsxwav. — èvio?v. Opposita, pz'jj.G^uÀvo;, e. 18, 2. et "/lyaTrr.uivo:. et hoc tamen loco securitas urbis non piane innoxia videtur notari. uti Deut. 32, 15. Graece est, faz&'kaaL'Wsèy 6 ffyKTnspjvog. v. IO. kolì pacavMjOTjfiovTat] Hoc /.al male omittunt recentiores Latini: et inde construunt sic, ubi et bestia et pseudopropheta cruci abuntur ; quasi dia- bolus ipse non sit cruciandus. Eo magis defendendus est hoc loco textus sin- cerus, ne obliteretur bestiae et pseudoprophetae conjectio in stagnum ignis ante diabolum, quam particula xal necessario infert. [Me demum Satanae poena in- choat. Ad istum usque terminum libere peccare per gif , si custodiam millen- nariam exceperis, qua interrumpitur pessima praxis. V. g.] v. il. xfel, ef) Hactenus descripta sunt, quae inter diem visionis Johan- neae et inter diem novissimum fieri debent. Hoc igitur loco juvat inserere Syn- opsin temporum, quae complectitur prophetia. TABULA CAPITUM APOCALYPTICORUM CHRONO LOGICA. A. M. 3940 ineunte: JESU Christi Natività*. 8943. Annus 1 Aerae Dionysianae. A. D. 30. Jesus Christus patitur: moritur: resurgit: stridi/ras praebet Apo- calypticas, Joh. 21, 22. 23. Act. 1, 7. et aseendit in coelum. 96. Apocalypsìs datur: Adventus Domini denimciatur septeni ecclesii» in Asia et earum angelis. Apoc. 1. 2. 3. 97. 98. Septem sigilla aperiuntur, et sub quinto Chronus promulga- tili 1 , cap. 4 — 6. Septem Angelis tubae septem dantur. cap. 7. 8. 9ec, 2. 3. 4. 5. Tuba angeli 1. 2. 3. 4. A, 510 — 589. Vae primum. 589 — 634. Intervallimi post vae primum. 634 — 840. Vae secundum. 800 — 1836. Non-chronus: reges multi. 840 — 947. Intervallimi post vae secundum. 864 — 1521. Dies 1260 mulieris . postquam filium masculum pepererat. 947—1836. Vae tertium. 1058 — 1836. Tempus, tempora, dimidium temporis: et, intra eam peri- odimi, Bestia, ejusque menses 42 et numerus 666. Cap. 12. 14. 13, 5. Cap. 8 Cap. 9. Cap. 9 Cap. 10. 11, Cap. 11, 14 Cap. 12, 6. Cap. 12, 12 APOC. XX, 11. 12. XXI, 1. 1121) 1209. Bellum cum sanctis, finis Chroni. Cap. 13, 7. 1614. Evangelium aeternum. Cap. 14, 6. 1810. Finis 42 mensium bestiae, quibus elapsis, et septein phialis effu- sis , illa non est, et Babylon sedet regina. Cap. 15. seqq. 1832. Bestia ex abysso, Cap. 17. 18. 1836. Finis Non-chroni et regimi multorum: consummatio sermonum Dei et mysterii Dei: resipiscentia superstituni in magna urbe. Finis pauci temporis, et 3 l ,2 temporum. Interitus bestiae: cap- tivitas Satanae. Cap. 19. 20. Poatea: Solutio Satanae ad parvum Chronon: raillennium regni sancto- rum incipiens: finis parvi Chroni. Cap. 20. Finis mundi, nova omnia: Cap. 20 — 22. Qua conditione annos in hac tabula d eterminato s putari velini, passim de- claro. Quare omnes oro, ne a me quidquam adversus reram sobrietatem ad- missum existiment, sed ut, quod commode offertur, dextre accipiant. Interim ad ductum Apocalypseos secula ab Johanne in Patmo ad nostrani usque aetatem non incommode his characteribus distinxeris: Sec. 2. Bustum Judaismi. Apoc. 8, 7. 3. Barbarorum incursus. 8. 4. Arianum: Ariana amaritudo. 10. 5. Imperium Romae pessundatum. 12. 6. Synagoga discruciata. 9, 1. 7. Saracenicus equitatus. 13. 8. Iconoclasticum : Reges multi. 10, 11, 9. Photianum: sed et Pastor gentium natus. 12, 5. 10. Infelix: Vae tertium. 12. 11. Hildebrandinum : Bestiae ortus ex mari. 1S, 1. 12. Waldense: Potestas data bestiae. 5. 13. Scholasticum : Bellum cum sanctis. 7. 14. Wiclefianum : Medium vae tertii. °^ 15. Sy nodale: Medius bestiae vigor. > 11. ce. 16. Beformatum: Mulier in eremo Iantina nutrita. 1 17. Evangelium aeternum. 14, 6. 18. Bestiae et imaginis ejus adoratio. 9. — scpuysv, fugit) Hic est dies, ille, magnus, Hebr. 10, 25., fugientis terra e eoe- lique; adeoque ultimus, resurrectionis et judieii. v. 12. seqq. Joh. 6, 39. 12, 48. Filio datum est omne judicium. Joh. 5. Act. 17. v. 12. é«>i<;, veneficis) cpdcp- p.a*ov, medium vocabulum est; saepe autem cum derivatis adhibetur de medi- cina noxia, veneficio, quod se saepe hominibus salubre jumentisque venditat, sed vel per se, vel etiam adjuncto expresso foedere aut coeco cum daemoniis com- mercio, pestilentissimum est. Hinc idololatriae jungitur Gal. 5, 20. v. 11. ó 7uou o é(7Tiv àyysXou) Post sx-octòv TS<7<7apày.ovTa Tsaaàpcuv plerique addidere Trry&v sed antiquum testero non unum hoc vocabulo carere, ostendimus in Ap- parata, cujus Ed. II. vid. ad h. 1. Non muros, sed unius muri mensuras notari, certum est: ac possent subaudiri etiam calami. Stadia 12,000 exhibent urbis altitudinem quoque: 144 sive calami sive cubiti, dant muri altitudinem, altitu- dine urbis non multo minorem, vel ei potius parem. Etenim altitudo proprie spectatur in muris, ut vel poètarum Graecorum Latinorumque epitheta compro- bant. Stadia 12,000, quippe absolute dieta, erant humana: 144 sive cubiti sive calami, non erant humani, sed angelico -huroani, humanis multo majores. Sive calami 144 sive cubiti erant, eandem muri altitudinem collatio 12,000 stadio- rum exhibet. Sed tamen ut calamos potius accipiamus, magna ratio suadet. Naro quot cubitos habeat calamus, non indicatur: possetque habere quatuor cubitos, quia staturam hominis quatuor cubiti metiuntur; vel sex cubitos, uti Ez. 40, 5. Ergo si cubitorum 144 esset murus, nesciretur, quot idem calamorum esset; adeoque calamus aureus, qui mensura dicitur, ignota, id est, nulla revera esset mensura. Piane calamum centies quadragies quater admovente angelo, muri noscebatur altitudo. Apud Ezechielem, in simili argumento, et per ellipsin no- tatur saepius mensura calami, et aliquando, cap. 42, 17., perinde ut hìc in Apocalypsi, Graeci intrusere tn^si* Vid. Joh. Meyer de ultimis Ezech. pag. 26. seqq. Saepe Hebraei adjectivum numerale et substantivum plurali et singulari numero construunt, v. gr. ma trsba nyni&o Ez. 48, 30. 33. Et sic Johannes, sttv twv 7rpo Deus spirituiun prophetarum) Unus est spiritus, quo acti loquebantur prophe- tae: 1 Petr. 1, 11. 2 Petr. 1, 21. singuli autem, prò mensura ipsis data, suos habebant spiritus. horum spirituum Deus est DOMINUS, v. gr. Deus Davidis, Deus Danielis. Idemque misit angelum suum, ut Johanni nunc eorum, quae per veteres illos prophetas praedicta erant, complementum in proximo ostenderetur." J ) v. 8. xal éyw, et ego) Dionysius Alexandrinus hoc quoque construxit cum [AgEitaptog, beatus. v. 7. Subaudiendum potius stai, sani. 2 ) v. 9. o^z \j:I\. GuvìiQxAoq crou zvjX) Post aou, yàp inseruere Latini recen- tiores et Erasmus. Sed pulcre animadvertit Wolfius, omnem hanc angeli ora- tionem concisam esse et ellipticam , qualis esse consuevit illorum, qui aliquid graviter aversantur. Simillimum exemplum yàp omissi, extat Act. 14, 15. v. 10. jcal Xsyei p.OL, et dicit milii) Idem est angelus, cujus sermones versu 9. et 10. referuntur: et tamen formula, et dicit mihi, interponitur, quia angelus sermonem versu 6. memoratum, post interpellationes versu 7. 8. 9. factas, denuo prosequitur. Conf. et dicit mihi, cap. 17, 15. 19, 9. — pi ^cppayi- 07)5, noli obsignare) Obsignantium similes sunt, quibus consultum videtur, locu- pletiorem hujus prophetiae tractationem sub speciosis praetextibus inhibere. v. 11. pi»7:ap£u07|T(j)) Erasmus, Graeca ex Latinis hoc loco sarciens puTuo)- caTtò fecit, a puiroco. pomato, non purcóto, neutrum esse, dixi in Apparatu: vere- batur autem Wolfius, ut probari posse f, puTrào) tantummodo neutrum esse. Erat viri doctissimi, affirmationem suam de puttow etiam neutro exemplis tueri. Dan- tur quidem neutra in ow, àoXióo), fjtsaóo), -peoro; x.al ia^ar©^ */j àp^r/ì jtal to t&o;. Ecai (puysiv tò t|/sOSo£- 07rsp oi rcsepu- fcÓTSg su, SóvavTai tcosiv su- oi yàp tpivouai tò (3sVriaTov. lib. VIII. Topic. cap. 14. Transferatur hoc ad spiritualia. Bonae indolis est, amare verum, odisse falsum: malae indolis, odisse verum, amare falsum. Tales nos quidem omnes sumus natura: sed alius verum ad- mittit, alius surdae aspidis aemulus manet. Psalm. 58, 4. s. Hinc aversus mul- torum a canora ventate, apocalyptica praesertim, auditus. Perspicua sunt quae proponuntur ex verbis ipsis et ex parallelismo; sed aoxppoauvy) adhibenda. v. 16. Ta% éxxV/jaiai?) Lectio genuina, cui non perceptae alius sv, alius éVi praefixit. Utramvis particulam, si initio scripta fuisset, librarii non tam fa- cile aut commutassent aut omisissent. Distinguuntur tamen, ut Wolfius bene monet, ii, quos particula vos innuit, ab ecclesiis. nam ujjiTv est dativus, et Tali; sx./tV/]aiai; casus sextus, uti e. 8, 3. 4. Ecclesiae septem in Asia cunctae sunt , testes in singulas ecclesias, et hae in singulos ipsarum angelos atque auditores. — ó àaTYìp ó Xajjwrpòs ó Trpo/ivò;) Non dicit, stoacpópo;, neque cpwacpópo;, sed, nova appellatone, ó àar/ip ó Xa[/.7upÒ£ ó rcpanvó;. Id vim significationis valde auget. v. 17. )iyouaa, dicens) Referri potest etiam ad tò rcvsOya, per Hebrais- mum, quia rm est feminini generis. 2 5 v. 18. (/.apTupw syw) Vid. Appar. ad h. 1. Severissima est versu 18. et 19. testifìcatio, gravissima admonitio, ad omnes Apocalypseos auditores. Qui apposuerit, super eum imponentur plagae: qui ademerit, ei adimentur bona. Talio. Gravius est, ut ex adjectis comminationibus patet, addere, quam de- mere, secus ac plerique critici, se extstimare, re ipsa demonstrant, timidiores in delendis glossematis, quam in admittendis. Mutare est simul et apponere et adimere. Peccare in nane partem potest primum auditor quilibet, quum prò 1) toI; TTjXtoor'.v , per portas] potestate videlicet legitiraa praediti. V. g. 2) "Ep/ou , Veni] In eo quidem cardo rei vertitur, ut fìdenter atque cum gaudio et audire queas to Verno y et t'o Veni regerere. Quodsi nondum hoc adeptus fueris; ut coneequaris ? cura. V. g. — o àxouwv, oudiens] Spiritimi et sponsam dicentes, Veni. V. g. APOC. XXII, 18-21. 1135 apocalypticis venditat, quae talia non sunt, vel ea, quae vere apocalyptica sunt, supprimit. Peccat tractator imperitus, coecus et temerarius, maxime si se singulari quodam dono et munere prophetico instructum perhibet. Peccat vehementer metaphrastes infidelis, ac librarius, textum perperam describens. nam indelibato textu, praesertim in fonte, tractatoris et auditoris peccatum cor- rig-i potesti corrupto textu, multo majus detrimentum est. Omnibus tamen hisce modis, plus minusve peccari potest, impedimento fìdelibus allato, quo minus discant audire Domini Venio, et respondere Veni, adeoque veritatem fructum- que libri totius singularumve partium et particularum percipere, et gloriam J. C. agnoscere. v. 17. 20. Neque levis eorum culpa est, qui mysteria perverse, si- nistre, intempestive proferunt, invidiamque et suspicionem regno Dei apud mun- dum ejusque proceres pariunt. Non damnatur hìc conatus modestus, cum vo- luntate proficiendi conjunctus, ventati ajiunde exorienti viam non obstruens; damnatur profana audacia, ex sensu carnali proveniens. Maximeque Cerinthum, qui postea in hanc censuram incurrit, Johannes praemonuit. Convenit haec clau- sula in omnes Scripturae sacrae libros, coli. Deut. 4, 2. Prov. 30, 6. sed maxime in Apocalypsin, prophetiae apicem, cui singulare imminebat periculum, et cu- jus subtilem admirabilemque nexum vel unius voculae mutatio turbare vel obs- curare poterat. Magni momenti sunt singulae partes hujus libri, tam gravi in- terdicto muniti. Non semper omnes religiose in hac parte egisse, singularis in Apocalypsi varietatum multitudo clamat. [In hoc interdicto , de non addendo aut demendo, XXIV varietates a librariis admissas notavi. Not. crit.] Gratia Deo, qui vestigia nobis indaginesque sincerae lectionis per tot seculorum dis- crimina servavit! — éàv ti? sm@fj xt\. si quis addaf) Addere, cel. D. Langio interprete, est ea, quae impleta sunt, differre: detrahere, futura prò impletis habere. Comm. Apoc. f. 250. Videat alius, ne addati ego caveo, ne detraham. v. 19. arcò tou £uXou TYfc Cor/fc Jtocì r/fc 7róXso)<; TTfc àyia$, twv ysypa^svcov xtX.) Vid. App. crit. Ed. II. ad h. 1. Ipsuin Ugnimi vitae, et ipsa urbs sancta, sunt primum et extremum, Ce 2. 3. 22.) imo etiam summa, egregiarum Ma- rum praerogativarum, quarum in hoc libro spes facta est fìdelibus. *) v. 21. TOxvTtov) Addunt aliqui, 0[xwv, et xpiv. Vltimam vocem à^v, quae in codicibus manti exaratis plerisque, et editis omnibus legitur, omitti recusat Wolfius. Quam impigri fuerint librarii ad Amen particulam, usitatissimam quippe, in Doxologiis et Clausulis votivis inculcandam, patet ex plerisque omnibus Novi Testamenti libris, in extremo et ex annot. Wolfii ad Ap. 1, 18., ubi à^Yjv inepte interposuere librarii fere omnes. Unus librarius eam omittens pluris est, quam decem, eam, ut libet, addentes. Vid. App. crit. Ed. IL ad h. 1.; [ubi, quae cel. Wolfii ad b. Bengelium relatio fuerit , pluribus distincte exponitur!] — Nunc si quis talem textum v. gr. Apocalypticum, qualem plerique amant hodie, penitus describat, lectionem plenam, planam, parallelismo tinctam, id est, in- terpolatam, et ex paucissimis recentissimisque testibus fere ubique conflatam habebit, quae, ad editiones collata, non multum abeat a textu per Henr. Ste- phanum et Elzevirios propagato. Mea recensio, in margine quidem, majore item testium numero destituitur interdum; sed hoc iis fit in locis, quae a patribus minus saepe citabantun nec tamen idoneis testibus caret, quorum antiquitas, cum rationibus exegeticis ipsi textui innatis, numerum compensai Talibus locis exceptis, Oiamque per exceptionem aliquantisper tractanda sunt,) textus meus perpetuo tenore ad monumenta longe plurima, a temporibus Johannis in omnes 1) v. 20. !'p)(0[j.ou ta)(u, venio cito] Sic Jesus ait: Johannes, Veni, ait et post et ante. Uno haec momento coincidunt. Sic Ps. 27, 8.: Dicit cor meum-, (quaerite tfultum meum:) vultitm tuum quaero. V. g. 1136 APOC. XXII, 21. aetates et regiones didita, sive Graecos codices, sive versiones, maxime, lta- lam illam, sive patres, Irenaeum, Hìppolytum, Origenem, Athanasium, Andre- am, Tertullianum, Cyprianum, Hieronymum, Primasium etc. spectes, accedit: nulli editioni, Complutensium, Erasmi, Bezae, Stephanorum, Elzeviriorum, unice addicta , et tamen raro ad solos codd. mss. se recipere coacta. Brevior ea lec- lio plerumque est; et ubi multiplex varietas erat, in medio ambulati ubique priscum austerumque, id est, nativum colorem obtinet. Hoc cujusmodi esset, in Supplementis Curarum suarum, ut arbitror, dispexit Wolfìus, (si eo usque progressus est,} et ventati liquidius indagatae manus dedit. Aequitatis ille in me suae semper memor fuit: omnesque, ut spero, intelligent, me quoque mo- destiae leges accurate servasse. Eodem pede Exegesis, cujus multo potiores hìc partes erant, incedit. Ubicunque meam sententiam cum aliorum opinione permutare non potui, non pertinaciam* (nani sententia per multas antea dubita- tiones et considerationes collata, minus est mutabilis,) sed veritatis amorem, agnoscent, ut arbitror, idonei judices. iidemque, cum respexerint, quae pri- mum fundamenta jecerim; cumque expenderint, quid ad dubitationes hinc inde objectas responderim: statuent fortasse, ceterorum quoque locorum, quae ad- irne nemo reprehenderit, posthac, si reprebensa fuerint, idoneam defensionem *) 1) Non fefellit sua Beatimi exspectatio. Defensores post obitum suum nactus est complures, tum eruditionis faìna, tum animi probitate spectatissimos ; quorum quidem olii aliis plus minusve accurate mentem Bengelu tei perspexeruiit vel expresserunt. Nominando mihi h. I. veniunt e. g. S. R. D. C. A. Crusius Tkeologus Lips. primarius , in der Vor- rede zu Un. Past. Fehrens Anleitung zum rechten Ver stand und Gebrauch der Offenb. Joh. r 1760; s. t. fassliche Yorstellung von dem ganzen Buche der Ofenb. J. C. , wie man es mit oder ohne Berechnung der geheimen Zeiten nutzen soli, recusa Lips. 1766; in Hypomnema- tibus ad Theologiam Propheticam, T. I. Lips. 1764; in der Vorrede zu Hn. Past. Michaélis erlàutertem N. T. , Leipz. 1769, et passim: S. B. D. J. F. Burscher, in dem Yersuch einer kurzen Erlduterung des Propheten Jeremiae, Leipz. 1756: (S. T.) S. B. Fehre, in der An- leitung zum rechten Ver stand' und Gebrauch der Offenb. Joh., Altenburg , 1760: W. B. Christ- lieb , in der Grundfeste der Bengelischen ErMàrung der Offenbarung J. C. etc. , Frkf. und Leipz. 1760: L). C. F. Schmid, in der allgem. Vorbereitung zu seiner hritischen Untersu- chung, Ob die Offenb. Joh. ein dchtes g'òttliches Buch isti Leipz. 1771: M. M. F. Roos, in seiner Auslegung der Weissagungen Daniels , die in die Zeit des N. T. hinein reichen, nebst ihrer Vergleichung mit der Offenb. Joh. nach der Bengelischen ErMàrung derselben, Leipz. 1771: M. J. F. Frisch, in seinem apocalyptischen Catechismus, oder catechetischen Erhlà- rung der Ofenb. Johannis , auf eine deutlich und fassliche Art vor die gemeine Christenheit aògefasset, Leipz. 1773: quibus adjungi omnino merentur Anonymus in den schriftmàssigen Anmerkungen iiber die in des Hn. D. Ernesti theologischen Bibliothek B. VL. St. 4. befind- liche Becension, des Hn. D. Crusii Hypomnemata ad Theol. Proph. betreffend, Frkf. und Leipz. 1766. (quo in libello eximìa facilitate plurimi interpretationis nervi cientur , et prae- eipue locus illustris Habakuki de medio annorum, ex sensu Bengeliano , mascule vindicatur); et max. ven. J. G. Bohmer, in seinen erlàuternden Anmerkungen zu dem — von ihme iiber- setzten Bengelischen Cyclus oder Betrachtung iiber das grosse Weltjahr, Leipz. 1773. (ubi Chronologiae Bengelianae cum Astronomorum observationibus convenientia argumentis , ut spero , haud proletariis adstruitur.) — Qua in re nunquam velivi Lectores animo dimittant r quod b. Bengelius, in seiner Vorrede zur Erkl. Offenb. §. XIII. his verbis neminem non rogatum voluit: Was in dieser Erkliirung enthalten ist, und aus derselben durch eine rechtmassige Folge fleusst, das gilt: hingegen wolle sich niemand bereden lassen, dass ich irgendwo etwas, das doch mit dieser Erklarung keine Verwandtschaft hat, ausgesagt und veranlasset hatte etc. — Ceterum si quis et reliquos recentiorum interpretum, in alia omnia abeuntes, scire aveat, ei notandi sunt v. gr. (S. T.) J. C. Harenberg, in der erklàrten Offen- barung Johannis, Braunschw. 1759: Anonymus in Apoealypsi revelata, in qua deteguntur arcana, quae ibi praedicta sunt, et hactenus latiierunl, Amstelod. 1766. (de qua conf. meine Beleuchtung etc. §. 16. p. 70. sqq.) : B. Ph. F. Hane, in seinem Entwurf der Kirchenge- schichte A'. T., me solche in den erfiUlten Weissagungen der gottlichen Offenb. Joh. enthalten sindetc. Leipz. 1768. 69. 72.: D. J. S. Semler, in der freyen Untersuchung iiber die soge- nannte Offenbarung Johannis, aus der Handschrift eines Friinkischen Gelehrten (D. Oeders) herausgegeben . mit eignen xhimerkungen. Halle 1769. (— qui Iiber etiamsi non continuum APOC. XXII, 21. 1137 vel mihi in mumio fore, vel lectoribus, me tacente aut defuncto, esse occur- suram. exegesin, sed animosam potht-s rejectionem apocalypseos contineat, hoc tumen loco non dia- simulandus futi) : Jac. Bruckerus, in seinen Anmerkungen zum Englischen Bibelwerk, XIX. Th., oder des N. T. Vili. B. leijjz. 1770: Anonymus, s. t. die Offenbarung des heil. Jo- hamiis, erlàutert, I. itnd IL Abschn. Halle 1769. 72. Inprimis vero et S. lì. D. Ernesti, in seiner neuen und neuesten theol. Bibl., 1760 — 72, et ili. Michaelis, in eeiner Einleitung in die g'óttliche Schriften des N. B., 1766, acres se passim Bengelii censores, quoad punc- tum apocalyptieu-m praebent, utut in generalibus potius jucìiciis subsistentes , quam argu- mentis ma-tur am indaginem prodentibus ad areem caussae deseendentes. Atque hic quìdem veri. Hellwagii (Praef. ad novam Edit. Ord. Témp. §. XI.) verbo- liceat epiphonematis loco repetere: Quid dixerit scripseritve (Bengelius), revideant atque amplms examinent, qui praesentes fluctus reformidant. Bona Bengelii pace profìciant, qui possunt, in cognos- cenda et testanda ventate, quam ille docuit, et Bengelium id ipsura optantem et nobis gratulantem (conf. omnino die Erkl. Offenb. ad e. 17, 9.), DEO dante, vincant; — etòótes, 2ti b Y.6r.o$ 6[xtov ou/. èori xsvbc Iv xupuo. CONCLUSI© OPERIS. Nunc, DEI benignitate, exegesìn, non modo crisin, Apocalypseos et N. T. totius viridi aetate susceptam, ingravescentibus annis absolvi. Textiun ad monumenta sincerissima exactum: sententiam ejus in dogmaticis, prophe- ticis, historicis, chronologicis, explicatam: typum doctrinae evangelicae reli- giose observatum: omnia uno constanti regularum rationumque tenore coag- mentata, boni lectores deprehendent. Quinque potissimum pensa sunt, Appa- ratile criticus ipsi textui adjectus, Harmonia evangelistarum , Apocalypseos exegesis Germanica, Ordo temporum, hic Gnomon denique: sed una tela est. Neque aliud habuere interea Defensiones meae: tantummodo, quae antea scrip- seram, rescripsi et recoxi. Molestum id quidem est, et putidum videtur: sed veniam dabunt periti, nam ob rei gravitatem et quorundani imbecillitatem sic fieri oportet. Verbum Dei quomodo mundus accipiat, dudum constati ego si id ut Verbum Dei, quemadmodum confido, tractavi, me non aliter accipi po- stulo. Edam cultores saepe veritatis ea, quibus haud assuevere, tardius ad- mittunt. Cum pridem audierunt, Hoc est: quaerunt denique, Quid est? cumque Demonstratio defluxit, Postulata sibi proponi queruntur. Nonnulli obitu demum suo ventati, in parte non agnita, officere desinunt. Ver untameli non frustra la- boratori dum alii praeter opinionem desunt, alii praeter opinionem se dedunt vel dedent. Lux crescit indies: per adversa ad victoriam enititur veritas: mul- tis de rebus posteritas aliter judicabit. DEUS, Tuo judicio stat caditve, quicquid stat vel cadit: quod per me operari dignatus es, tuere: lectorum et mei miserere, Tibi est Gloria et esto in perpetuum. 72 I N D I C E S ad libros N. T. eorumque capita et versiculos idoneas ob causas, rarius autem ad paginas, accommodati, quos ex usu quisque suo optime locupletaverit, et qui eo pacto aucti sunt, ut, ubi Capitimi numeri Germanici comparent, Gno- monis ipse texfns; ubi Romani, notae marginales indigitentur. INDEX I. LOCORUM V. T. Gen. 1, 1. Principium pag 301. 3. Lux. 2 Cor. 4, G. 2, 2. Quies. Hebr. 4, 4. 7. Homo de terra. 1 Cor. 15, 45. 23. Caro et ossa. Eph. 5, 30. 24. Una caro. Matth. 19, 5. 1 Cor. 6, 1G. 5, 22. Enoch. Hebr. 11, 5. 10, 25. In diebus Peleg. Matth. 1, 11. 12, 1. Exitus Abraham! Act. 7, 3. 3. Benedictio. Gal. 3, 8. 13, 15. et semini tuo. 3, 1G. 14, 18. fs. Melehisodek. Hebr. 7, 1. 15, 6. Credidit. Rom. 4, 3. Gal. 3, 6. 13. Seminis peregr. Act. 7, G. 17, 5. Pater mult. geni Rom. 4, 17. 18, 12. Sara e dominus. 1 Petr. 3, G. 19, 26. Uxor Loti. Lue. 17. a2. 20, 10. Tegmen. 1 Cor. '11. 10. 21, 10. Ejice ancillam. Gal. 4, 22. 12. Semen in Isaac. Rom. 9, 7. 22, 17. Seminis multitudo. Hebr. 6, 14. 18. Benedictio. Act. 3, 25. 25, 23. Major serviet. Rom. 9, 12. 34. Esaù edit etc. Hebr. 12, 10. 28, 15. Non deseram. Hebr. 13, 5. 46, 27. Animae LXX etc. Act. 7, 14. 34. Pecora. Ap. 18, 13. 47, 31. Extremum baculi. Hebr. 11, 21. Exodi totus fere libcr: Act. 7, 17—44. 1 Cor. 10, 1 fs. Hebr. 9, 1 fs. e. 11, 23 fs. 3, 6. DeusAbrahami etc. Matth. 22, 32. 12. Colent me. Act. 7, 7. 9, 16. Excitavi te. Rom 9, 17. 12, 46. Os non frang. Job. 19, 36. 16, 4. Panem e coelo. Job. 6, 31. 16, 18. Qui multum. 2 Cor. 8, 15. 19, 5. 6. Peculium: regnimi : gens sancta. 1 Petr. 2, 9. 13. Si bestia. Hebr. 12, 20. 20, 12. Honora patrem. Matth. 15, 4. Eph. 6, 2. 12 s. Non occides etc. Matth. 19, 18 s. 5, 21. 27. 21, 14. De altari. Matth. 8, 22. 17. Qui maledixerit, 15, 4. 24. Oculum prò oculo. 5, 38. 24, 6 fs, Sumsit sanguin. Hebr. 9, 19. Exodi 33, 19. Miserebor. Rom. 9, 15. 34, 30. Facies Mosis. 2 Cor. 3, 7. Lev. 11, 34. pag. 897. 18, 5. Qui fecerit. Rom. 10, 5. 19, 18. Proximum, ut te. Matth. 22, 39. Rom.. 13, 9. Jac. 2, 8. 26, 11. Inhabitabo. 2 Cor. 6, 16. Num. 11, 4. etc. Concupiscentes etc. 1 Cor. 10 1 6. 10. 12, 7. Moses fidelis. Hebr. 3, 2. 8. Videt Moses. 1 Cor. 13, 12. 16, 5. Quis Domini. 2 Tim. 2, 19. 25, 9. Millia 23 ad 24. 1 Cor. 10, 8. Deut. 1, 31. Tulit te. Act. 13, 18. 6, 4. s. Unus Dominus. Marc. 12, 29. 5. Amabis. Matth. 22, 37. 13. 16. e. 8, 3. Eum colito. etc. Matth. 4, 10. 7. 4. 18, 15. Prophetam ut me. Act, 3,22. 7,37. 21, 23. Qui pendet. Gal. 3, 13. 24, 1. Libellus repudii. Matth. 5, 31. 19, 7 s. 25, 4. Bos triturans. 1 Cor. 9, 9. 27, 26. Maledictus. Gal. 3, 10. 29, 18. Radix amara. Hebr. 12, 15. 30, 11. Mandatimi prope. Rom. 10, 6. 32, 21. Ad zelum provocarunt etc. Rom. 10, 19. 1 Cor. 10, 22. 35. Mihi vindicta. Rom. 12, 19. Hebr. 10, 30. 36. Judicabit. Hebr. 10, 30. 43. Jubilate etc. Rom. 15, 10. Hebr. 1,6. Ruth 1, 1. Judices. Matth. 1, 5. Libri Josuae et Judicum. Hebr. 11, 29 fs. Jos. 15, 58. 59. Bethlehem. Matth. 2, 6. 1 Sam. 21, 1. Sacerdos. Marc. 2, 26. 2 Sam. 7, 14. Pater: fìlius. Hebr. 1, 5. 1 Reg. 8, 9. Arca foederis. 9, 4. 12, 32. Festum mense Vili. Joh.4,35. 19, 15. Proph. occid. Rom. 11, 3. 2 Chron. 24, 20. Zacharias. Matth. 23, 35. Jobi summa. Jac. 5, 11. e. 5, 13. Capit sapientes. 1 Cor. 3, 19. 12, 2. Populus. Rom. 10, 19. 19, 25. Ultimus. 1 Cor. 15, 45. 20, 26. Ignis. Matth. 3, 12. INDEX T. 1139 Jobi 41, 2. 42, 17. Psalm. 2, 1 7. 4, 5. 8, 3. 5 7. 14, 2. 16, 10. 18, 50. 19, 5. 9 2. 9. 23. 24, 1. 32, 1. 34, 9. 13 21. 35, 19. 37, 9. 40, 7. 41, 10. 44, 23. 45, 7. 48, 3. 51, 6. 55, 23. 62, 4. 14. 68, 20. 28. 69, 10. 23 26. 78, 2. 82, 6. 87, 4. 89, 21. 90, 4. 91, 11 94, 11. 95, 7. 97, 7. 102, 26 104, 4. 35. 109, 8. 110, 1. 4. 112, 9. 116, 10. 11. 117, 1. 118, 6. 22. 25. 133, 2. Quis declit prius? Rom. 11, 35. Jobi resurrectio. Matth. 27, 52. s. Quare r'remuerunt. Act. 4, 25. Filius mens. Act. 13, 33. Hebr. 1, 5. 5, 5. Ira citra pece. Eph. 4, 20. Ex ore. Matth. 21, 16. s. Quid homo? Hebr. 2, 6. Omnia. 1 Cor. 15, 27. Omnes recesserunt. Rom. 3, 10. Sanctus incorruptus. Act. 2, 25. 13, 35. Confitebor. Rom. 15, 9. Canon et sermo eorum. 10, 18. Deus meus. Matth. 27, 46. Servet eum. 27, 43. Fratribus meis. Hebr. 2, 12. Domini terra. 1 Cor. 10, 26. Beatus. Rom. 4, 6 s. Gustate. 1 Petr. 2, 2. s. Qui vult vita frui. 3, 10. Os non frang. Job. 19, 36. Gratis oderunt. 15, 25. etc. Heredes terrae. Matth. 5, 5. Sacrificium. Hebr. 10, 5. Qui edit. Joh. 13, 18. Propter te trucid. Rom. 8, 36. 8. Thronus tuus. Hebr. 1, 8. Magnus rex. Matth. 5, 35. Ut justiflceris. Rom. 3, 4. Curam tuam. 1 Petr. 5, 7. Occiditis. Jac. 4, 2. Reddet unicuique. Rom. 2, 6. Ascendisti. Eph. 4, 8. Principes Zàbulon. Matth. 4, 15. Zelus: contumelia. Joh. 2, 17. Rom. 15, 3. s. Mensa eorum. Rom. 11, 9. Habitatio deserta. Act. 1, 20. Aperiam. Matth. 13, 35. Dii estis. Joh. 10, 34. Tyrus. Act. 21, 3. In veni David. 13, 22. Mille anni. 2 Petr. 3, 8. s. Angelis. Matth. 4, 6. Novit cogitata. 1 Cor. 3, 20. Hodie. Hebr. 3, 7. Adorate eum. Hebr. 1, 6. s. Initio. 1, 10. Angeli, venti. Hebr. 1, 7. Halleluja. Ap. 19, 1. §. 11. Episcopatum ejus. Act. 1, 20. Domino meo: Sede. Matth. 22, 43 s. Act. 2, 34. Juravit. Hebr. 5, 6. Dispersit. 2 Cor. 9, 9. Credidi. 4, 13. Homo mendax. Rom. 3, 4. Laudate. 15, 11. Mihi adjutor. Hebr. 13, 6. Lapidem.Matth.21,42.1Petr.2,7. s. Hosianna: Benedictus. Matth. 21, 9. 23, 39. Christus, unctus Sacerdos. Col. 2, 10. Jej Prov. 3, 4. Providens bona. Rom. 12. 17. 7. Ne sapias tibi. 12, 16. 11. s. Noli spernere. Hebr. 12, 5. 34. Humilibus. Jac. 4, 6. 8, 22. seqq. Initio. p. 302. 25. Ante culles. Joh. 8, 58. 10, 12. Pece, tegit amor. 1 Petr. 4, 8. 11, 31. Si justus. 4, 18. 23, 31. Vino. Eph. 5, 18. ■I-i, 16. Septies cadet. Lue. 17, 4. 25, 21 s. Si esuriat. Rom. 12, 20. 26. 11. Canis. 2 Petr. 2, 22. 1. 2. Exaltavi. Act. 13, 17. 9. Semen relictum. Rom. 9, 2j9. 6, 1. Vidi. Joh. 12, 41. 9. Audietis. Matth. 13,14. Act.28, 26. 7, 14. Ecce virgo. Matth. 1, 22 s. 8, 12 s. Timorem eorum. 1 Petr. 3, 14. 17 s. Conrìdam. Ego et liberi. Hebr. 2, 13. 23. e. 9, 1. Terra Zàbulon. Matth.4, 15. 9, 5. Admirabilis. p. 304. 10, 22 s. Si fuerit pop. tuus. Rom. 9, 27. 11, 10. Radix Jesse. Rom. 15, 12. 22, 13. Edamus. 1 Cor. 15, 32. 25, 8. Absorbebit mortem. 1 Cor. 15, 54. Tolletur pece. ejus. Rom. 11, 26. Aliis/linguis. 1 Cor. 14, 21. 16. LapisinSion.Rom.9,33.lPetr.2,6. 29, 10. Spiritus soporis. Rom. 11, 8. 13. Labiis honorant. Matth. 15, 8. 14. Peribit sapientia. 1 Cor. 1, 19. 16. Ut si lutimi. Rom. 9, 20. 33, 18. Ubi scriba? 1 Cor. 1, 20. 40, 3 s. Vox clamantis. Matth. 3, ■). 6. s. Caro foenum. 1 Petv. 1, 24. 13. Quis novit? Rom. 11, 34. 1 Cor. 2, 16. 42, 1. ss. Ecce minister meus. Manti. 12, 18. 12. Laudem ejus mine. 1 Petr. 2, 9. 43, 20. s. Populus electus. ibid. 45, 23. Omne genti. Rom. 14, 1 1. Act. 13, 47. 9. 11. 49. 52, 53 6. Lux gentium. 5. Nomen meum. Rom. 2, 24. 7. Pulcri pedes. 10, 15. 11. Exite. 2 Cor. 6, 17. 1 5. Quibus non erat nunciatum. Rom. 15, 21. 1. Quis credit? Joh. 12, 38. 4. Languores nostros. Matth. 8, 17. 5. Vibice ejus. 1 Petr. 2, 23. ss. 7. Ut ovis. Act. 8, 32. 12. Cum sceleratis. Marc. 15, 28. 54, 12. Fenestrae. Ap. 21, 11. 13. Docti a Deo. Joh. 6, 45. 3. Benigna Davidica. Act. 13, 34. 7. Domus precum. Matth. 21, 13. 10. 11. Dormitantes. Jud. v. 8. 7. s. Pedes veloces. Rom. 3, 15. s. Redemtor Sionis. 11, 26. Illuminare. Eph. 5, 14. 3. Gentes in minine. Ap. 21, 24. 1. s. Spiritus Domini. Lue. 4, 18. 3, Oculus non vidit. 1 Cor. 2, 9. 72* 55, 56, 59, 60, 61, 64, 20. 1. 1140 INDEX I. IL Jes. 65, 1. s. Inventus sum. Rodi. 10, 20. s. 66, 1. Coelum mihi thr. Act. 7, 49. 24. Vermis. Marc. 9, 44. Jer. 7, 11. Spelunca latr. Matth. 21, 13. 9, 23. Qui gloriatili". 1 Cor. 1, 31. 16, 16. Piscatores. Matth. 4, 19. 22, 11. 18. 24. 28. 30. etc. Sterilis. p. 12. 31, 15. Rama. Matth. 2, 18. 31. N. T. p. 12. 893. Ez. 1, 28. Vidi et audivi. Joh. 5, 37. 37, 7, Resurrectio. Apoc. XX. 4. 38, 2. Gog. Ap. 20, 8. 42, 17. Calami. 21, 17. 48, 31. Portae. 21, 12. Dan. 7, 7. etc. Bestia quarta. Ap. 13, 1. (thesi 5) et cap. 17, 10. 9, 25. Hebd. LXX. p. 14. 371. 27. Abominatio. Matth. 24, 15. 11, 36. Elevabitur. 2 Thess. 2, 4. 12, 12. Dies 1335. Apoc. 17, 10. Hos. 2, 25. Non-populus. Rom. 9, 25. 1 Petr. 2, 10. 6, 6. Misericordiam. Matth. 9, 13. 12, 7. 11, 1. Ex Aegypto. 2, 15. 13, 14. Ubi stimulus? 1 Cor. 15, 55. Joel 3, 1. s. Effundam. Act. 2, 17. Amos 5, 13. Dies mali. Eph. 5, 16. 25. Num sacrificia. Act. 7, 42. 9, 11. Tabernaculum David. 15, 16. Obad. v. 21. Domini regnum. Ap. 11, 15. Jon, 2, 1. Jonas in pisce. Matth, 12, 40. 3, 5. Ninive poenitens. 12, 41. Mich.5, 1. Bethlehem. Matth. 2, 6. Hab. 1, 5. Videte. Act. 13, 40. 2, 3. 4. Veniet. Hebr. 10, 36. 4. Justus. Rom. 1, 17. Gal. 3, 11. Sophon. 2, 11. Loco suo. Rom. 9, 26. Hagg. 2, 6. Adirne semel. Hebr. 12, 26. Zach. 6, 13. Inter utrumque. Joh. 8, 17. 9, 9. Rextuus.Matth.2,5.2Thess. 2,3. 11, 12. s. Argentei 30. Matth. 27, 9. 12, 10. Videbunt. Joh. 19, 37. 13, 7. Pastor percussus. Matth. 26,31. 14, 4. Mons olearum. 24, 15. 8. Aqua viva. Joh. 7, 38. Malach. 1, 2. Jacobum dilexi. Rom. 9, 13. 3, 1. Ecce mitto. Matth. 11, 10. 4, 5. Elias. 11, 14. vers. ult. anathemate. Matth. 3, 12. Lue. 1, 63. Sap. 7, 25. Splendor. Hebr. 1, 3. gir. 35, 22. Non tardabit. 2 Petr. 3, 9. 48, 11. Elias. Lue. 1, 17. 2 Macc. 6, 19. etc. Tympanum. Hebr. 11, 35. 4 Ezr. 1, 30. etc. Ut gallina. Matth. 23, 37. Permulta alia loca sedulo lectori occurrent: qui etiam jpericojias, in diebus dominicis et festis tractari solitas , facile evolvet. v.gr. 1 Advent. pag. 120 et 596. etc. [quae cum et Editioni N. T. gr. et Versioni Germ. N. T. (Ed. II.) subjunctae sint, li. I. tanto minus desiderabuntur. Textus enim neminì non debet ad manus esse, qui vite utitur quacunque exegesi.] INDEX II. Verborum Hebraeorum et Graecorum quorundam insignium. Hebr. 11, 23. ma» Apoc. 1, 8. §. 21. rrn» Matth. 2, 6. Matth. 5, 18. Joh. 7, 35. , "P* 2 Cor. 6, 15. brtn Hebr.9,16.Matth.26,28. n^n Rom. 10, 19. ■n> Jac. 3, 6. b>b> Joh. 6, 63. ^n*i Joh. 15, 16. Apoc. 19, 1. rr ibbn Matth. 23, 34. tìDtt Rom. 1, 4. prr Lue. 15, 16. rini-m Jac. 1, 5. rpn 2 Tim. 2, 19. 3>*r Apoc. 19, 1. jt» Apoc.l,8.§.7.sqq.c ,11, n.mrp Matth. 2, 6. ss?» Matth. 1, 21. yiffli Act. 2, 26. lina Matth. 7, 14. ■o Matth. IX, 9. *fc Jac. 3, 6. trsb Eph. 6 ,4. •tei» Apoc. 18, 13. diff . "jais Vù7>K Matth. IX, 9. *T\% i, ^nntt Apoc. 11, 8. nbni Matth. 2, 23. *lft Matth. 12, 18. *ins> Act. 1, 13. rrb? Matth. 1, 23. r>nby Matth. 6, 7. |T» Rom. 9, 29. Apoc. 1 ,8. rnastt Rom. 1 L,4. ttJinp Matth. 12, 30. nbnp Apoc. 12, 10. Tirap 1 Petr, , 3, 21. nbaus Matth. 4, 1. Apoc. 12, 9. pu) Joh. 1 ,14. nraro Act. 1. ,17. mra Matth.' 12, 21. min Hebr. 5, 13. D"»ttn 'AyocQb? Marc. 10, 18. àyaOb?, Sixato;, diff. Rom. 5, 7. àyaXXtaaOai, exArab. Joh. 5,35. àyocTravMarc. 10, 21. cpcXuv, diff. Joh. 21, 15. "Ayap Gal. IV, 25. ày localo?, àyiÓT7)s,àyttoauv7j, diff. Rom. 1, 4. S§rj? Lue. 16, 23. 1 Cor. 15, 55. àtyiocXbs Matth. 13, 2. a!p.a xoà aàp£ Hebr. 2, 14. acTetaOai, Se7j0^vat, Iparcav, diff. Joh. 11, 22. outio; Hebr. 5, 9. aiyjxaXwaia Eph. 4, 8. Ap. 13,10. atwv, ysveà Col. 1, 26. atojv, xóafxos, diff. Eph. 6, 12. axapTco? Matth. 13, 22. àxocÒapaia, àa&ysia diff. Eph. 4, 19. axaxo^ Rom. 16, 18. ocxpaaia Matth. 23, 25. axpov Matth. 24, 31. àXXà Matth. 11, 8. 9. Lue. 11, 42. Rom. 10, 8. aXXos, ?tepo?, diff. Act. 4, 12. aXtov, à7co07Jx7) diff. Matth. 3, 12. afj.a, 6[j.ou, diff. 1 Thess. 4, 17 afj.o)fjiov Ap. 18, 13. av Joh. 4, 10. Act. 3, 19. INDEX IL 1141 ccvaxoX}) Lue. 1, 78. àvx\ Joh. 1, 16. à7càyy_sa0at Matth. 27, 5. ànaXyEtv Eph. 4, 19. arca£, e;, JuaiSiov diff. Lue. 18, 17. yà|j.o; Matth. XXII, 4. yàp, Matth. 1, 18. Marc. 11, 13. Joh. 9, 30. Act. 15, 21. 27. Rom. 1, 18. 3, 28. 5, 7. 6, 4. Hebr. 2, 8. yàvva Matth. 5, 22. yep.w Ap. 4, 8. ysvsà Matth. 1, 27. §. 12. et cap. 24, 34. y(vo(j.ac Joh. 1, 3. 14. 15. Act. 15, 25. Ap. 1, 1. 9. ytvwTXiOjETCtyivoxjxto, diff. 1 Cor. 13, 12. ytva>axo[i.at, prò erudior. 1 Cor. 8, 3. yvócpoc, axdxo;, diff. Hehr. 12,18. yvcóp] 1 Cor. 7, 25. yveoat; 2 Cor. 6, 6. Diff. aocp ta 1 Cor. 12, 8. 1 Petr. 3, 7. 2 Petr. 1, 5. ypap.ij.axsu; Matth. 2, 4. SatixQVtov 1 Tim. 4, 1. Se epitaticum Rom. 8, 8. SErjate, Tipo^uyjj, txsxTjpta, diff. 1 Tim. 2, 1. Hehr. 5, 7. Set, ocpetXei, diff. 1 Cor. 11, 10. Hebr. 2, 1. S£t<7toatfj.wv Act. 17, 22. Sepeiv, xitaxeiv, Tcafeiv diff. Lue. 22, 63. &spo> Matth. 21, 35. osyo»j.at Act. 3, 21. Sta Hebr. 2, 10. Diff. ab ex, Rom. 3, 30. Staxovta Act. 1, 17. otaGrjxr] Matth. 26, 28. Hebr. 7, 22. otaxptvo|j.at Jac. 2, 4. StSpayjxov Matth. 17, 24. 8ieX6eiv Hebr. 4, 14. Sixaio? Matth. 1, 19. Rom. 5, 7. otxatouv Lue. 7, 29. 35. Rom. 3, 20. 8txa((0[xa Rom. 5, 18. Scxaiwatg, 8txatoauv7] diff. Rom. 4, 25. Styoxofjitv Matth. 24, 51. Soxetv Matth. 3, 9. 1 Cor. 3, 18. Sófc DEI Rom. 6, 4. 8ó£a, awxrjpta, diff. 2 Tim. 2, 10. Suvatxt; Rom. 8, 38. iyxo|j.pa)(jaa6at 1 Petr. 5, 5. syxpaxr,; Tit. 1, 8. topato;, Xc0£[X£Xtto[j.£Vo; diff. Col. 1, 23. £6£Xo0p7]ax£ia Col. 2, 23. £0vo;, Xab; diff. Lue, 23, 2. s?Rom. 8, 31. stxa\ 2 Cor. 7, 8. £ixrj Matth. 5, 22. d\à S>v xxX. Joh. 1, 1. 18. 3, 13. oux Sto 1 Cor. 11, 20. £?jxi Joh. 7, 34. sotto, XaXw diff. Joh. 12, 49. se; Marc. 13, 9. Diff. ab sVt Act. 8, 22. Rom. 1, 17. 3, 22. bTt«, erotta diff. 1 Cor. 15, 23. ix Rom 1, 17. ex, Sta diff. Rom. 3, 30. £x[BàXX£tv Matth. 9, 38. 11, 20. ix£tvo; Matth. 24, 36. Marc. 4, 35.diff.ab ouxo;Matth.23, 23. ÈxxXrjarta Matth. 18, 17. èV.rceipà^o) Matth. 4, 7. lxax7Jvat Marc. 3, 21. Èxospetv, xtxxetv, diff. Hebr. 6, 7. È'Xatat Ap. 11, 4. s'Xso; Matth. 9, 13. £(j.7ipoa0£V Joh. 1, 15. Iv Hebr. 9, 4. diff. a napà et ì\. Joh. 14, 17. 18, 36. h diff. ab £?; Rom. 5, 21. Iv prò, cum. Rom. 1, 23. ?v£xa Lue. 4, 18. svtauxb;,sxo;,diff. Ap.13, 18. §.7. evvoioc 1 Petr. IV, 1. svxaotàCstv Matth. 26, 12. svxoXf, Rom. 7, 9. hio% Lue. 17, 21. ££, xaxàdiff. Rom. 2, 7. gfo Hebr. 5, 14. i^ouaia, sìjouatat, diff. Rom. 13, 1. ETUàyyeXta Act. 1, 4. irA Hebr. 9, 17. ETcrjpeà^etv Matth. 5, 44. éVt cum gen. Matth. 1, 11. Marc. 2, 26. 12, 26. Ap. 5, 10. 21, 16. cum dat. Ap. 21, 12. cum accus. Act. 1, 21. Lue. 1, 17. l-tjìàXXto Marc. 14, 72. £7it0u;j.£tv, op£y£a0at, diff. 1 Tim. 3, 1. i-touato; Matth. 6, 11. ercio, XaXw diff. Joh. 12, 49. Ipyà^£a0at Ap. 18, 17. s>suysa0at Matth. 13, 35. sprju.o; Matth. 23, 38.Apoc. 17,3. txatpo; Matth. 26, 50. exotuaata Eph. 6, 15. £'jayy£Xt£sa0at Matth. 11, 5. euSoxéiv Matth. 3, 17. é0£pyex7j; Lue. 22, 25. sùGs'w;, sù0ù; Matth. 13, 20. s. Marc. 1, 20. s. et cap. 4, 29. sùXà(5sta 2 Thess. 2, 3. Hebr. 5, 7. cuvota Eph. 6, 7. E'3-cptaxaxo; Hebr. 12, 1. óuyaotaxEtv Matth. 15, 36. £ 10. de die Domini: 2, 1. de septem epistolis: 2, 16. de lectione breviori, plerumque genuina: 4, 1. de sigillorum eventu: 4, 8. de Tptaa- yuo: 6, 2. de interpretatione sigillorum Langiana: 6, 11. de chrono: ib. de editione Erasmi: 8, 3. de suffitu angelico: 10, 6. de non-chrono : 12,9. de voc. àiafiokoc, et TtitfJ: 12, 14. de 1. 2. '/a temporibus: 13, 1. sqq. de bestia ex mari: 13, 18. de numero 666 pag. 1096. sq. : 17, 9. de urbe septicolli: 17, 10. Tabula chronologica: 17, 11. de filio perditionis : 18, 13. de rhedis : 19, 1. de voce fti -|Vbn: 20, 2. sq. de chiliasmo: 20, 4. de septenario: 20, 11. Tabula chronolo- gica: 20, 16. 17. de 12000 stadiis et 144 calamis: 22, 13. de titulo Jesu: 22, 18. de peccatis in librimi Apocalypseos. etc. Consilia evangelica. Matth. 19, 21. INDEX III. 1147 constructìones singulares. Marc. 3, 27. Lue. 5, 17. 8, 20. 13, 16. Act. 15, 7. 23. 20, 3. 21, 16. 22, 17. 25, 20. 27, 1. 28, 27. Col. 2, 8. 2Tim. 3, 14. Apoc/ passim. consuetudines J. C. Marc. 10, 1. consummatio seculi. Matth. 13, 39. 2 Petr. 3, 11. controversiae quomodo tractandae. Gal. 1, 8. conversalo sancta. Act. 8, 30. 21, 29. conversio. Matth. 13, 15. Lue. 1, 17. 15, 17. Joh. 7, 17. Act. 3,26. 9,5.9.20. 11,21. 24, 25. 26,18. 19. differt a poenitentia , Lue. 15, 17. Act, 3, 19. 26, 20. — Judaeorum, Rom. 11, 18. cor. Matth. 5, 8. 11, 29. 13, 15. Lue. 16, 15. Act. 1, 24. 8, 21. Comerus. Hebr. 2, 7. corpus Chris ti. Kom. 7, 4. correctio frat. Act. 7, 26. correctio serm. Gal. 3, 4. Eph. 3, 19. correptio. Matth. 12, 2. creatio. Marc. 10, 6. 16, 15. Hebr. 11, 3. Crea tur. IPetr. 2, 13. crisis. Praef. §. 8. sqq. Apoc. prooem. n. 2, et cap. 22, 18. 21. etc. C'rusius, D. C. A. Praef. §. 14. p. XXV. not. §. 20. p. XXIX. not. Matth. 1, 8. 12. XXIIT, 35. Lue. I, 9. VII, 30. Apoc. XXII. fin. crux. Matth. 10, 38. crucis horae etc. Joh. 19, 14. cumulatio verbo rum. Lue. 13, 15. cursus. Act. 13, 25. cyclopae evangeliophori. Jac. 2, 24. Daemonia. Matth. 17, 21. 1 Cor. 10, 20. dae- monium habere, Matth. 11, 18. daeruonologìcae observationes : Matth. 4, 1. 3. 4. 5. 10. 24. 7, 22. 8, 28. 29. 31. 32. 10, 1. 12, 25. 26. 43. 44. 45. 13, 19. Marc. 1, 23. 24. 26. 3, 18. 5, 3. 7. 8. 10. 15. 6, 13. 7, 25. 30. 9, 22. 25. 26. Lue. 3, 22. 4, 6. 8, 12. 27.31. 10,18.19. 11,22. 12,58. 16,29. Joh. 8, 44. 12, 31. 13, 27. 14, 30. 16, 11. Act. 8, 7. 9. 16, 17. 19, 13. 19. Rom. 8, 20. 38. 39. 16, 20. etc. Daniel, propheta. Matth. 24, 5. Dannhauerus. Hebr. 12, 24. p. 927. dativus. Lue. 9, 59. 12, 20. 15, 30. Act. 1, 6. 19, 27. Eom. 4, 12. 8, 24. 1 Thess. 5, 27. 1 Tim. 4, 3. Apoc. 2, 14. decompositum. Act. 13, 26. 24, 12. 2 Cor. 9, 12. 2 Thess. 2, 1. Tit. 1, 5. decorum in actione et sermone J. C. et in Scriptura N. T., Praef. §. 15. Matth. 3, 15. cap. 5, 11. 7, 28. 9, 13. 15, 23. Marc. 14,8. Lue. 2, 9. 3,23. 9,50. 12,21. Joh. 4, 6. 11, 15. Act. 2, 8. 14. 9, 9. 2 Cor. 9, 12. Gal. 5, 13. — in vita, Matth. 23, 26. decretum absolutum. Rom. 11, 6. ozwóxrfi in sermone. Lue. 12, 5. Act. 7, 43. 20,24. 26, 6. Rom. 2,5. 3, 19. 11, 17. Col. 1, 20. 25. lTini. 1, 15. de Dieu. Act. 15, 17. Deitas J. C. Matth. 11, 10. Lue. 1, 16. Joh. 1, 1. 5, 17. 8, 17. 19. 10, 30. 34. 17, 5. 20, 28. Rom. 9, 5. 14, 11. 1 Cor. 10, 9. Phil. 2, 6. 1 Thess. 5, 27. 1 Tim. 3, 16. Hebr. 1, 1 sqq. 3, 4. 7, 26. 1 Joh. 4, 2. deprecano prò aliis, magna res. 1 Tim. 2, 5. derelictio J. C. in cruce. Matth. 27, 46. descensus ad inferos. Eph. 4, 9. 1 Petr. 3, 19. detorsio, impia. Matth. 27, 47. Deuarius. 2 Cor. 7, 8. DEUS est: Hebr. 11, 6. est in sanctis, 1 Cor. 14, 25.: est Deus patieixtiae etc. Rom. 15, 5. Dei patefactiones, Matth. 3, 17. 17, 5. Act. 17, 24. de Deo, sermo expressus, Matth. 5, 45. vel per ellipsin, Matth. 4, 23. 3 Joh. v. 7. de -Deo, de nobis, deproximo, saepe agitur. Matth. 6, 1. 11,7. Dei fides etc. 1 Petr. 2, 19. Dei zelus Rom. 10, 2. Deo pulcher, Act. 7, 20. Solus Deus, 1 Tim. 1, 17. Deylhigius, Sai. Hebr. 12, 24. Ap. 13, 1. thes. 7. diabolus. Joh. 8, 44. peccator, 1 Joh. 3, 8. tentator, Matth. 4, 1. diaboli judiciurn, 1 Tini. 3, 6. Coni', daemonol. diaconi. Act. 6, 2. Philem. v. 22. not. diasyrmus. Joh. 7, 4. die lux. Apoc. Prooem. n. 3. dico vobis. Matth. 5, 18. 6, 29. Lue. 13, 3. didactica Christi. (conf. trivium.) Joh. 8, 20. dies. 1 Cor. 3, 13. Hebr. 10, 25. ille, Matth. 7, 22. propinquus, Matth. 16, 28. 1 Thess. 4, 5. 2 Thess. 2, 2. sq. Hebr. 1, 1. 1 Joh. 2, 18. dies Dei, 2 Petr. 3, 12. Christi, Joh. 8,56. dominic. Apoc. 1, 10. dies conver- sionis, Lue. 19, 9. dilatìo, periculosa. Act. 24, 25. diminutivum. Lue. 12, 32. disciplina eccl. Jac. 5, 4. discipuli. Matth. 10, 1. discrepantiae in exeg. Apoc, p. 1028. Ap. XIII. 1. (th. 7.) p. 1081. sq. divide et impera. Act. 23, 6. dkiuis de rebus nonnisi modeste ratiocinan- dum. Rom. 11, 34. 1 Cor. 12, 18. divortium. Matth. 5, 31. 19, 4. doctoris falsi character. Act. 20, 30. doctrina pura. Matth. 16, 6. dona sanctificantia et administrantia. Rom. 12,4. doxologiae. ITim. 1, 17. dubitatio. Act. 10, 20. duella. Matth. 5, 39. Ecclesia. Matth. 15, 26. 18, 17. Joh. 4, 42. Act. 5, 11. 6, 3. 8. iCor. 1, 2. Echo. Matth. 8, 3. ecstasis. Act. 10, 10. editiones auctae et emendatae. Praef. p. XXVIL not. efficacia verbi divini. Matth. 7, 29. 8, 7. efficax sermo. 1 Cor. 15, 3. cìecti. Matth. 20, 16. 24, 22. Col. 3, 12. electio, praedestinatio etc. Matth. 7, 24. 11,26. Rom. 2, 4. 8, 29. 1 Cor. 1, 27. Eph. 1, 4. elegantia. Lue. 12, 17. Joh. 1, 17. 5, 2. 6, 37. Act. 1, 21. 2,33. 3,14. 7,48. 8,31. 10, 28. 35. 13, 26. 17, 31. 26,15.23.29. 1 Cor. 3, 10. 6, 13. 7, 1. 8, 12. 12, 15. 14, 5. 26. 15, 8. 39. 2 Cor. 1, 23. 3, 18. 4, 11. Gal. 1148 INDEX III. 5, 17. 6, 6. Eph. 2, 15. 17. 3, 8. 1 Tim. 5, 4. 23. Jac. 3, 4. 2 Petr. 1, 15. elemento,. Hebr. 5, 12, elenchus, quando opportunus. Joh. 8, 12. Act. 7, 51. Act. 13, 46. elephantorum ejulatus. Rom. 8, 22. ettipsis. Marc. 6,14. 15, 8. Lue. 8, 19. 12, 20. 47. 48. 13, 9. 14, 18. 18, 14. Joh. 7, 38. Act. 2, 3. 29. 7, 20. 48. 10, 10. 36. Rom. 1,26. 2,8.18. 12,19. 1 Cor. 15, 25. 39. 2 Cor. 8, 13. Eph. 5, 33. 2 Thess. 2, 3. 1 Tim. 6, 2. Hebr. 6, 8. 1 Joh. 2, 27. — im- perativi, Gal. 5, 13. — optativi, Phil. 4, 3. 23. — praedicati, Phil. 2, 1. Eph. 5, 4. — pronominis, Act. 5, 41. 6, 1. 23, 15. 27, 14. 43. 28, 3. emphasis. Praef. §. 14. p. XXIII. Lue. 1, 4. 45. 2, 48. 4, 15. 13, 27. Joh. 5, 36. 42. 6, 37. Act. 15, 18. 22,25. 1 Cor. 6, 8. 7,22. 8,12. 2 Cor. 10, 1. Gal. 3, 10. Eph. 2, 14. Col. I, 27. 1 Petr. 1, 10. enallage. Joh. 6, 61. Act. 3, 21. 10,28. 19,34. 25, 22. Col. 1, 27. Apoc. 10, 9. encaenia. Matth. 14, 6. epanalepsis. Joh. 14, 11. Act. 13, 24. Rom. 8, 1. 1 Cor. 2, 6. 4, 13. 10, 10. Jac. 2, 15. epanodos. Joh. 14, 17. epiphonema. Rom. 1, 15. 1 Cor. 6, 20. episcopus. Act. 6, 4. 20, 28. 1 Tim. 3, 1. sq. epistolica forma in N. T. Rom. 1, 1. epitasis. Matth. 18, 19. Act. 7, 5. 10, 30. 39. 17, 27. Rom. 9, 7. 1 Cor. 9, 25. 15, 35. 2 Cor. 3, 6. 5, 8. 8, 3. Phil. 4, 4. Eph. 5, 13. Hebr. 1, 13. 1 Joh. 4, 16. epitherapia. Act. 26, 29. 1 Cor. 4, 14. 2 Cor. 10, 17. 12, 1. Phil. 4, 10. lJoh. 5, 18. epitheti omissio emphatica. 1 Cor. 6, 20. 7, 23. epizeuxis. Lue. 8, 24. 10, 41. Joh. 1, 52. Ernesti, D. I. A. Prooern. p. VI. Praef. §. 8. n. 22. not. §. 16. p.XXVI.not. Marc. X. 21. XVI. 17. Lue. XIII. 35. Joh. IV. 35. VII. 17. 37. Act. XIII. 32. Rom. XV. 29. 1 Cor. VHI. 7. XIV. 6. 2 Cor. I. 12 seq. XII. 9. Col. I. 27. Hebr. I. 12. Jac. IL 22. Apoc. I. 1. p. 1025. IH. 12. XXII. fin. erroris noxa. Joh. 8, 44. 46. 9, 41. Esrae liber. Matth. 23, 34. ethopoeia. 1 Petr. 3, 3. ethos. Lue. 10,29. 12,4. Act. 2, 8. 29. 20,37. 21,39. 23,5. Rom. 6, 17. 7,25. 9,14. 12, 16. 1 Cor. 15, 57. 2 Cor. 1, 18. 2, 14. 7, 8. Eph. 4, 1. evangelicus. Phil. 1, 27. Evangelistae. Matth. tit. Eorum harmonia, Praef. §. 18. — cura in recensendo, Joh. 21, 23. Evangelium. Matth. 4, 23. Marc. 1,1. Lue. 1, 19. Rom. 2, 16. eventus, quatenus exspectandus in prophetiis, Ap. 10, 6. evidentia. Act. 20,26. 22,3. 26,4. Rom. 6, 19. eóXàpeia. Marc. 12, 32. Act. 5, 41. Rom. 2, 18. lCor. 10, 19. Gal. 5, 13. 2 Thess. 2, 3. euphemismus. Matth. 8, 11. Lue. 7, 35. 13, 1. Joh. 2, 25. 17, 19. Act. 2, 39. 10, 25. 28. 15,21. Rom. 1,17. 3, a. 9,4. 12,12. 1 Cor. 1, 26. 2 Cor. 7, 7. 12. 1 Thess. 3, 5. 4, 6. Euphrates. Apoc. 16, 12. Eustathius. 1 Cor. 13, 12. Euthymius. Matth. 6, 13. exaltatio Christi. Phil. 2, 9. Hebr. 2, 5. excidium. Act. 3, 23. exegeseos sacrae aetates. Praef. §. 5. exercitium propheticum. Marc. 16, 17. fin. exinanitio Christi. Phil. 2, 7. Hebr. 2, 9. expressus sermo. Jac. 3, 9. exquisita appellatio. Lue. 1, 3. Joh. 5, 35. Col. 2, 13. exultatio. 1 Thess. 5, 24. facilitas sermonis. Gal. 4, 20. familiaritas. 1 Cor. 46, 6. Phil. 3, 13. Fehre, S. B. Apoc. XXII. fin. festinatio, non semper expedit. Act. 9, 23. festis diebus multum peccatur. Joh. 8, 4. ficus. Marc. 11, 13. fides. Matth. 8,10. Lue. 17, 7. Joh. 12, 16. Jac. 1, 6. conjuncta cum spe et amore, Act. 24, 14. 1 Cor. 13, 13. Hebr. 10, 22. 1 Petr. 1, 3. salutaris Matth. 9, 22. miraculosa, Matth. 17, 20. Marc. 16, 17. 1 Cor. 12, 9. extra munus justificationis spectata, 1 Tim. 4, 12. — implicita et explicita, Joh. 6, 68. — cognitione prior, Joh. 6, 69.; exceptis tar- diorìbus, Joh. 10,38. — fructus verbi, Lue. 8, 12. — tardior, celeriorve, Lue. 24,25. — est in intellectu et in voluntate , 1. e. — non deses est, sed agilis, Joh. 12, 35. — exoriens et defaecata, Marc. 16, 13. — omnipoten- tiam apprehendit , beatius vero misericor- diam, Lue. 17, 7. — amore et cognitione vel prior vel posterior, Joh. 16, 27. 17, 21. — historica olim difficilior, Act. 1, 22. — in DEUM et Christum, Rom. 1, 7. — qua- tenus justifìcet, Rom. 3, 28. — Christum attrahit, Rom. 10, 8. — amplectitur, quae nondum capimus, Joh. 12, 16. Fides Dei quid? Marc. 11, 22. — fides, Treue, virtus ministri, Matth. 24, 45. Lue. 16, 10. fiducia Christi erga Patrem. Hebr. 2, 13. Filius hominis. Matth. 12, 32. 16, 13. Filius DEI, Jesus, sec. humanitatem. Lue. 1, 32. — amoris, Col. 1, 13. Fìacius. Rom. 7, 18. 10, 2. foecunditas sensus. Rom. 1, 4. foederalis methodus Theol. Matth. 26, 28. Foertschius, D. Rom. XV. 29. fons Graecus N. T. quis? Praef. §.8. mon. 12. Forbesius. Apoc. 20, 4. forense verbum. 2 Cor. 2, 6. formularum usus sanctior, Joh. 20, 19. Act. 15, 23. — impietatem auget solennitas. Act. 12, 22. Conf. triviales et proverbia. formula concludendi et excitandi, Eph. 6, 10. declarandi , 1 Tim. 6, 7. abrumpendi, Gal. 6, 17. extenuandi, Joh. 6, 9. explanandi in summa, 1 Cor. 7, 29. inducendi objectionem, Rom. 3, 1. laudandi, Matth. 25, 21. progre- diendi, Phil. 3, 1. revelandi, 1 Thess. 4, 15. transeundi, Act. 3, 17. intervalli, Lue. 4, 24. INDEX III. 1140 fortuita. Lue. 10, 31. . Franfcius, A. H. Philem. v. 1. Franzius. Matth. 5, 45. 1 Thess. 5, 27. fratres Christi. Matth. 25, 40. Joh. 2, 12. 20, 17. Hebr. 2, 11. frafres, titulus Christia- norum, Rom. 1, 13. frequentici verba: in Actis, e. 1, 13. 17. 4, 13.; in 1 ad Cor., e. 2, 2. 3, 18.; in 2 ad Cor., e. 2, 14.; in ep. ad Col., e. 1, 9.; in 1 ad Tim., e. 2, 2. 9. 10. 6, 14.; in 1 Petr., e. 1, 3. 5. 2, 14. Freymaurer. 1 Cor. 1, 26. Frisch, I. F. Apoc. XXII. fin. fructus. Rom. 1, 13. fuga, persecutionis tempore. Act. 12, 17. futurum. Lue. 7, 43. 12, 42. — duplex, Act. 11, 28. futurorum cognitio. Matth. 24, 4. Gabriel. Lue. 1, 9. Apoc. 11, 15. Gallia. 2 Tim. 4, 10. Gastpredigten. Col. 2, 1. Gatakerus. Matth. 20, 26. 1 Joh. 3, 9. Rom. 5, 7. 19. gaudium. Matth. 5, 12.- Act. 8, 8. Phil. 1, 4. Gebhardi. Apoc. 13, 1 (bis,) et e. 20, 2. gehenna. Matth. 5, 22. genealogia Christi. Matth. 1, 1. sqq. Hebr. 7, 14. genitivus. 1 Tim. 5, 11. absolutus, Lue. 8, 20. objecti, Joh. 12, 31. Rom. 11, 31. gentes quomodo refutarint apostoli, Act. 19, 37. Gerfterus. Rom. 1, 26. gloria: sanctitas. Act. 3, 14. coli. Rom. 5, 2. gnome. 1 Cor. 6, 12. gnorismata spiritualia. 1 Joh. 2, 3. Gnostici. Joh. 2, 3. gradatio. Act. 7, 35. Rom. 11, 33. 1 Cor. 1, 12. 4, 8. 13, 1. 14, 8. 15, 38. 2 Cor. 4, 4. 6, 16. 7,2. 1 Thess. 4, 16. IPetr. 1, 10. 2 Petr. 3, 5. Graecae linguae observationes, pusillae inter- dum, et tamen utiles. Matth. 6, 11. 13, 30. 24, 15. 27. 13, 27. Marc. 1, 34. 6, 8. 7, 1. 14,19. 15,34. Lue. 1,73. 3,21. 17,7. Joh. 1, 15. 7, 34. 17, 2. Act. 13, 18. Rom. 9, 32. 11, 3. 1 Cor. 4, 6. 6, 11. 15. 2 Cor. 7, 8. 12, 13. Eph. 1, 6. Hebr. 13, 2. IPetr. 3, 1. 5, 4. 2 Petr. 2, 4. Apoc. 1, 9. 22, 2. Collatio ejus ad Hebraeam, Matth. 2, 23. 10, 25. 12, 36. Marc. 3, 27. 15, 34. Joh. 18, 1. Col. 3, 15. 2 Petr. 2, 15. seq. Grae- corum verborum differentiae non paucae notantur in Indice n. Vid. etiam in hoc In- dice ni. articulus , concisa locutio , media verba, tempus etc. grande verbuin. Lue. 3, 23. 12, 32. Joh. 1, 3. Act. 2, 17. 1 Thess. 4, 16. 1 Tim. 2, 7. 9. 2 Tim. 3, 15. 4, 5. 8. 1 Petr. 2, 11. 2 Petr. 2, 10. grandis sermo. Act. 1, 3. Rom. 1, 29. 2, 27. 1 Cor. 6, 1. 2 Cor. 1, 23. 4, 4. 8, 9. Eph. 2, 6. 6, 13. Phil. 2, 9. 3, 7. Jac. 2, 6. 13. gratia universalis. Joh. 1,29. 12,47. Rom. 3, 3. Hebr. 10, 29. 1 Joh. 2, 2. gratiarum actio. Rom. 14, 6. gratum verbuni. Act. 14, 26. 1 Cor. 16, 2. gratis senno. Lue. 1, 1. 9, 31. 12, 5. 14, 11. Act. 15, 22. 24. Rom. 1, 26. 1 Cor. 3, 9. 5, 1. 3. 16, 1. 2 Cor. 1, 23. Gal. 1, 6. 18. 3, 2. 16. IPetr. 1, 1. 2 Petr. 1, 4. 2, 16. Gregorius Neocaesariensis. p. 302. sq. Gregorius VH. Apoc. 13, 1. de Haas, Gerh. Marc. X, 21. haeresiologia. 1 Tim. 4, 1. haeresis. Act. 24, 14. 1 Cor. 11, 19. haereticus. Tit. 3, 10. Harduinus. Joh. 18, 20. Harenberg, J. C. Apoc. XXII. fin. Hauberus, D. Praef. §. 9. ad can. 26. §. 18. Act. 15, 34. IPetr. 3, 17. Hebraei. Exord. Ep. ad Hebr. p. 856. sq. hebraismus. Praef. §. 14. pag. XXIV. Matth. 1,1. 15,5. Rom. 1, 17. 5, 14. 9,8. 10. 11,25. Apoc. 1, 5. et passim in his tribus et ceteris libris N.T., v. gr. Lue. 1, 30. 2, 21. 11, 33. Act. 10, 36. 1 Tim. 4, 3. Hellenistae. Act. 11, 20. Ex. ad Hebr. p. 856. Relhvagius, E. F. Prooem. p. V. Praef. §. 20. p. XXX. Apoc. XXn. fin. hendìadys. Act. 9, 31. 23, 6. Rom. 2, 20. 27. 15, 4. 2 Cor. 8, 2. Col. 1, 26. 2, 8. 1 Tim. 1, 4. 2 Tim. 1, 10. 4, 1. hermeneuticae observationes. Praef. §. 14. Matth. 1,22. 2,1.15.18.23. 5,18.39. 9,13. 16, 8. 11. 13. 18,13. 24, 15. 29. 42. 26, 64. Marc. 1,2. 7, 1. 13, 32. Lue. 3, 2. 9, 50. 16, 8. Act. 2, 39. 8, 34. Rom. 11,34. 1 Cor. 3, 19. 7, 25. 9, 17. 2 Cor. 11, 17. 2 Thess. 2, 3. (pos. 21.) Hebr. 12, 17. 1 Joh. 2, 18. Apoc. 12, 8. etc. Herodes. Matth. 2, 1. herorum offìcium. Eph. 6, 9. Hesychius , corr. Act. 3, 20. Heumannus. 2 Cor. I, 12. sq. 2 Joh. v. 1. Hieronymus. Joh. 21, 11. Hillerus. Matth. 2, 23. Ap.19, 1. historiae ecclesiasticae enucleandae specimina. Act. 7, 1. Hebr. 11, 2. Hobbesius. Rom. 1, 21. Hochstetterus, A. A. Hebr. 12, 24. §. 12. p. 927. Hofmannus, C. G. Praef. §. 9. Joh. 9, 14* homicidium. Act. 28, 4. homiletica. vid. pastoral. Iwmiliarum fructus quomodo colligendus. Lue. 11, 27. Act. 2, 37. fiominis partes duae. Matth. 10, 28. hora ultima. 1 Joh. 2, 18. horae veterum. Marc. 15, 25. fiospitalitas. Hebr. 13, 2. hostien. Joh. 6, 31. hostium amor. Matth. 5, 44. hostium ventatisi iniquitas, Act. 5, 28. fiumano more. Philem. v. 15. hicmilis corde Jesus. Matth. 11, 29. 12, 6. humilitas. 1 Cor. 3, 5. 4, 9. 13, 11. hypallage. Matth. 10, 15, Jac. 2, 17. 3, 4. Hebr. 9, 23. hyperbaton. Marc. 9, 20. 16, 1. hypocrìsis. Matth. 6, 2. 16, 3. 6. 23, 13. 16, 6, 21, 16. 24, 51. Marc. 7, 6. Lue. 12, 1. 56. 15 50 INDEX III. hypothetica locutio, 1 Cor. 4, 3. hypotyposis. 1 Cor. 11, 13. 2 Cor. 4, 14. Jacobus et Paulus. Gal. 2, 9. Jac. 2, 14. 4, 5. ichthyologia. Joh. 21, 11. ìdololatrae. Act. 7, 41. 17, 29. ■jejunium. Mattli. 6, 16. Jenisch, Jos. Marc. XVI, 17. (p. 203 fin.) Jerusalem. Lue. 21, 24. Gal. 4, 26. Ap. 21, 2. Jesus est Christus. Mattli. 1, 1. 16. sq. 22. Jesu nomen, Matth. 1, 21. Christus Jesus (prae- misso cognomino,) Rorn. 15, 8. Gal. 2, 16. Majestas ejus et gloria p. 55. 856. Conf. methodus, preces, trivium, vita, ignis. Matth. 3, 10. sqq. 1 Cor. 3, 13. illurninatio. Matth. 16, 17. Hebr. 6, 4. imago Dei. Col. 3, 10. 1 Cor. 11, 7. imperativus. Joh. 2, 19. Gal. 3, 7. — post im- perativum, Joh. 7, 37. Col. 3, 15. — inclu- dens futurum indicativi, Joh. 1, 47. Gal. 6, 2. impersonalis sermo. Lue. 9, 28. 12, 5. 1 Cor. 16, 12. importunitas naturalis. Act. 17, 4. imputatio immediata. Eom. 5, 14. inchoativa verborum vis. Matth. 1, 5. incrementum boni et mali. Matth. 13, 7. 30. Marc. 4, 19. Apoc. XIV, 19. — sermonis, 1 Cor. 3, 3. 15, 9. Phil. 3, 8. indefinitus senno. Rom. 7, 7. indicativus. Lue. 1, 28. Act. 6, 3. indifferentismus. Act. 10, 35. 2 Cor. 11, 13. individuorum cura. Matth. 18, 5. Joh. 17, 12. Act. 20, 31. Conf. providentia. infidelitas fluctuat, Rom. 10, 6. infimtivus, prò imperativo, Lue. 9, 3. Phil. 3, 16. loco nominis, Phil. 3, 21. — moratus, Rom. 12, 15. Apoc. 10, 9. injirmitas. Rom. 5, 6. initium sermonis. Act. 7, 48. 1 Cor. 16, 1. injustitia innoxia. Lue. 16, 8. insigne verbum. Act. 11, 26. 17,4. 2 Cor. 3, 16. Col. 2, 12. 13. 3, 15. Gal. 1, 16. 1 Thess. 3, 6. inspiratio verborum. Matth. 10, 19. 16, 13. Joh. 4, 26. 14, 26. 21, 23. Conf. theopneustia. interpunctio emendata. 2 Cor. 13,5. Hebr. 2,9. interrogatio. Act. 7, 1. ìnterrogationis utilitSLS. Joh. 16, 30. — nimietas, Lue. 10, 29. — vis erga contumaces, Lue. 20, 68. interrogatio desultoria, non semper reprehendenda, Joh. 4, 20. invisibilia. Matth. 17, 3. eorum habita in Apo- calypsi ratio. Ap. 6, 9. Johannes, baptista. Matth. 14, 2. apostolus, scripsitevangelium, Joh. 21,2. quibus, e. 10, 22. quo stilo, e. 20, 20. nomen ejus, e. 13, 23. ~- discipulus praedilectus. e. 13, 23. quando et qua lingua scripserit evangelium et epi- stolas, Joh. 1, 1. 5, 2. 11, 16. 19, 23.21,19. 1 Joh. 2, 22. et apoealypsin, Apoc. 1,9. etc. Jojada. Matth. XXIH, 35. Jonas, Just. p. 416. Josephus, quando obierit. Joh. 2, 12. jota. Matth. 5, 18. ira. Rom. 1, 18. 2, 9. Jrenaeus. Apoc. 13, 18. ironia, decens et suavis. Joh. 9, 27. — Christo non usurpata, Joh. 7, 27. Israel. Apoc. 7, 4. ejus conversio, Matth. 23, 39. Rom. 11, 25. ad eam utilis epistola ad He- braeos, Hebr. 2, 11. iteratio. Joh. 5, 36. Ittigius. p. 380. 925. jucunda verba. Lue. 1, 7. Judaeorum nomen. Matth. 2, 2. elenchila con- tra eos. Matth. 1, 22 sq. Judas. Jud. v. 5. Judas Iscariotes, nura inter- fuerit coenae Dominicae? Matth. 26, 26. Marc. 14, 23. Lue. XXII, 21. judicium. Matth. 12, 41. juramentum. Matth. 5, 33. Hebr. 6, 16. juris remedia, in caussa Dei adhibenda. Act. 24, 11. jus forense. Matth. 18, 16. justificatio. Rom. 3, 20. 28. Jac. 2, 21. justifi- catio Christi, 1 Tini. 3, 16. justitia. Matth. 5, 2. 6. 20. 6, 1. justitia DEI, Rom. 1, 17. 3, 20. Justus, Christus. Act. 22, 14. Kainan. Lue. 3, 36. xrovidentia. minister. debet orare. Lue. 14, 21. Act. 8, 15. ministerii necessitas, Act. 9, 6. Conf. pastoral. ministrorum solarium, Matth. 3, 12. 10, 13. Lue. 4, 26. 19, 40. Joh. 10, 40. miracola. Matth. 4,23. 8,3. 16.32. 9,24. 11,4. 12, 40. 13, 58. 16, 1. 17, 27. Marc. 14, 13. XVI. 17. p. 202. sq. misericordia. Marc. 6, 34. 1 Tim. 1, 2. missa, Hebr. 10, 12. 13, 15. missionis fundamentum. Joh. 17, 18. 20, 21. missione*. Apoc. 14, 8. mìtìqantia verba. 1 Cor. 4, 3. 2 Cor. 5, 1. 11,1. PÌrilem. v. 12. 14. 1 Petr. 3, 1. modalis sermo. Act. 3, 23. Col. 4, 13. 1 Thess. 2, 13. 1 Tim. 1, 12. 2 Tim. 1, 16. 2, 7. modestia et liberalità* sermonis. Joh. 3, 27. Act. 27, 22. 1 Cor. 4, 8. 16. 6. 2 Cor. 1, 21. 2,10. 16. 4, 11. 12,12. Eph. 3,4.8. Jac. 4, 15. modus, in agendo. Joh. 18, 22. -modus, indicativus etc. Joh. 5, 39. 10, 16. 1 Cor. 11, 26. 15, 49. Hebr. 12, 28. Jac. 4, 13. 1 Joh. 4, 19. Apoc. 10, 9. Moldenliauerus. 1 Cor. XIV, 6. XV, 24. molliores locutiones. 1 Cor. 11, 18. 12, 23. 2 Cor. 6, 14. Gal. 4, 20. 6, 18. Phil. 2, 27. moneta vetus. Matth. 17, 24. 18, 24. Marc. 6,37. Act. 19 ; 19. moratus sermo. Praef. §. 15. Act. 5, 34. 17, 23. morata enallage, Act. 25, 22. 1 Petr. 3, 1. — interrogatio, Jac. 2, 20. — particula, Act. 5, 39. 1 Cor. 6, 7. 15, 1. 2 Cor. 3, 1. mors Christi. Joh. 10, 18. mors fidelium, Joh. 11, 6. mortem violentam quid mitiget, Act. 7,55. status post mortem, Matth. 7,22. 14,2. Lue. 16, 29. Rom. 14, 9. Phil. 1, 23. 1 Petr. 3, 19. mors aeterna non dicitur. Rom. 5, 21. 6, 21. mortui. Apoc. 11, 18. Morus. Apoc. 7, 4. Moschius. Joh. 10, 7. Moses. scriptorPentateuchi. Marc. 10, 5. 21, 19. testatus est de Christo. Joh. 4, 25. Christi typus, Act. 3, 22. 1152 INDEX III. Moshemìus. Apoc. prooem. n. 3. mundi duratio. Hebr. 9, 26. mundìties. 1 Tim. 3, 2. mysteria. Matth. 13, 11. Rom, 11, 25. mythologia. Rom. 1, 25. Nathanael, forte Barthol. Joh. 1, 46. nativitas Christi. Matth. 1, 18. natura humana, prò divina. Rom. 1, 4. natura et gratia. Joh. 15, 4. negatio geminata. Act. 19, 40. nervosa sententia. 1 Cor. 11, 24. neutralitas. Matth. 12, 30. neutrum genus. Lue. 1, 35. — nomen, Lue. 12, 47. Act. 19, 40. — verbum, Act. 9, 19. 1.1, 26. 18, 18. 26, 18. Neictonus. Hebr. 12, 26. Apoc. 1, 10. 13, 1.: thes. 10, obs. 15. Nicopolis. Tit. 3, 12. Noachi 7 praecepta. Rom. 5, 14. obs. 5. nomen, loco pronominis. Matth. 12, 26. Lue. 11, 17. Act. 3, 16. Eph. 4, 16. 2 Tim. 1, 18. nomina propria, veritatis arg. Marc. 5, 22. nominativi^. Matth. 12, 36. 2 Cor. 8, 23. Eph. 4, 2. — loco pronominis, Act. 3, 16. — cum accusativo subaudiendus, Act. 8, 7. novellae. Matth. 24, 7. novissima, vid. ultima, novum Testamentum. Hebr. 8, 13. initium ejus, Hebr. 9, 15. vid. Testamentum. numerus, i. e. tempora, Apoc. 13, 18. numeri praecise accipiendi. Apoc. 7, 5. Obedientia activa. Rom. 5, 19. sq. obitus beati exempla. Joh. 12, 30. obeessio. Marc. 9, 18. Act. 8, 7. 16, 17. Conf. daemonol. obsignatio. Eph. 1, 13. occasione utendum. Matth. 25, 40. Act. 2, 14. 8, 30. 17, 2. 21, 37. 24, 14. occupatio. Act. 2, 23. 10, 22. 14, 16. 1 Cor. 10, 19. 14, 35. 16, 2. Hebr. 1, 1. 3. Jac. 3, 17. oecoìiomia divina. Joh, 4, 4. 34. 16, 14. — triplex, Rom. 5, 14. — trium Testium, Joh. 16, 14. oeconomus Dei, non machina. Tit. 1, 7. oecumenicus. Ap. 13, 1. thes. 7. Oederus. Ap. XXII. fin. Oetingerus. Ap. I, 4. officia erga Deum, nos et proximum. Matth. 6, 1. oline werden. 1 Petr. 2, 24. olìveti mons. Act. 1, 12. ornnipotentia et omniscientia Christi. Joh. XX, 31. XXI, 17. opera bona. Eph. 2, 10. 1 Tim. 2, 10. opifoeium. Act. 18, 3. opinionum varietas. Matth. 16, 14. Marc. 6, 15. opportuna verba. Act. 22, 4. 14, 16. 1 Cor. 14, 35. 16, 2. Hebr. 1, 1. 3. Jac. 3, 17. orbìculares panes. Joh. 6, 31. ordo verborum. Praef. §. 15. p.XXV.not. Matth. 10, 2. 33. 24, 33. Marc. 3, 31. 13, 26. Lue. 9, 28. 11, 8. 36. 12, 22. Joh. 5, 2. 8, 21. 45. 12, 26. 14, 1. 2. 17, 16. 20, 6. Act. 1, 7. Rom. 2, 14. 15, 8. 2 Cor. 4, 10. s. Col. 3, 12. Hebr. 2, 10. 14. 12, 24. fin. Jac. 2, 18. 1 Joh. 3, 20. sq. et passim. origines: ad eas recurrendum. Matth. 19, 4. orthodoxia. Matth. 16, 6. Rom. 2, 20. orthodo- xus. Matth. 7, 16. oeculum sanctum. Rom. 16, 16. Osiander, Lue. 1 Petr. 3, 20. — I. A., Ap. 8, 3. oxymoron. Lue. 2, 34. Act. 5, 41. Rom. 1, 20. 4, 18. 1 Cor 9, 17. 2 Cor. 4, 11. 17. 8, 2. 11, 30. Gal. 6, 14. 1 Thess. 4, 11. 1 Tim. 6, 19. paedobaptismus. Act. 16, 15. parabolae. Matth. 9, 15. 13, 3. paradoxon. Rom. 3,26. 5,14. 7, 13. Col. 1,27. 4,3. parallela loca non semper postulanda. 1 Petr. 3, 19. paregmenon. Rom. 2, 1. 1 Joh. 3, 20. 7wapEXzov. Lue. 12, 37. 18,5. Joh. 6, 15. Act. 16, 3. Rom. 15, 24. parentheses. Act. 1, 15. 2, 8. Rom. 1, 2. 1 Tim. 5, 23. paronomasia. 1 Cor. 11, 17. Eph. 5, 4. Phil. 3, 2. 1 Tim. 6, 9. parrhesia. 1 Cor. 15, 34. participatio peccatorum. Matth. 23, 36. participium. Joh. 1, 18. 3, 13. Col. 2, 2. 1 Tim. 6, 5. 2 Tim. 3, 15. Hebr. 1, 3. loco adverbii, Act. 10, 37. prò indicativo, Phil. 1, 23. particularumrftoz. Act. 5, 39. Rom. 1, 10. 8,32. particula declarandi, 2 Tim. 1, 3. excitandi, Act. 15, 36. intensiva, 1 Thess. 1, 8. pro- vocagli ad experientiam, 1 Tim. 5, 15. Conf. formula. particularismus Judaicus. Rom. 9, 6. pascha passionale. Matth. 26, 18. passio J. C. Joh. 10, 17. r pastorales observationes. Matth. 3,6. 12. 4,23. 5, 1. 13. 19. 22. 7, 5. 6. 16. 22. 27. 8, 7. 18. 19. 10, 8. 11. 13. 14. 18. 19. 28. 12, 5. 30. 13, 19. 20. s. 57. 14,4.22.30. 15,26. 16,6. 8. 13. 20. s. 17, 27. 18, 12. 14. 15. 17. 19, 16. 17. 21. 26. 29. 20, 1. 21, 14. 22, 16. 23, 34. 24, 45. 25, 15. 25. 40. 27, 24. 28, 8. Marc. 3, 4. 5. 4, 9. 14. 19. 28. 6, 20. 31. 34. 7, 14. 8, 38. 9, 39. 10, 23. 12, 38. 4. 13, 35. Lue. 1, 80. 2, v. ult. 3, 19. 23. 4, 23. 26. 5, 1. 8. 16. 9,45. 10,5.7.26. 11, 1.27. 12,13.54. 13, 32. 14, 7., 21. 35. 15, 4. 15. 16, 1. 10. 17, 7. 10. 21. 19, 40. 20, 14. 17. 39. 21, 31. 68. 23, 40. 24, 17. Joh. 1, 6. 52. 2, 11. 3, 31. 4, 10. 20. 37. 5, 35. 6, 5. 27. 44. 60. 64. 7, 7. 34. 8, 12. 20. 32. 9, 3. 10, 32. 11, 26. 12, 30. 43. 48. 13, 20. 16, 30. 17, 3. 12. 18. 18, 16. 19. 37. 20, 21. 21,7. 15. Act. 1, 17. 24. 2, 14. 37. 40. 4, 8. 16. 6, 2. 4. 7, 27. 32. 51. 8, 2. 15. 21. 22. 30. 35. 37. 9, 6. 23. 10, 38. 44. 11, 26. 12, 17. 13, 2. 25. 46. 14, 9. 15,5. 9. 32. 37. 16, 6. 15. 31. 17, 2. 18, 1. 5. 6. 11. 24. 26. 19, 9. 17. 18. 21. 27. 20, 7. 19. 20. 21. 27. 29. 30. 32. 21, 29. 22, 10. 24, 25. 25, 11. 26, 2. 25. 27, 24. etc. Pater. Matth. 6, 4. 9. Joh. 14, 2. 17, 1. patrum officium. Eph. 6, 4. rMr^ et 7j07). Act. 21, 39. 2 Tim. 1, 18. patientia. Lue. 8, 15. INDEX III. 1153 Patmos, insula. Apoc. 1, 9. Pauli, nomen. Act. 13, 9. apostolatus, e. 26, 17. ardor, e. 19, 21. character, Gal. 2, 9. episto- lae, 2 Petr. 3, 15. sq. Saepe solus stetit, Act. 17, 16. pauperum cura. Act. 11, 30. pax. Rom. 1, 7. Phil. 4, 7, peccandi periculum. Matth. 18, 28. peccatum. Marc. 7, 22. Joh. 8, 21. 16, 9. Act. 5, 2. 3. 4. 7, 35. 10, *14. Rom. 3, 13. 7, 4. 15. 23. 1 Joh. 2, 1. clamans, Matth. 2, 16. originale, Matth. 7, 11. 15, 11. Rom. 3, 10. 5, 12. 7, 7. 18. peccata piorum quoque, pa- tebunt, 2 Cor. 5, 10. pecunia, facile scandalum parit. Matth. 17, 27. pedantismus. Act. 26, 24. pedilavium. Joh. 13, 14. Pelagius. 1 Cor. 3, 5. 11, 27. pentecoste. Joh. 5, 1. peregrinationes religiosae. Joh. 4, 21. perfectio. Matth. 19, 21. Lue. 11, 36. periodi septem ecclesiae. Ap. 2, 1. 5, 1. periphrasis. 1 Thess. 4, 5. Jac. 3, 7. persecutio. Matth. 5, 10. persecutionum auc- tores, Act. 17, 5. 24, 19. usus, Marc. 13, 10. perspicuitas promiscua. Joh. 8, 20. Rom. 6, 19. Petrismus. p. 810. Petrus. Matth. 16, 18. primus apostolorum, Matth 10, 2. Marc. 1, 36. Lue. 9, 32. 22, 31. Act. 1, 13. 8, 14. 23, 11. Gal. 2, 9. Romaene fuerit? ibid. et Joh. 21, 16. Rom. 1, 11. Pfaffius. Praef. §. 9, can. 22. Rom. 10, 21. Ap. 13, 1.: thes. 7. et p. 925. phialae. Ap. 5, 1. 16, 1. philautia. Lue. 10, 20. Rom. 2, 1. philosophorum vitium. Act. 18, 1. Phil. 1, 9. Phlegontis eclipsis. Matth. 27, 45. physiognomia. Act. 7, 20. pietista, 1 Tim. 2, 2. piscium genera. Joh. 21, 11. planetae. Jud. v. 13. pleonasmus sublatus. Matth. 6, 26. Phil. 1, 23. ploce. Matth. 5, 45. 19, 4. Lue. 11, 36. Joh. 3, 31. 10, 13. 12, 27. 19, 22. Rom. 6, 19. 7, 13. 8, 3. 9, 6. 15. 31. 12, 7. seq. 1 Cor. 16, 5. 2 Cor. 9, 5. Eph. 4, 15. 1 Thess. 5, 7. 1 Tim. 5, 3. Jac. 4, 11. pluralis. Lue. 2, 31. 12, 33. 13, 15. Act. 4, 27. 5, 14. 13, 34. 28, 8. 1 Cor. 10, 11. 2 Cor. 5, 11. 9, 6. Gal. 5, 19. 1 Tim. 2, 1. 6, 15. plusquamperfectum, Joh. 4, 10. poenitentia. Lue. 5, 32. 15, 17. sqq. 18, 13. 23, 41. Act. 11, 18. laetumdonum, Act. 5, 31. neces- sarium, Lue. 16, 30. fructus ejus, Lue. 3, 11. Polycrates. Apoc. 2, 1. poly gamia. 1 Cor. 7, 2. 1 Tim. 3, 2. polyptoton. 1 Cor. 2, 11. 15, 23. polysyndeton. Jac. 4, 13. Porphyrius. Marc. I, 2. postumus fructus muneris. Joh. 10, 40. potente» mundi. Lue. 22, 8. praecepta Noachica. Rom. 5, 14. praeceptum novum. Joh. 13, 34. praecisio. 1 Cor. 11, 16. Jac. 4, 17. praedestinatio. Act. 13, 48. Rom. 8, 29. praegnans locutio. 1 Cor. 15, 26. 2 Petr. 3, 4. praejudicium. Marc. 7, 14. Joh. 8, 32. praejudicia judaica. Joh. 7, 27. praescientia divina. Act. 15, 18. praesens. Lue. 1, 34. 7, 9. 12, 49. 13, 28. 30. Joh. 1, 5. Act. 15, 17. 1 Thess. 5, 2. abso- lutum, Act. 25, 11. includit praeteritum, Lue. 15, 29. 31. etc. Joh. 8, 58. praesentia, potior literis. Rom. 1, 11. praeteritum. Joh. 1, 3. Rom. 3, 23. 1 Tim. 4, 10. preces J. C. Matth. 14, 23. Lue. 3, 21. 6, 12. ministrorum, Lue. 11, 1. 14, 21. Act. 6, 4, fidelium, etc. Matth. 6, 7. 8. 9. 7, 7. 11. 8, 31. 34. 9, 38. 1 1, 25. 18, 19. 2 1, 13. 24, 20. Marc. 8, 6. 11, 25. 16, 17. Lue. 1,40. 7,3. 11, 1. 2. 5. 6. 8. 13. 18, 1. s. 9. s. Joh. 12, 45. 15, 7. 16, 23. 17, 1. 9. Act. 6, 4. 7, 34. 8, 15. 24. 9, 11. 40. 10, 2. 4. 9. 10, 12, 5. Rom. 15, 30. 1 Tim. 2, 3. etc. Pregizerus. 2 Tim. 4, 10. Prideaux. Act. 7, 43. Primasius. Apoc. 21, 17. privata pastorum cura. Act. 20, 20. 31. profani. Lue. 16, 30. profectus J. C. Lue. 2, 52. profectus in bono : 1 Tim. 4, 15. in malo, 2 Tim. 2, 16. promissio maxima. Lue. 12, 37. pronomina: eyw, Joh. 5, 45. sjjio\, Act. 10, 28. 13, 33. 26, 10. aù, Act. 9, 5. auto?, Joh. 6, 15. Col. 1, 16. 18. ixslvos, Marc. 4, 35. Joh. 1, 18. Tit, 3, 7. propheta, Chris tus. Joh. 16, 13. Act. 3, 22. prophetiae indoles. Act. 2, 19. Rom. 12, 6. 1 Cor. 14, 6. prophetica, quae? Joh. 12, 38. propria verba. Act. 3, 7. 1 Cor. 2, 4. 2 Cor. 5,4. Col. 2, 14. 1 Thess. 4, 17. 2 Thess. 1, 7. proprietas sermonis. Lue. 4, 18. 13, 33. 15, 13. Act. 2, 30. 10, 28. propriorum nominum mysteria. Hebr. 7, 2. proselyti. Act. 6, 5. r.oorsMT.okr^'.a. Matth. 22, 16. Marc. 12, 14. prosopop>oeia. Rom. 7, 1. Gal.3,15. 24. Hebr. 11,2. protherapia. Joh. 4, 21. 13, 3. Act. 1, 16. 2, 23. 29. Rom. 3, 2. 5, 15. 9, 6. 1 Cor. 3, 10. 10, 19. 14, 18. 2 Cor. 11, 1. 16. 1 Joh. 2, 1. proverbia prava. Joh. 7, 52. providentia divina. Matth. 6, 26. 10, 29. Act. 27, 24. vid. individuorum cura et minima, provincialia verba. Praef. §. 14. p. XXIV. not. provocatio, utilis. Joh. 6, 5. Psalmi. Act. 13, 33. eorum auctoritas, Hebr, 7, 21. 10, 8. pseudojudaismus. Rom. 2, 8. pseudomessiae LXIV. Joh. 5, 43. pesudopolitici. Tit. 1, 7. pseudoprophetae praeambula. Ap. 13, 11. psychologica. Matth. 8, 17. 10, 28. 12, 35. 13, 19. 16, 9. 22, 37. Marc. 3, 5. 8, 17. 34. 10, 32. 12, 30. 15, 37. Lue. 2, 35. Act. 7, 23. Rom. 3, 18. 7, 7. 23. 12, 1. psychopannychia. Rom. 14, 9. pudor praeposterus, Rom. 1, 25. — vincendus» Marc. 8, 38. punctum temporis beatum. Matth. 4, 20. Act, 26, 30. 73 1154 INDEX III. purgatorium. Rom. 8, IO. 1 Cor. 3, 13. Quadraginta dies etc. Matth. 4, 2. Act, 7, 6. quaestiones. Act. 18, 15. vid. interrog. quaestus. Act. 19, 27. rara verba et plirases: Lue. 2, 14. Job. 5, 28. Act. 7,41. 13,32. 15,24. 26,10. ICor. 6,14. 15, 55. 2 Cor. 3, 15. 13, 3. Gal. 6, 2. 7. 16. Eph. 5, 21. 6, 3. 1 Tim. 4, 7. 2 Tini. 1, 8. 1 Petr. 3, 1. 2 Petr. 2, 22. Baumeierus, Dee. Leonb. Marc. 16, 17. reduplicativi significatila. Eom. 4, 4. Ref oronatio. Rom. 15, 23. Ap. 12, 6. Regale divinimi. Rom. 1, 32. regeneratio. Job. 1, 13. 3, 3. regnum coelorum. Mattb. 3, 2. 4. 17.: Dei, Act. 1, 3.: Christi, p. 872. Act. 10, 41.: sanctorum, Ap. 20, 4. Beinhardus. Apoc. 12, 6. religio Christiana. Vide, Deus, Jesus, Scriptum, veritas. — invisa mundo, Matth. 24, 9. reliquiae. Mattb. 9, 20. renovatio. Eph. 4, 24. reservata divina. Act. 1 , 7. Rom. 12, 19. Jud. v.9. resistibilis est conversio. Act. 26, 19. resurrectio Christi. Act. 1, 22. 17, 31. mortuo- rum, Mattb. 22, 23. Marc. 12, 25. Lue. 14,14. Act, 26, 7. 1 Cor. 15, 12. prima, Apoc. 20,4. Beussius, D. I. F. Prooem. p. VII. Joh. VII, 17. Bhenferdus. Apoc. 1, 4. rhijthmus. Lue. 15, 24. Joh. 15, 2. Eph. 2, 14. Biegerus, I. C. p. 925. rigidum verbum. Gal. 1, 11. Roma, linde dieta. Apoc. 18, 10. quando con- dita, Apoc. 17, 10. frustra Petrum sibi vin- dicat, Joh. 21, 15. distincta a papa, Apoc. 13, 1.: thes. 10, obs. 15. Boosius, M. F. Prooem. pag. VII. Praef. §. 20. p. XXX. not. Apoc. XXII. fin. Sahbatum. Mattb. 12, 1. sq. 5. 24, 20. Marc. 2, 28. Col. 2, 16. sacerdotium J. C. Hebr. 2, 14. sacramenta. 1 Cor. 11, 26. mdducaei, Mattb. 16, 1. 22, 23. Sagittarius, Casp. Lue. XXI, 15. salvavi. Act. 2, 40. salutati o. Lue. 1, 40. salutis initium. Act. 2, 40. Sanctitas: gloria. Act. 3, 14. Hebr. 2, 10. Sanctus. Rom. 1, 4. Sanctus, Sanctus, Sanctus, Apoc. 4, 8. sancti, Mattb. 23, 29. 27, 52. sanctificati, Act. 20, 32. sanguis J. C. p. 922. sqq. Sartorius, D. C.F. Prooem. p. VII. Praef. §. 18. p. XXVIII. n. satanae lapsus, Joh. 8, 44. satan, spiritus cal- lidissimus, Act. 19, 13. vid. daemonol. et magia, satisfactio. Rom. 5, 18. Hebr. 10, 10. scandalum. Mattb. 13, 41. 17, 27. 18, 6. sqq. scapha dicenda scapba. Rom. 1, 26. schechina. Joh. 1, 14. schisma, multiplex. Joh. 7, 43. Schmidius, Ei\, — C. F., Prooem. p. VII. Praef. §. 20. p. XXIX. not. Ap. I. 1. passim. XXII. fin. — J. F., Apoc. 20, 1. Schnelle, év là/et. Apoc. L 1. p. 1027. Schoettgenius. p. 857. schola J. C. Matth. 8, 23. Schroeckhius, I. M., Prooem. p. VIII. ScJiudt, Joh. Jac. Joh. 5, 43. Scripturae sacrae encomium, Praef. §. 1. et 27. Rom. 1, 2. 8, 28. not. Gal. 3, 8. 1 Tim. 4, 15. auctoritas, Matth. 4, 4. 24, 6. 26, 13. Rom. 1, 2. efficacia, Act. 8, 28. integritas, Matth. 5, 18. verecundia, Act. 2, 30. veritas, Matth. 7, 11. Joh. 10, 35. 12, 38. 14, 26. Act. 2, 29. 39. utilitas, Lue. 3, 38. Joh. 21, 23. 25. 2 Tim. 3, 16. silentium, Rom. 4, 6. Hebr. 1,5. 5, 6. sumnia, Rom. 15, 4. Sapien- ter a Domino citata, Matth. 4, 4. 9, 13. nil frustra dicit, Jac. 4, 5. ad nos se demittit, Joh. 3, 12. 11,11. Rom. 6, 19. 1 Cor. 15, 29. nemini non legenda, Phil. 1, 1. Col. 4, 17. Hebr. 13, 24. Scripturae N. T. initia, Act. 15, 20. 1 Tbess. 5, 27. sejugatio. Rom. 11, 22. Selz. Apoc. 11, 2. 13, 1: thes. 10, obs. 29. semestre. Apoc. 13, 18: §. 10. semiduplex oratio. Praef. §. 24. Matth. 7, 21. 13, 49. Marc. 1, 4. 13,27. 14,8. 16,16. Joh. 5, 21. 24. 8, 28. 38. 10, 25. 14, 10. 17, 26. Act. 7, 16. Rom. 2, 8. 10. 5, 16. Gal. 4, 25. Hebr. 12, 20. 1 Joh. 1, 7. 2, 10. Vid. concisa lo cuti 0. Semlerus, D. Prooem. p. VI. Joh. I, 1. p. 302. Apoc. XXII. fin. senectus piorum. Lue. 1, 7. sensus literalis et literae. Matth. 16, 11. separatio. Act. 19, 9. Jud. v. 19. septem. Mattb. 12, 45. Act. 19, 14. Jud. v. 14. septenarius in rebus, Apoc. 5, 1. dividitur in quatuor et tria, Ap. 16, 1. in temporibus, Ap. 13, 18. (§. 9.), et e. 20, 4. septuaginta int. Vid. Versio Graeca V. T. sepultura Christi. 1 Petr. 3, 18. servus Domini, quis? Act. 20, 19. servorum officium. Eph. 6, 5. sessio Christi ad dexteram Dei. Hebr. 10, 12. severitas sermonis. Act. 16, 37. Gal. 6, 17. vid. apotomia. sigilla. Apoc. 5, 1. 12. 6, 1. 9. significantissima verba. Col. 2, 9. 11. signum. Mattb. 24, 30. signatemporum, Matth. 16, 3. Simonia. Act. 8, 18. simplicitas. Matth. 6, 22. simidtates, gratiae impedimentum. Lue. 12,54. singulares locutiones. Lue. 4, 33. Act. 12, 18. singularis numerus. Lue. 2, 2. 10, 19. Act. 15, 18. 1 Cor. 4, 17. Siracidae liber. Lue. 1, 17. sobrietas. 2 Tim. 3, 15. solitudo, juvat. Matth. 26, 38. Marc. 6, 31. Lue. 1, 80.* Act. 9, 40. soloecismus. Joh. 6, 37. somnia. Matth. 1, 20. Act, 16, 9. somniantes, homines naturale». Jud. v. 8, awliilus , Alexandriuus. Lue. 1, 3. theopneustia. Matth. 16, 13. fin. 2 Tini. 3, 10. Pauli, Rom. 15, 18. Conf. inspirano. Thyatirae ecclesia. Apoc. 2, 18. timidi. Joh. 7, 50. timor hominum. Matth. 10, 28. 14, 9. Timotheus. Apoc. 2, 1. tmesis. Eph. 6, 8. Col. 3, 23. traditiones. Matth. 15, 3. 5. Joh. 16, 12. 21,23. Rom. 1, 2. 1 Cor. 11, 2. 2 Thess. 2, 15. Col. 2, 23. trajectiones. Matth. 8, 15. Lue. 4, 5. transitio ad Jesum, facilis a quolibet Seriptu- rae textu, Act. 8, 35. triduum mortis Christi. Matth. 2, 40. Trinitas. Matth. 3, 16. sq. 28, 19. Lue. 1, 14. 15. 4, 18. Joh. 3, 11. 4, 23. 5, 32. 16, 14. Act. 2, 38. Rom. 8, 9. 9, 4. Eph. 3, 6. Hebr. 1, 1. 6, 4. 10, 29. 1 Petr. 1, 2. 1 Joh. 5, 7. sq. triviales formulae. Matth. 5, 22. Joh. 7, 52. trivium discipulorum. Matth. 4, 23. voc. xat t:s£17ìY£v. 6, 11. tov apxov. 25. pj [AspciAvats. e. 8, 14. 7:sv8epàv. 23. ;»Xo!ov. 24. ;j.eya;. 25. à-oXX'Jij.£6a. 26. oscXcn et tóts. e. 9, 11. Tot? fj.a67]-at;. 16. cuosi;. e. 10, 1. èotoxsv et a'jxol?. 2. xà ovófxaxa. 7. xrjpuassxs. 9. p) xtr[aTf]a6s. 25. ohoòza-ózrp. e. 13, 36. 14, 13. xax' ?8tav. 15. sauTotc. 16. uij.st?. 25. zt'koxr^ aTirjXOs. e. 15, 23. xpà£st. e. 16, 13. xiva. 16. àrcoxciOe^ et aiawv Ttézpoq. 22. r.poiX^ó- u.evoc. e. 17, 17. a^taTO?, et £aoy.oa. 21. touto. 25. aifjuov. 27. àvT'. iaou xai aou. e. 19, 26. £Li.(3XsUac. e. 21, 21. à-cxpcOsi;. Marc. 1, 36. 4, 10. il. 13. 38, oO txe'Xst ao:. 40. oùx. e. 6, 7. 52. *jv yàp. e. 9, 12. sTrav. 32. e. 10, 14. 18. fin. 24. Tsxva. Lue. 5, 11. 7, 19. 20. 8,25. 9, 18. 54. càxwpo; xat Jwàvvr^. e. 10, 23. 11, 1. <ó? eTrauaato. e. 12, 1. 3. 4. Joh. 1,37. 39. 40. ey-eivav. 43. eVSX^a?. e. 2, 1. yà^, 73* usa INDEX III. 4. ti £uo\ xai aot. 11. £7uax£uaav. 12. ou ttoX- Xà?. e. IV, 2. obs. h. 1. 32. oux o'i'Saxe. e. 6,5. «piXtJtrcov. 68. pT]'[xaxa. e. 9, 2. ^pa>X7ìv. e. 8, 12. 23. ÈTCìXa.Sóusvo;. 26. p.7)0£ bItzt^. e. 9, 25. e. 10, 1. co; s«ó6ct. 18. 21. sapXsd/a;. 23. j:sp$X<4à{Aevos. e. 11,2. 11. 15. Luc.4,'l4. cp^ar^. 15. aùxó?. 16. xaxà xb euoOó;. 23. ràv- xw<;. 43. et; xouxa. e. 5, 1. ÈTUxsTaQat. 7. IGecc- aaxo. 16. e. 6, 12. e. 7, 36. 44. xot; Sàxpuatv. 45. e. 9, 18. 51. àvaXrì'i/sw?. 52. 54. ^up. 60. e. 10, 21. 23. 42. e. 11, 1. xwv uaGTjx&v. 22. 37. e. 12, 50. -òj; auvey^oaai. e. 13, 16. fàoù Sexa. 31. rjpwor]?. 32. e-ixeXóo et xsXsìoujjlou. e. 15, 4. su?, e. 18, 15. 16. Joh. 1, 40. eìSov. e. 2, 1. yàpLo;. 11. xauxr,v — xoù lepavs'ptoae — ETUaxeucrav. 24. oux sViaxeusv. e. 4, 6. ofóxw;. 34. xsXsttóaw — (3pwaa. e. 5, 13. £(J£veu<7£v. e. 6, 15. paaiXs'a. e. 7, 5. 15. 20. xa\ etra. e. 8, 1. e-op£u67j. 6. xaxr^yopscv — 0£. 9. arco xójv rcpsap\ 29. rcàvxox£. 57. 7C£VX7Jxovxa fin. 59. Expuprj. e. 9, 4. ouSei?. 33. 37, o XaXwv. e. 10, 18. a-' stxauxou. it. rcapà xou rcaxpó; aou. 34. àrc£xpi'67]. e. 11, 30. ourcto. 33. Ive- ppipjaaxo , et Ixàpa^v. 35. 38. 41. 42. $8etv. e. 12, 14. 23. 27. 28. 31. 32. 44. etc. vita b. Auctoris. post Praef. p. XXXIII. sqq. Vitringa. Apoc. 12, 5. 13, 1. (thes. 7.) 17, 8. vivida expressio. Act. 15, 37. vivificatio Christi. 1 Petr. 3, 18. ultima. Matth. 7, 22. 25. 8, 11. sq. 12, 32.41. 13,12. 24,4.43. Marc. 9, 44. sq. 12,43. Lue. 16, 19. 18, 8. Joh. 12, 48. Rom. 11, 34. etc. unciio. Uoh. 2, 20. extrema, Marc. 6, 13. Jac. 5, 14. unio actualis cum Xóyto. Lue. 1, 35. unio mystica. 1 Cor. 6, 17. Eph. 5, 30. vocatio. Lue. 14, 18. Eph. 4, 1. seria, Lue. 14, 21. ministrorum evangelii, Joh. 10, 1. Act. 1, 24. 7, 27. 13, 2.-20, 28. vocativus. Lue. 1, 28. voluntas Dei antecedens. Rom. 3, 3. voluntas divina, humanam excitat, Joh. 7, 17. hominis, frangitur. Matth. 8, 19. 21. —bona, bene impediri potest, Act. 19, 30. votum. Act. 18, 18. Urlspergerus. Lue. XXIII, 34. vultus J. C. Marc. 10, 23. Walchius. Praef. §. 18. Weisius. Joh. 10, 3. % Weismannus. p. 306. 1026. sq. Wetstenius. Praef. §. 10. p. XXI. Wkltby. Praef. §. 9. Rom. 1, 16. 13, 1. 9. 14, 9. Wincklerus. Apoc. 12, 3. 20, 3. Witsius. Joh. 2, 20. Wolfius. Jac. 3, 6. Ap. prooem. n. 4. et passim. Wollius. Praef. §.11. p.XXI. Zanchius. Apoc. 17, 11. Zellerus. Hebr. 9, 13. Zeltnerus. Apoc. 11, 17. 14, 6. 20, 2. zelus. Matth. 13, 29. zelus falsus, Lue. 23, 10. Act. 17, 6. zeugma. Marc. 13, 26. 1 Cor. 7, 10. Gal. 5, 17. 1 Tim. 4, 3. Zullichau, Biblia. Praef. §. 8. p. XIV. INDEX TERMINORUM TECHNICORUM In Gnomone Novi Testamenti passim obviorum ita in usum tironum adornatus, ut clavis Gnomonicae vicem sustinere possit opera H. Ioannis Alberti Burkii. AETIOLOGIA. AETIOLOGIA [REI] est, cum sententia non simpliciter enunciatur, sed simul ratio ac caussa ejus affertilì-: quod vel explicite vel implicite fit. — 2 Cor. 11, 13. oi yap xocoutot (|/£u5a^oaxoXoi Aetiologia, cut nolit istos similes putari ipsius. Gn. ad li. 1. — Rom. 13, 1. naaa ^X r i ^oyff'-a'-S taspE^pucrais u^oTaaasaGw. Implicita aetiologia: se. quia sunt Srapey _ouaac. Gn. ad h. 1. Germ. Weil sie souverain sind. — 1 Thess. 4, 6. to (jl7j Ó3Tsp(3aivsiv xai 7:XeovexTeiv ev tco 7:paY[J-aT'. tov àSsX^ov auxou, Sioti sVSixos ó Kuptos rapi tcocvtiov toutcov. — Notanda duplex aetiologia: 1) implicita, tov àSsXoov auTo-j, se. juia csi àS£Xcpo;- 2) explicita: Sioti sV.8iy.os ó Ku- pios — Conf. Gn. ad h, 1. AETIOLOGIA DICTI est, cum caussam reddimus, cur hac propositione vel enuncia» tione usi simus: ut, — Gal. 2, 6. ijxot yap oi Soxouvtes ouSsv rpoaavsOsvTO. Conf. 2 Cor. 5, 12. Hebr. 2, 8. Saepe yap enim,facit ad aetiologiam dicti. Vide Gnom. ad 11. ce. ALLEGORIA. ALLEGORIA componi tur ex aXXo? et àyopc'to, dico: ut Allegoria sit, ttòi aZittcZ dicitur, aliud potius significatur. Vide Gnom. ad Gal. 4, 24. Defìnitur ALLEGORIA, quod sit Tropi ejusdem per integranti sèntentiam continuatio: nempe, si Rhetor totam aliquam sèntentiam, vel orationem continuano, per unum Tropi genus tractat, existit Allegoria justa. Fieri hoc potest in omnibus Tropis, qui ea lege omnes tractandi sunt, ut conserves Tropum semel coeptum; sed quia in Metaphoris plerumque fieri solet, ut continuentur; sunt, qui Allegoriam minus accurate continuatala Metaphoram vocant. Exempla: Joli. 6. v. 32. sqq. Sermo allegoricus cum explicatione propriis verbis ad- dita. — Act. 20, 29. ticjsXsuaovTat — Xoxot (3aps'.s s?s 6p.a;, [xr] (pet8o|xsvot xou notfxviou. Allegoria ab animalibus desumta. — Rom. 2, 15. au[j.|j.apTupouar)s — xaTifjyopouvxtov — a7:oXoYou[j.evtDv: Alleg. a judicio. — Rom. 6, 23. ÓttXcc — òJ/tovta — Allegoria a re militari. 2 Cor. 11, 8. — Cap. 15, 16. Allegoria a cultu levitico V. T. — 1 Cor. 15, 36. ss. Alleg. ab agricultura. — Phil. 3, 9. Allegoria damni et lucri. AMPLIATIO. AMPLIATIO est, cum denominativa aut epitheta de suis subjectis praedicantur, etiamsi denominationis ratio desierit, vel: quando mutata re, pristinum nomen asservatur. Sai. Glassii Philol. S. L. III. Traci. I. Gan. III. p. m. 538. ss. ex. gr. — Matth. 10, 3. p.ax- Gaios ó T£Xtov/]s * i. e. qui olimfuerat: cap. 9, 9. conf. Gnom. ad h. 1. — Job. 9, 17. Xeyouti toj tu'^Xw — i. e. Tto àv6pto~to oc, f t v TucpXos* v. 24. Aliud genus AMPLIATIO NIS est [quam specialius Prolepsin vocant] si denominatio rei a futuro eventu petitur: vel, si res describitur non tam qualis nunc est, quam qualis futura est. Glass. L. e. p. 542. ex. gr. — Lue. 2, 11. oxi sTs^Orj u[xiv Xoyw [i. e. Evangelio] àvsu Xoyou [i. e. ZojweZa] Xcpòr/JrjatovTat . Vide Gnom. ad 11, citt.' — Vide Glassium L. c. p. 2003. ANTHYPOPHORA. ANTHYPOPHORA est pars refutationis per occupationem, cum refelluntur ea, quae contra nostrani sententiam dici posse videantur. Vide Gnom. ad Hebr. 2, 8. — Exempla vide infra ad Tit. OCCUPATIO. Differt haec ANTIIYPOPHOBA, quae ad praevisam objectionem respondet, ab altera ejusdem nominis, quae objectionem ab adversario prolatam per contrariae sententiae opposi- tionem refutat. [Glassii Philol. S. L. V. Traci. II. cap. VII. p. 2048.] ANTIPHRASIS. ANTTPHRASIS [praecipiente Fraxc. Sanctio in Minerva, L. IV. cap. XVI. p. 820. ss. ubi Grammaticorum Antijìhrasin multum explodit] est Ironiae quaedam forma, quum dicimus negando id quod debuit aflirmari. Vulgo autem dicitur universe sermo, contrariuni, quam quod positum est, significans: ut, 1 Cor. 8, 10. ou//. f, o-jvs'.or^^ ohoco'j.rfirpz^z: de to Ta st5toXo6jTx laOtsiv — aedifica- bitur: i. e. impelletur [ad malum aliquod faciendum.] conf. Baieri Philol. Th. P. cap. XIV. 3. p. 303. — Act. 27, 8. coli. v. 12. Gn. ad 11. ce. — (Confer Tob. Godofr. Hegelmaieri admo- nitionem de AXTIPHPASI, in Notis ad b. Immax. Hofmaxxi Demonstrationem evangelicam, Tom. I. p. 17. nota e.) ANTITHETA. ANTITHETA sunt, cum coutraria contrariis opponuntur : quodjit tripliciter, vel sic, ut rerba singula singulis, vel bina binis, vel sententiae sententiìs opponantur. [Ergesti Init. Rhet. §. 351. p. 171. sq.] ex. gr. — Lue. 2, 14. òoìja Iv 6v!/t et cetera , quasi is, qui lo- quitur plura voluerit addere aut cogitanda relinquere. — Lue. 1, 17. s-fJTp^iai xap$-.a; — lTOtrj.aja'. Kuptto Xaov xaT£ax£uaau.£vov. ASYNDETON etiam est: I. cura vocula, quae per Anaphoram poni debebat, omit- titur: ex. gr. — 1 Cor. 13, 4. f, àyarrr, p.axpo0tìp.ei, y pr, r:£U£Ta'.- f, àya-r, co ftfjXoi. — Ante: ypr r aT£-j£Tai repetenda videbatur vocula: àya-r ( . — II. cum conjunctio ab initio sententiae vel semel tantum abest. ex. gr. — Joh. 19, 12. ra? 6 (3asiv uatv aÙTOt yap utxc:; 6£OÒ-.oaxToi lare To' dodi habet quandam Catachresin, ut scriptioni opponatur. Gn. ad h. 1. — Adde his, quam Gnom. [ad. Lue. 16, 8., tov o?xovojj.ov ttj$ àor/.'.a;] habet ulteriorein de- 1160 INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. terminationem. Frequens est et suavis saepe et grandis Cataehresis, qua voeabulum non bonae rei tamen in bonam partem, non exstante aptiore altero, adhibetur. Talia sunt, àXoyov, quod non reputatur: à^aptaxov, prò quo nulla grafia digna referri potesti talia: é£e) et inter È) et (7) ergo Chiasmus inversus , ut supra Philem. INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. 1161 ■v. 5. — Rom. 9, 24. ou; xat sxaXsasv ujj.a; où -jiovov --1J e? 'JouSattov, àXXa xat J5J e!; sOvwv. (7,) de gentibus agitili*, v. 25.: w$ xat sv Tto toarjs DJ de Judaeis agitur v. 27. 7jaata<; 8s xpa£st Chiasmus est inversus. Norainat enim Apostolus A) Judaeos B) gentes et tractat deinde inverso ordine CJ de Gentibus DJ de Judaeis. — 1 Cor. 9, 1. ss. est Chiasmus inversus ex sen- tentia Gnomonis ad h. 1. Sed lectio receptior duo membra vers. 1. ita ponit, ut existat Chi- asmus directus. Videamus utrumque: A) v. 1. oùx s'iju a7:oa~oXo?, B) oùx st|ju IXsuOspos; C) v. 2. de Apostolato: oòyj. 'l7jaouv yptaTov — D) v. 4. de Libertate: Mrj oùx r/otxsv si;ouatav — — Relatio est inter A) et CJ et inter BJ et Dj ergo Chiasmus directus. A) oùx eifjit sXsuGspo;:, B) oùx stixt à-roaxoXo?- C) oòyj. 'Ir^ouv ^pwrov D) |j.r ( oux syoij.sv sijouatav Relatio est inter A) et DJ et inter B) et (7J ergo Chiasmus inversus. HI. CHIASMUS late sumtus existit etiam in membris , qui numerum quatemarium excedunt, ex. gr. — Rom. 2, 17. 20. Et Se oru tou8ato<; l^ovo-aaCr) , A) xat Ijcavajcaurj tio vojaio. G) cpw? Ttov sv axoTst, B) xat xauyaaat e'v 6soj, H) rcaiSeuTqv àcppoviov, C) xat Ytvioaxst; ~o 6sXrj|j.a, I) StSaaxaXov \r t rMov ì D) xat §oxtpta£stc xa StaospovTa, K) syovTa T7)V ijLopcctoatv t*j? yvwaew<; xat Tr,$ àXr r E) xa-y^y oupLSVo? sx tou vojjlou ■ 6sta? sv Tto vopiio F) 7:s7-;ot6a? ts asauTov bòrtfov etvat TuaXwv, Est Chiasmus directus decem membrorum, per commata bis quinque dispositus. Universe ostenditur 1) quid sibi Judaeus sumat : A, B, C, D, E: 2) quid is sibi am- plius ad alios arroget: F, G, H, I, K: Speciatim correspondent A et F; B et G; C et H; D et I; denique E et K, quae duo simul denotant caussam membrorum antecedcntium. — Vide locum fere geminimi cap. 8, 34. 38. 39. et Philipp. 4, 8. 9. coli. Gn. ad 11. ce. — Chiasmum inversum vel retrogradum sex membrorum vide in Gnom. ad 1 Cor. 13, 5. IV. Figurae hujus maximus saepe, et nunquam nullus, usus est in perspiciendo or- natu, in observanda vi sermonis; in intelligendo vero et pieno sensu; in declaranda sana Exegesi; in demonstranda vera et concinna Analysi textus sacri: ut in Gnomone passim do- cetur. Vide inprimis Gnom. ad Hebr. 1, 4. tosoutco tanto: et b. Parentis evang. Fingerzeig, Tom. VI. P. 2. Vorrede von dem Nutzen der gnomonischen Auslegungsart. §. 196. 197. Dignus omnino est CHIASMUS, qui observetur studiose, cujusque cognitione stu- dium hermeneuticum porro adjutum iri speremus. Quam sane spem vix nobis eripient, qui nomen et provìnciam Chiasmi et directi et inversi [quem utrumque Bengelius docet] ita despiciunt, ut negent, eum in scrutando textu aliquid momenti habere ; neque etiam ii, qui doctrinam de hoc genere Figurarum insolitae novitatis student insimulare. Dudum enim Eruditis CHIASMUM vel inversum vel directum et agnitum et probatum fuisse, testimoniis Bocharti, Critsii, Flacii, Ickenii, Scapulae, aliorumque, nullo negotio planum facere possem, nisi legem tirevitatis, quae quidem seri- benda mihi visa est, essem transgressurus. CLIMAX. CLIMAX est, quae eodem verbo sequentia antecedentibus jungit. vel: quae antece- dentis sententiae ultimum sive verbum sive membrum, in sequente repetit, ex. gr. — Rom. 10, 14. ss. ~(.o jckjteuovti. germ.: cdles ist m'òglich, dem Glaubenden zu gut. Beng. : Vers. germ. not. ad h. 1. et adde Gn. ad h. 1. — Rom. 6, 10. o yap àrceOave, xrj à|j.apxta àrceOavev Ina- rcar", i. e. ad abolendum peccatimi. Dativus incommodi. — 2 Cor. 5, 15. iva o? £tovxe<; fxyjxext eauxot; £watv, àXXa xw urep auxwv à~o8avovxt xat eyepOevxt. Dativus commodi. Vide Gn. ad h. 1. — Vide etiam Gnom. ad Apoc. 2, 14. xw (3aXax. DECORUM. DECORUM est omne id, quod statui et provinciae agentis vel dicentis, vel eorum ad quos sermo dirigitur, vel tempori locoque etc. exacte et concinne convenit. Speciatim in sermoni-bus et actionibus CUBISTI elucet ejusmodi Decorum , quod ab Evangelistis tam bene expressum, argumento est, illos a Spiritu S. actos scripsisse. neque enim id Immani ingenti, quamlibet excellent issimi, fuisset. Gn. ad Matth. 3, 15. In rebus sumnfe hu- milibus tameu filius Dei cavet juri majestatis suae. Ibid. In omni humiliatione Christi, per de- coram quandam protestationem cautum est gloriae ejus divinae. Gn. ad Lue. 2, 9, et Matth. 21, 19., marg. Decorum est, quod Jesus plerumque in secunda persona loquitur; quod ipsum significai, non esse Eum conditionis communis. Gn. ad Matth. 5, 11. Per quam piena decoris majestatisque est ratio Jesu, Scripturas citantìs. Gn. ad cap. 9, 13. Cum decoro divino pulcre congruit, quod praesente vitae duce nemo unquam legitur mortuus. Gn. ad Joh. 11, 15. Nolo autem omnia Specimina DECORI DIVINI in Gnomome observata huc inferre, cum Lectori, loca in Indice III. Gnomonis allegata evolventi, magno numero sint occursura. Notamus quaedam alia: Decore loquitur Lucas, cap. 3, 23. Decenter rogat et monet Petrus, Act. 2, 14. Decora appellatìone utitur Paidus, 2 Cor. 9, 12. et decoro antitheto, Gal. 5, 13. conf. Gnom. ad 11. citt. AEINOTHS. AEINOTHS [Setvwat*;] est vis singularis verborum, quae auctoritatem dicentis indicat, et ornatus suavitati servir, ut: Rom. 2, 5. Or^aupt^et? aeauxto opyyjv Iv *)(J.epa <3pyr,$ cap. 11, 17. [tcoioujaev], xaSareep Mtoiisr,; IxiOet — Gn. ad h. 1. it. ad Lue. 19, 4., ubi iWzir.v.' oia. — Lue. 18, 14. subauditur uaXXov. II. ELLIPSIS PELATA, ubi quae suppleantur, verba ipsa, quae posita sunt, sub- ministrant. ex. gr. Verbum ex Verbo, vel e Nomine Substantivo supple: 1 Cor. 1, 26. 27. {jXeze-e yap tijv xXr;aiv ujjlwv àosXso», ó"t oO tcoXXoi aocpoc /erra aapxa [se. ixX^ftijaav, vocali sunt: (vide Gn. ad h. 1.) vel: efecÉi swnf, coli. e^sXs^aTo, v. 27.] — Eph. 5, 24. warap f, ixxXijaia facoTasaerat tu •/P'.stm, outoj; xai oc! yuvohxes Tote 'o'.O'.c «vSpaaiv [supple: •j-OTassi'jOioaav, re/ e.v r. 2i.: u-o-aa- sopEVai] Iv ~avT:. Gnom. ad h. 1. III. SEXTEXTLAE IXTEGEAE passim omittuntur per Ellipsin : ex. gr. Propositiones absolutae: Rom. 9, 7. àXX' fv 'Isaax xXqQqaErat ao». s-spua. Hoc ponitvr suppositione materiali, nani subauditur : scriptum est, idque impletur. Gnomon ad b. 1. Post àXXoc intellige: larat, xaOto; yerparerat — Batteri Pini. Th. P. p. 193. Propositiones relata e , ex autecedentibus vel consequentibus supplendae: Rom. 8, 3. Vide Gnomon. ad h. 1. et Bauerum, L. e. p. 197. II. Quomodo igitur supplenda sit haec vel illa ELLIPSIS. colligi potest vel ex Autece- dentibus, vel ex Consequentibus, vel ex natura rei ipsius, vel ex solo loquendi usu: ex. gr. — Rom. 7, 13. àXXa f, à;j.ap7'.a [supple ex antecedente Hemistichio : Ijiot yzyovE 6ava~o;] 'va potv?] — [Gnomon ad. h. 1.] vel, si mavis, fac Enallagen in: xaT£pya£o|i£Vij davatov et accipe prò finito : xaTstpyavcTo. Si priori modo explica tur, est simul Metonymia ; se. OavaToc prò causa morti s , et Epexegesis: ò'.a -ou xaTEp"faCo{iÉV7] 9«vaTOV. Gnom. ad h. 1. — Joh. 6, 32. ou M1077;; SsScoxev 5p.iv tov àpTov [supple ex hemistichio posteriori: tov àXrjGivov] ix tctj oupavou. Gn. ad h. I. — v. 35. oO txr, zs'.vacrr, (jmokots) oC ur, 8iJa)07] -w-o-£. — Marc. 15, 8. b o/Xo; ^p£aTO ai-s^Oa'. (réoieiv) xaOto: àsi Itcocsc a-jTotc. Saepe omitti verbum ex commate sequenti repe- tendum, Gnomon observat, et plura allegat loca. — Matth. 11, 18. r ( X6$ yap 'wavvr,; [iVjt€ laO'.oiv [i. e. neque edens, cum aliis, vel ne in conspectu quidam aliorum] [j.r-- tcivwv [se. oJvov xat uixspa, Lue. 1, 15.] Vide Gn. ad h. 1. — 1 Cor. 9, 4. ipayeiv xa- -'.s:v [supple ex natura rei vel ex materia subsfrata: sine labore memuum.] Gn. ad h. 1. — Ep. Judae v. 14. Iv oytot< [tupiaow auTO'j [se. J.??^e/o/7o/ì] Ellipsis cryptica. Gn. ad h. 1. — Apoc. 1, 5. à~o 'Ir^o-j j^pttftóu [supple secundum usum loquendi: £*« e-s^] 6 aaprj? o TZUTZoq conf. Gnom. ad h. 1. — Cap. 19, 10. et 22, 9. opa ;xr r ubi Gnomon ex Volfio notat, omnem hanc Angeli orationem concisam esse et elliptkam. qualis esse consuevit illorum. qui aliquid graviter aversantur. Conf. Titt. AXAXTAPODOTON. ASYNDETON. LOCUTIO CONCISA. ORATIO SEMIDUPLEX. SYLLEPSIS. ZEUGMA. EMPHASIS. EMPHASIS est, si ad ordinariam vocis significationem aliquod auctarium (vel , aug- raentum) accedit, quod ad significationis amplitudinem et gravitatem pertinet. vel: EMPHASIS est quaedam ad solitam verbi signifxationem accessio, augendi vini habens in utramque poriem. Erxesti Inst. Int. N. T. P. I. Sect. I. cap. IL 15. p. 21. EMPHASLS ex mente et intentione scribentis aut dicentis, vel in singulis verbis, vel in phrasibus, vel in verborum compositione, structura, repetitione etc. locum habere potest, et observari ab Interprete debet. Ita idem verbum hoc loco cum singolari quadam vi, alio loco sine ea invenitur adhibitum. EMPHASIS non est ipsa vis aut significatio mjusvis verbi vera et genuina; sed, si ad 1164 INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. vim aut significationem nativam verbi aliquid acceda. Hinc recte praecipitur, et maxime in hoc loco est tenendum, nullum verbum habere EMPHASIN per se: propterea, quod unum quodque verbum habet per se certara tira, indicatque certam quandam idearti rei, per se vel parvae vel magnae, in qua EMPHASIS esse non potest; nec, quia verbum aliquod rem valde magnam aut valde parvam significai, propterea ei statim EMPHASJS inest aut inesse putatur. Ernesti L. c. p. 21. et Sèct. II. cap. V. 6. p. 69. Neque tamen peccant, qui VEBBA quaedam EMPHATICA dicunt, quae se. prat aliis foecunda sunt, aut quibus prae aliis ea peculiaris vis inest, ut cum notione principali, quam cum aliis communem habent, alias quoque accessoria^, sive per se, sive in certis lo- quendi modis, contineant ac significent. Singularis vis, ut hoc utamur, ad signifìcatum verborum potest accedere a praepositio- nibus Iv, Et?, òt.r.o, aov, ex, jeept, irci etc. verum enim vero id fit non universe, nec necessario, quod post Bexgelium in Praef. §. 14. diserte praecipit Ergesti L. c. p. 69. DIVIDI igitxn possunt EMPHASES in TEMPO B ABI AS, quae certo loco ac tempore verbis accedunt. Eae solent nasci rei ex affectu dicentis, vel e gravitate rei, quam verbum supra usura ordinarium exprimit. CONSTANTES ' , cum verbum accipit a consuetudine significationem major em , quam per se habebat, eamque in certis modis loquendi semper obtinet. Ernesti L. c. p. 21. s. Conferendae omnino sunt b. Auctoris Praefationes ad Novum Testam. germ. §. 10. n. 7. 8.; et ad Gnomonem §. 14. cum Notis ab Editore additis, pag. XXIII. sq. et Èrgesti L. c. cap. 5. de Emphasibus jitdicandis. p. 67. sqq. quorum praeeepta et monita de hoc genere locutionum non est quod huc omnia inferam. Attentus Lector ipse dispiciet. Ego si dixi, quid res sit dissolvi nomen: quomodo sit in ea versandum, non teneor praecipere. In Gnomone EMPHASIS notatur: ad Matth. 24, 33. xaura ravra. Non semper [ait Gnomon ad h. 1.] praeteriri debet ordo verborum: saepe EMPHASIS et, in pronunciando, accentus, super prius verbum. cadit. Primus est hic locus, qui id demonstrari postidet: sic igitur faciemus Evolve, Lector! et vide, quid Bengelius praecipiat de EMPHASI ex ordine verborum colligenda! Conf. Lue. 2, 48. 1 Cor. 7, 22. — Lue. 1, 4. Iva Ijttyvq)? — verbum compositum, em- phaticum. — v. 45. au-rj* prò: tibi enrphatiee ponitur: UH, [se. quae crediddt], — Lue. 4, 14. 15. Tzzp: aù-o'j. xat aÙTo? l&'Saaxsv aÙTo; repetitur non sine causa, vide Gnorri, cf. Joh. 5. 36. Eph. 2, 14. — Joh. 5, 42. Iv sautot;. 6, 37. r.poc eixe. quam quidem lectionem non habet Editio manualis. conf. Act. 15, 18. Y^toatov — xo spyov — prò: yvojTr ( pta$ l^s^r)Tr ( aav xat ££7jpcUV7j?av ^ooor^oa — Magna emjihasis duorura verborum composiiorum, Gn. ad h. 1. ENALLAGE. ENALLAGE est Figura Grammatica Etimologica, quae vocibus mutationem infert. — Est vel Antimeria vel Heterosis. ANTIMEBIA est, quando partes orationis inter se perrnutantur. Nominari potest Enallage partium orationis. Permutatio potest fieri vario modo: ex. gr. Substantivum prò Verbo, {Antimeria Nominis) prò Pronomine , prò Adjectivo etc. Adjectivum prò Substantivo, prò Verbo, prò Adverbio etc. Yerbum prò Nomine, {Antimeria Verbi) etc, Adverbium prò Nomine, {Antimeria Adverbii) prò Pronomine etc. * Exempla: Enallage (vel Antimeria) Nominis: Nomen prò Infinitivo Verbi: Marc. 12,38. xat IXsvev a-jfo'.? Èv xif) oioayrj auxoy in doctrina sua: i. e. Iv "co BtSaaxetV' inter docendum. Enallage (vei Antimeria) Verbi: Infinitivus ponitur prò Nomine: Hebr. 2, 15. Sta Jtav- ioì tou £r ( v • i. e. per omnem vitam. Adjectivi nominis Accusativus adeerbiascit: Phil. 2, 6. etvat taa Osto. Gii. ad h. 1. Huc etiam commode referas Observationem Gnomonis: r^veaGat xat £?vat , fieri et esse, cum ADVEBBIO , saepe significationem adverbii NOMINALEM facit. Exempla habes ad Joh. 1, 15. not. HETEBOSIS est, quando Accidentia partium orationis (numerus, genus, casus etc.) inter se perrnutantur. Nominari potest: Enallage accidentium. vel speciatim solet nominari Enallage Numeri; generis; casus; et sic porro. In Nominibus poni dicitur, numerus singularis prò plurali {Enallage, vel Heterosis, numeri); genus masculiuum aut femininum prò neutro (En. generis); casus rectus prò obliquo {En. casus); gradus positivus prò comparativo; et vicissùn, per singula. In Verbis poni dicitur, numerus singularis prò plurali; persona prima prò secunda aut tertia {Enall. personae); modus Indicativus prò Imperativo aut Subjunctivo; tempus praesens prò futuro aut praeterito; etc. et vicissim, per singula. Exempla: Enallage (vel Heterosis) Casuum, quae speciatim Antiptosis vocatnr: Act. 19, 34. £7:iyvovT£$ os ori 'Iouoato? latt — - — Casus rectus prò obliquo. Gn. ad h. 1. rNDEX TERMINORUM TECHNTCORUM. 1165 Enallage (vel Heterosis) Gradus: Matth. 18, 8. xaXov aot eartv — i. e. melius est Ubi. Gradus positivus prò comparativo. Enallage (vel Heterosis) Modi: Apoc. 10, 9. Souvai p.ot to (Ei[ìXi8apiov. Modus Infimi* tivus: Souvai, prò Imperativo: oc;. Ad Enallagen Modi spectat, quod ad Rom. 15, 10. in Gnomone observatur: Impera- tivus per Apostrophen positus, instar est indicativi categorici, conf. Job.. 2, 19. et Gnom. ad b.l. Enallage (vel Heterosis) Temporis: 1 Cor. 5, 10. Ircet ò^petXsts àpa Ix tou xo:spi-aTto[j.EV xaTa Ta; IvToXa; aijTou. auT7] s'aTtv 7] svtoXtj — iva sv auT7] -spi-aT7)Ts. — Joh. 14, 17. to -vsutta tt ( ; àXrjGsia;, xocj[jloi; (1) ou Suvatai Xa(3siv, ori — (2) où ytvtojxsi aÙTO. (2) ufxst; Ss yivtoaxsTs a-jTO (1) 6ti ko.$ 6{xtv jjlsvsi, xai s'v uixiv sVcat. conf. locum geminum, Gal. 3, 21. et Gnom. ad li. citt. — 1 Joh. 1. 1, 2. r,v à-' àpyrfi, àxr ( xoa|xsv, xai [xapTupoujjisv, xai à-aYysXXopLSv utxiv — 7jT'.; fy — Conf, Gnom. ad h. 1. — Vide Glassium L. c. pag. 1994. s. EPEXEGESIS. EPEXEGESIS s. EXERGASIA est declaratio aliqua expressa, in ipso ejusdem sermo- nis contextu; docens, quem significatimi scriptor sacer voci alicui tribuerit, aut quae notio ex ipsius mente verbis suis subjicienda sit: e. g. Marc. 7, 2. xoivatg '/£p<*' 7 tout' lorriv àvuTr-oi; — 1 Cor. 4, 9. Tto xoa[xto (scil.) xai àyysXoi; xai àv9pto7:ots. 1 16G INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. EPICRISIS. EPICRISIS et enunciatio quaedam sermoni addita, ex qua liquidius intelligi potest id quod sub manu est. Desumitur ea fere a caussis, loco, occasionibus, Jinibus, efectibus, impedimentis, rerum actionum et sermonum: Gnom. ad Joh. 1, 24. ex. gr. — Joh. 5, 39. 40. 'Epsuvaxs toc? ypa^a? — £/stv, [additur Epicrisis, quae Judaeorum scrutinium et spem approbatì\ xat ÈxEtvat Etatv al |j.apTupooaat rapi sjjlou • [sequitur altera Epicrisis, defectum eorum ostendens:] xat ou OeXete IXGstv -xpoc, p.s, Iva £w7]v i'/j^z. — cap. 12, 37. Toaau-a 8s aùxou cn^-sia rarcoiirjxoTOs s[A7cpoa0sv aÙTiov, oux Iraaisuov et? aùiov h. 1. posset vulgari termino dici: Etne Bemarque des Evangelisten. EPIPHONEMA. EPIPHONEMA est exclamatio post narrationem aut demonstrationem rei gravis sub- jecta: ut: — Matth. 11, 15. 6 s^tov iota àxoustv, àxousxw. Apoc. 2, 7. 11. 17. sqq. — Rom. 11, 33. 'Q (3a0o; ftXouTou xat croata? xat yvwa£oj? 0sou- — Vide Gnom. ad Rom. 1, 15. not. ofato. EPITASIS. EPITASIS est, cum voci aut enunciationi jam propositae, in sequentibus enuncia- tionibus aut tractatione continuata augmentum quoddam emphaticum vel quaecunque de- elaratio accedit. — e. gr. — Marci 10, 43. èVcat Staxovo? 6|j.ojv v. 44. — iatdlt Ttavcwv 8ouXo?. Sensus iterum est Me: ÈaTat SouXoc ujjuov, sed accedit Epitasis: rcaviuv. — Act. 7, 5. xai oùx iStoxsv auTw xXrjpovoaiav sV aut7] — accedit Epitasis: ou§s (37]^a Ttooo;. — 2 Cor. 3, 5. — r\ ÈxavoTrjs rjfjLcov ex tou 0sou. accedit Epitasis: 6$ xat txavwasv r)|j.a; Staxovov; — Nonnunquam sermo bis ponitur: primum simpliciter, deinde cum Epitasi, ut Joh. 13,34. — Iva àya7caT£ àXXrjXou; — Iva xat ujj.ec; àyaTra-rs àXXrjXou?. vide Gnom. ad h. 1. EPITHERAPIA. EPITHERAPlA est, si universe declarationem nostri in lectores vel auditores animi dictis addimus; vel iis, quibus modestia, pudor, lenitas laedi potuisse videtur, mitigationem quandam subjungimus: ut: — Philipp. 4. 10. £©' sa duplex; altera in verbis, altera in sententiis. [Figurae dictionis, Figurae sententiae.] Ergesti Init. Rhet. P. II. cap. III. p. 166. Conf. Glassii Phil. S. I. V. Traci. II, de Schematibus seu Figuris. p. m. 1989. ss. GNOME. GNOME est sententia universalis, quae pertinet ad vitam actionesque humanas, aut saltim cum humanis rebus aliquo modo est conjuncta; [Ernesti In. Rh. §. 148.] ex. gr. — > 2 Thess. 3, 10. et ite oò 0eX£t Ipya^eaOat, [xrfiz laQteTio. — 1 Cor. 6, 12. Saepe Paulus prima persona singulari eloquitur, quae vim habent GNOMES, ut: — -avrà [xot iifeaTtv, àXX' oy rcavTa a'juaepet. Sacrae literae sunt adeo pra^gnantes optimis rebus , ut sint quasi perpetuae quaedam sententiae, vel propalam tali forma propositae; vel quae licet sint circumstantiis convestitae et quasi ad individua applicatae [Xoemata] facile tamen ad generale dogma [Gnomen] perduci queant. Flacii Clavis Script. P. II. p. 233. Cf. Caldenbachti Comp. Rhet. I. III. e. XXII. GRADATIO. GRADATIO dicitur, cum quasi per gradus ab infimo ad summum progredimur. ex.gr. — Act. 7, 35. — àp-/ov~a xat §txaa~7jv: -outov o Oeo? àp'/rjov xat XutoiottjV à-£aT£iÀsv — Gn. ad h. 1. — 1 Cor. 1, 12. 'Eyio [X£V ecp-t rcauXou, erto oe à~oXXw, rrto òe xr^^a, eyw 8e fóiaxou. — cap. 4, 8. rfa xexopeau.£VOt eaire, r t or t eTuXouTrjaaxs, /topi? $)(J.wv £ t 3aatX£usaT£. — 2 Cor. 7, 2. oùSsva rjStxricrajjLEV , oùSsva I^Oetpaixev , oOfkva 1-XcOvexTTjaau.Ev. GRADATIO [praecipiente Morhofio in Del. Orat. p. 190. s.] est duplex: gradatio per ascensum , seu incrementum ; et gradatio per descensum seti decrementum. HEBRAISMUS. HEBRAISMO tinctus est sermo graecus novi Testamenti. Gnom. Praefatìo §. 14. p. XXIV. App. crit.p. 488. §. V. hebraizat; Gnom. ad Rom. 9, 8. Dictio novi Testamenti non est pure graeca; et imitatili- hebraicam consuetudinem. 1) in singulis verbis: e. g. 6 Mesata?, Joh. 1, 42. Saxava?, Matth. 4, 10. 'AXXr ( Xou'ta, Apocal. 19, 1. rcaa/a, Lue. 2, 41. l[xtxavour ( X • Matth. 1, 23. 2) in formulis ac Phrasibus: e. g. atua èx/estv prò: interficere, Matth. 23, 35. It, s£sp- yeaOat e£ oacpuoc Ttvo;- prò: generar i rei nasci ab aliquo Hebr. 7, 5. utoc y ££vvr i?' Inferno cìi- gnus. Matth. 23, 15. 3) in figuris grammaticis, e. g. Enallage; abstracti prò concreto: àxpo[3uaTta, i. e. prae- putiati. Rom. 2, 26. rcepurop] , i. e. circumeisi. e. 3, 30. Pleonasmo: (vid. Pleonasmus) Ellipsi: (vid. Ellipsis.) Hypallage ; (vid. Hypallage.) 4) in universa forma Orationis. Ernesti Inst. Int. p„ 43. ss. §. 8. ss. Joh. Olearji Liber de Stilo N. T. Sect. didact. Membr. II. p. 232. sq. HEBRAISMUS etiam est, si voces graecae non eum significatum habent in N. T., quem auctorum pure graecorum usus eis attribuii, sed eum, qui inest hebraeis illis vocibus ? quarum vices graecae sustinent. Ernesti 1. e. §. 9. 10. e. g. prjaa, Lue. 1, 37. uti ^q^j ; prò re sive negotio. a^ep^a, 2 Cor. 11, 22. uti yit; P 1 ' posteris etc. Vide Olearium L. c. p. 241. ss. HENDIADYS. HENDIADYS, (vel sv Sta Suotv) est figura grammatica syntactica, quando unum per duo enunciatur. quod fieri potest vario modo: 1168 INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. I. quando una res per duo, vel synonyma, vel disparatae significationis vocabula ex- primitur: ita, ut eorum alterum adjectivi vi ceni sustineat, ejusque habeat significationera. II. quando duo Substantiva per copulam ET ita connectuntur , ut lector intelligat, alterum per Genitivum exponi debere. III. quando idem fit in Verbis, ita ut alterum Verbum significatum adverbii nancisca- tur. ex. gr. — Act. 9, 31. otxoSo[jioup.evar(vel : oaoSojj.oup.svrj) xat ropsuop-evat (vel: Tropeuo^Evrj) i. e. Ecclesiae progressive aedificabantur. (vide III.) — Act. 23, 6. Tcspt èXtciSo; xat àvaaxaaew; vexptov eyco xpivopar de Spe et resurrectione ego judicor: i. e. de sperata resurrectione. (videi.) vel: de spe resurrectionis ; (vide II.) — Rom. 2, 20. eyovxa xtjv [i-op^ioaiv xrj? yvtoaEws xat xtj; àXrjOctas- — informationem eognitionis et veritatis, i. e. accuratae (vel, orthodoxae) cogni- tionis. (vide I.) — 1 Tim. 1, 4. [xrjSe -poas^stv piuSoi; xat yEveaXoytat; àTtepavxoi; — fabulis et genealogiis, i. e. fabularum genealogiis , nunquam finiendis. Nam Apostolus loquitur de ge- nealogiis Aeonum, quae non nisi fabulae sunt. (vide II.) — 2 Tim. 4, 1. xaxa X7jv érci^avetav auxou xat X7jv (EaatXstav auxou- H. 1. e'-toavsta et (SaaiXsta faciunt sv Sta Suotv ut sensus sit: ee- cundum revelationem regni — (vide II.) HOMOEOTELEUTA. HOMOEOTELEUTA [Gn. ad Matth. 2, 6. not. yrj touSa] sunt, cum verba plura simi- liter desinunt, suntque plerumque etiam HOMCEOPTÒTA: ex. gr. — Rom. 12, 15. yaipeiv fxexa ^atpovirwv, xat xXatstv jj.exa xXatovxtov. HOMONYMIA. HOMONYMIA est, si res natura diversae uno nomine vocantur [jper'Analogiam, i. e. comparationem vel proportionem: .et HOMONYMA dicuntnr, quorum solum nomen commune est, ratio vero naturae circa illud nomen, alia atque alia. [Frane. Sanctii Minerva, L. IV. cap. XIV. p. 741. ss.] Gn. ad 1 Cor. 8, 5. Hebu. 2, 7. HYPALLAGE. HYPALLAGE est ejusmodi immutatio aut transpositio verborum, qua de uno dicitur, quod dici deberet de altero: vel uni tribuitur, quod tribuendum esset alteri. — ex. gr. Matth. 10, 15. Gn. ad h. 1. — Act. 5, 20. Ttavxa xa p7]|j.axa xrj? ^wrj? xaux7]<;- omnia verba vitae hujus, i. e. omnia haec verba vitae. Gnom. ad h. 1. notat: Sic apud Hebraeos adjectivum saepe con- venti posteriori Sub stantivo. — cap. 21, 3. ocvacavsvTS? Ss xrjv xu7rpov — cum apparuissemus Cy- pro: i. e. cum Cyprus nobis apparuisset. — Rom. 7, 24. xt; (jls puaexat ex xou arwjjiaxoi; xou 0ava- xou xouxou- i. e. ab hoc corpore mortìs. — Cap. 15, 19. »oaxe fxe aTco tepouaaXrjjjt. xat xuxXw [J-s^pt xou tXXuptxou ^s7rXr]p(oxsvat xo eùayyeXtov xou ^ptaxou* i. e. Evangelio Christi impievi Jerusalem etc. — Hebr. 13, 2. e'XaOov xtvs£ ^svtaavxs; àyyeXou;- prò: XaOovxe; s^svtaav. Gn. ad h. 1. — Jac. 2, 17. r) 7rtaxt; — vexpa saxt xa0' lauxrjv Gnom. ad h. 1, et cap. 3, 4. et Hebr. 9, 23. Vide C. L. Batteri Philol. Tbuc. Paull. cap. XII. de Hypallage, p. 263. sqq. HYPERBATON. HYPERBATON est figura orationis, cum voces contra consuetum vel maxime natu- ralem constructionis ordinem transponuntur. — ex. gr. — Marc. 9, 20. xat i^veyxav aùxov (puerum) rcpo; aùxov ■ (Jesum) xat tStov (puer) auxov (Jesum) eùOew; xo Ttveupia saxapa^EV auxov (puerum) xat rcscrtov (puer) ini xr^ yrjc — Sermo sic decurrit, ut VEL ponendum sit, tSov prò ?Swv, [ita referri posset ad 7cveu|j.a] VEL Transpositio singulorum membrorum sit statuenda, quod placuit b. Bengelio in Gnom. ad h. 1. — Vide etiam cap. 16, 1. 1 Joh. 2, 24. 27. — Apoc. 13, 3. 8. et Gnom. ad 11. citt. Conf. Tit. HYPALLAGE. HYPERBOLE. HYPERBOLE est, cum plus dixisse deprehenditur Scriptor, ad augendam rem aut minuendam, quam intelligi vult. — Joh. 12, 19. tSs 6 xoap.05 optato aùxou à7irjX0rjv. Hyperbole ìndignabunda. Gn. ad h. 1. — In propositionibus Jesu aut Apostolorum saepe HYPERBOLE esse videtur, quae non est: e. g. Marci 16, 15. 7topsu0£VX£<; et; xov xoaeo.>; [j.ta; obceSoxò xa jrpwxo- xoxia auxou. Graphica profani animi hypoiyposis. Gn. ad h. 1. HYSTERON PROTERON. HYSTERON PROTERON est species Hyperbati, cum duorum membrorum alterum priore loco ponitur, quod posteriore ponendum videbatur. In N. T. vix ac ne vix quidem veruni Hysteron proteron invenitur, quia scriptura sacra (1) vel ordineni rerum tenet contra ordinem temporis — (2) vel Chiasmo inverso utitur, qui nihil vitii, elegantiae quiddam habet, ut supra demonstratum dedimus. Ex. gr. (1) Pbil. 3, 19. (óv to xeXoc, aTxcoXscoc — Mentio^ms, quae ultimo loco ponenda videbatur, ponitur ante alia; quo majore cum horrore haec legantur. Gn. ad li. 1. (2) Hebr. 3, 8. ss. non est Hysteronproteron, ut Junius vocat, sed Chiasmus inversus. Gn. ad h. 1. — Rom. 13, 9. Paulus liberiore ordine praecepta recensens, quintum sexto postponit. — Conf. Baueri Pbilol. Thucyd. Paull. cap. 13, 3. p. 280. sqq. IDIOMA, vel IDIOTISMUS, IDIOTISMI nomen non uno modo accipitur. Nunc enim nativam et propriam lingua© alicujus consuetudinem ; nunc peculiarem auctoris alicujus phraseologiam aut consuetudinem loquendi notai. [G. H. Ursini Institi, lat. linguae P. IL p. 582. s.] — Vide Gn. ad Matth. 16, 13., nota: xov uiov xou àv0pco7cou, infine. Lue. 7, 30. Rom. 6, 17. IRONIA. IRONIA est Tropus, a disjunctione rerum ortus, et dicitur, cum vox aut Pbrasis adhi- betur contraria illi, quae debet intelligi: seu, ubi sensus vocis aut phraseos adhibitae sing- nificatui proprio contrarius est. Est autem IRONIA duplex: altera, quae nihil irrisionishab et, sed contra suavitatis plurimum. — Job. 9, 27. [J.r] xai \i\i-v.c, 0sXsx£ auxou |j.a97jxai ysvcaSa'.; Ironia decens et suavis. Gn. ad. li. 1. — altera, quae pertinet ad irrisionem; Marc. 15, 29. oua o xaxaXuwv xov vaov xat lv xpiaiv 7j[X£pa^ o?xo8o[j.cov. — H0OS. Vide Titulum ETHOS, supra. LITOTES. LITOTES est, quando minus dicimus, quam intelligi volumus: et hactenus quidem LITO TES non differre videtur ab ista Hyperbole, quae ad rem minuendam facit: sed in eo fere Litotes et Hyperbole minuens differunt, quod illa ad ETHOS, haec ad PATHOS faciat. [Vide Titt. Ethos et Pathos.] Igitur Litotes cum videatur minuere, saepe ad augendam rem facit; ut, cum vocabula negantia prò contrariis affirmantibus ponuntur: plus enim, ut recte praecipit Vossius, nega- trone contrarli signiflcamus , quam dicimus. Potest etiam esse ironica: hinc est, quod quidam universe eam ad Ironiam referant; minus accurate. LITOTES, Metwai?, Taracviofig , EXTENUATIO , quae singulae in Gnomone passim allegantur, vix ac ne vix quidem differunt. Percurramus Exempla : LITOTES allegatur in Gnomone ad Job 6, 37. xov Epyo(j.svov r.poc, pis ou \j.t\ r/.^aXw i|w i. e. recipiam, et omni modo tuebor. — Act. 26, 19. oùx iysvofjujv cazitìr^ xrj oupavito orcxaaia, non factus sum inobediens. — i. e. piane statim obedii. — Rom. 10, 2. 1 Joh. 3, 17. Phileni. v. 11. Meiids eyetpoviat °^ vsxpot; 7rotoo Se aa>[j.axt ép^ovTca; x. t. X. Per Synecdochen quandam Anthypophora etiam Occupatio vocatur: ex. gr. — Act. 2, 23. xouxov xji tópiatJ.£V]f] (3ouXr] xat 7cpoyvcocj5t xou Oeou IxSoxov Xa(3ovxes — • — cap. 10, 22. 14, 16. Jac. 3, 17. VideGnom.' ad 11. ce. ORATIO SEMIDUPLEX. Vide Titulum SEMIDUPLEX ORATIO. OXYMORON. OXYMORON est, cum contraria acute et sapienter conjunguntur: vel, cum idem acute negatur quasi de se ipso. — Act. 5, 41. óxt uiztp xou òvojxaTo; xax7]£ta>07]aav àxcu.aa07]vat. Summa nimirum dignitas est, indigne propter Christum tractari! Glassii Phil. S. L. V. Tract. II. cap. 7. p. m. 2046. — Rom. 1, 20. toc yap àopaxa aùxou — xaOopaxat. Vide Gn. ad h. 1, — 1 Cor. 9, 17. st yap éxwv [i. e. gratis] xouxo 7rpaaaio, jjikjOov ijto — Vide Gn. ad h. 1. PARAROLA. PARABOLA est Oratio, quae per narrationem flctam, sed verae similem, a rebus ad vitae communis usumpertinentibus, desumtam, Veritates minus notas aut morales, repraesentat. Ad Allegoriam ea proxime accedit, sed diftert a FABULA, quae est narratio reifictae, non gestae , non possibilis , ergo nec verae historiae similis. Igitur, ut hoc obiter moneam, ad hujus minutam notionem non debebat deturbare insigne nomen et provinciam Parabolarum sacrarum, Rob. Lowthum, Anglum [Praelectt. acadd. de sacra Poesi Hebraeorum , P. I. Prael. X. p. 213.] in eo fere secutus D. Car. Frid. Barth in Vers. germ. N. T. cui Tit. die neueste Ofenbarungen Gottes in Briefen und Er- zàhlungen. Optimi Salvatoris Parabolae vel propterea aliis (ne dicam Fabulis, sed et) Para- bolis palmam praeripiunt, quod res, quas repraesentant, sunt divinae et spirituales, ad reg- num Dei, ejus oeconomiam, animarumque salutem, pertinentes. Vide ex. gr. — Matth. 13. 18. 20. 21. 22. 25. etc. singulas enim recensere, nil attinet: nec est, cur loca Gnomonis ex- citem. Sed adhuc restat, quod monendum videtur: Cum TYPUS sit res quaedam gesta, non fida, qua res alia futura praefiguratur , nec a Typo Parabola non differt: sed observandum est, Vocem: Paràbola, sensu lato sumtara, etiam notionem Typi sustinere. Hebr. 11, 9. Usurpatur etiam in N. T. vel, prò quavis lo- cutione acuta aut figurata, e. g. Matth. 15, 15. [conf. Gn. ad h. 1.] vel, prò quavis compara- tione aut similitudine: Marci 3, 23. vel, prò Proverbio; bU5fa: Lucae 4, 23. Vide Gn. ad h. 1. PAREGMENON. PAREGMENON est conjunctio Conjugatorum, item simplicium et compositorum. Utriusque generis haec sunt: 1 Cor. 11, 29. ss. xpt(j.a tauxio eaOtet xat Titvet, p.y] Staxptvwv to otojj.a — Jac. 2, 4. xat où StexptOiqxe ev eauxots, xat eyeveaOe xptxat StaXoytajJicov xovrjptov. Posterioris generis haec sunt: Act. 8, 30. àpa ye ytvwaxets a àvaytvioaxet? ; — Rom. 2, 1. tocs 6 xptvtov ev a> yap xptvet? xov exepov, ereauxov xaxaxptvet;- Ta Se aùxa Trpaaaet; o xptvwv. — 1 Joh. 3, 20. oxt lav xaxaytvwaxv) — xat ytvtoaxet rcavxa. Vide Gnom. ad h. 1. Vide Ernesti In. Rh. §.342. p. 168. et conf. Tit. PARONOMASIA, infra. 74* 1 172 INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. PARELKON. PARELKON est species Pleonasmi, cum apponitur vocabulum, quo praeterraisso sen- tentia tamen quodammodo integra esset, quod tainen, adhibitum, orationem facit elegautem, emphaticam , suavera, moratam etc. ex. gr. — Lue. 12, 37. Participium rapeXOwv redundat. it. e. 18, 5. Ep-/ou.svr;. it. Act. 1.6, 3. Xa^tov. it. 1 Cor. 6, 15. àpa;- sed inest in hoc participio siimma Ivapysta, indignitatem rei quasi depingens. Gn. ad h. 1. — Joh. 6, 15. 'Iqaoug oùv — «uTo; (iovo$. àuto? eleganter rcapsXxei. PARENTHESIS. PARENTHESIS, Interpostilo, est quando flumen orationis per interjectam sententiara aliam, vel plures, ita diriniitur, ut interjacentes sententiae seorsim considerandae veniant. In N. T. graeco notari solet per commata, et rnagis per cola. vid. Ed. Bengel. 1753. Admonit. p. 15. §. 5. Post finitam Parenthesìn verbum vel iteratili-, vel tum demum ponitur. ex. gr. — Marci 7, 3. 4. ot yap ©orptaatei — xat ttccXxtwv xat jcXivwv est Parenthesis. Vide Gn. ad Marci 7, 1. — Joh. 1, 24. xat ot — cpaptaatiov est Parenthesis. Yide Gnom. ad h. 1. — Act. 1, 15. r*jV te oyloc, — eixoov est Parenthesis. — Cap. 2, 8 — 11. àxouojj.EV sxaaTo; — xpr]T£? xat apa(ks, est Parenthesis. — 1 Tim. 5, 22. 23. asauTov àyvov T7)pst — àa0£V£ta?. est Parenthesis. vide Gnom. ad h. 1. PARONOMASIA. PARONOMASIA est, cum vocis significalo mutatur, litera aut syllaba una alterave vel mutata vel transposita vel addita vel detracta. ex. gr. — 1 Cor. 11, 17. Sxi oux e?? to xpstrcov, àXX' dq to 7jttov auvep^ea&E. — Phil. 3, 2. 3. pXeTCETS T7jv xaTaxejiTjv rjp.£ts yap laptev rj JieptTopir) 1 Tim. 6, 6. 9. -optalo; [xsya? — £{«cwcTOuaiv et? ^stpaajxov — Vix difFert a PARECHESI, cum dictiones diversae vel literis vel syllabis jucunda quadam allusione inter se conveniunt. ex. gr. — Rom. 1, 29. 31. rcopvsta, Trovata, — {jleutou; ?8ovou, cpovou, — àauvsTou?, àauvOsTou; Neque vero, quod ego sciam, in Gnomone A r . T. Parechesis allegatur. PATHOS. PATHOS est, cum Rhetor vel scriptor motum animi exstantiorein et affectum con- citatum prodit vel declarat. naOo? etiam dicitur ipse Affectus: qui est vehementior sensus alicujus vel voluptatis vel doloris: ejusque partes sunt quatuor; duae e voluptate: amor et laetitia. duae item e dolore: odium et tristitia. [Erxesti In. Rh. P. I. Sect. I. cap. 8. p. 48.] — Marci 7, 34. verbo laTsvaSjsv profundus animi affectus indicatur. Gn. ad h. 1. — 2 Tim. 1, 16. 18. Anaphora pa- thetica: Stì>7] sXso; — ocorj aÙTto 6 Kupto? Eupstv sXso; — laetum amorem Palili erga Onesipho- rum pingit. Conf. Praef. Gnomonis §. 15. et Tit. ETHOS. PERIPHRASIS. PERIPHRASIS, CIRCUITIO, alia copiae servit, alia ornatila suavitati. Illa est, quae rem circumloquitur potius, quam suo vocabulo exponit, ad dilatanda verba singula spec- tans. Haec inprimis servit designando rei attributo; hinc rem non suo verbo appellat, sed pluribus verbis exprimit; vel augendi vel minuendi causa; vel saltem occultandae offensionis alicujus, quae in proprio verbo esse potuerat; vel ex rationibus specialioribus: ex. gr. — Matth. 26, 29. ex toutou tou ysvv7jtjiaTo; 1*35 ajJLTceXou* Periphrasis vini. Vide Gn. ad h. 1. — Matth. 27, 62. T7j Se s-auptov — Periphr. Sabbatki. vide Gnom. ad li. 1. — Lue. 2, 11. h 7coXei Aautò\ Periphr. BetJdehem. Vide Gnom. ad h. 1. — 1 Thess. 4, 5. toc I0v7j Ta p) sìSoTa tov Oeov. v. 12. ~po; tou; e£io, v. 13. 01 Xowrot o\ p.7j s-/ovts; i\~>.oa. Periphr. Gentium. — Hebr. 1, 14. oia tou; (j.sXXovtoc; xX7]povo[AEiv atoTrjp tav — Suavis Periphrasis electorum. — Conf. Tit. EU- PHEMISMUS. PLEONASMUS. PLEONASMUS dici solet, ubi voce una alterave (e. g. Nomine, Pronomine, Verbo, Adverbio etc.) ita abundat oratio, ut vel sine Illa sensus esset integer: ex. gr. redundat Sub- stantivum, cujus notio latet in adjectivo: Rom. 12, 11. Trj a~ouSr] [o.rj oxvrjpot. Non inelegans est repetitio ; ut optime Bauerus observat, apùd quem videsis plura Exempla de Pleonasmo. [Philol. Th. Paull. cap. 10. pag. 202. sqq.] PLEQXASMUS etiam est , quando pluribus verbis et phrasibus , quae in communi loquendi consuetudine idem fere significant, aliquid exprimitur: ex. gr. — Lue. 18, 34. xat ocOtoi oùocv toutojv aiwjxav , xat r]v to prjua touto xsxpufxpLSvov à^' auTiov , xat oux eytvwaxov Ta XEyouisva. — Joh. 1, 20. xat tóixoXoyrjae • xat oux 7jpvrjv h. vr\$ y^ [*• e * secundum natur aleni ortum], ex -zt\z -p]? iaxc [i. e. secundum indolem et statuiti.] Gn. ad h. 1. — Cap. 19, 22. f O ysypaoa, ysypa^a [i. e. non scribam aliter.] — Rom. 7, 13. àXXa v) a[xapTta, Èva cpavrj à[xapxta [i. e. pessimum malum.] Ad hoc genus etiam refert Erxesti locum Joh. 1, 10. Iv tw /.oa^to t^v, xat 6 xoap.o? §t' auxou eysvexo, xat 6 xoa[xo? auxov oux èyvio. [Inst. Int. N. T. p. 80.] POLYSYNDETON. POLYSYNDETON est species Pleonasmi, cum conjunctiones vocibus aut membri» sermonis crebrius interseruntur. ex. gr. — Ep. Jacobi 1, 24. xax£V07jae yap iauxov xat — xai — ] magnami vim habet xat cumulatimi. Gn. ad h. 1. — cap. 4, 13. a7]|xspov xat auptov 7ropeu- awjxsOa — xat — xat — xat xspòY i ato[j.EV. Polysyndeton exprimit libidinem animi securi. Gn. ad h. 1. et ad Apoc. 18, 12. ss. — Conf. Tit. ASYNDETON. PROSOPOPOEIA. PROSOPOPOEIA est audacioris Metaphorae species, cum Vita, Oratio, aliaque quae hominum propria sunt, rebus fictis aut vita sensuque carentibus tribuuntur. Sic diei cura tribuitur Matth. 6, 34. — Sic Rom. 7, 1. Ex sensu Apostoli Legi ipsi adscribitur vita, per Prosopopoeiam. Vide Gnom. ad h. 1. et ad Gal. 3, 15. not. ouSet;. — Gal. 3, 24. Nojjlo; dicitur TratSaywyos. Prosopopoeia etiam dicitur, quando pridem defuncti tanquam praesentes testimonio fungi dicuntur. Vide Gnom. ad Hebr. 11, 2. coli. Lue. 16, 29. PROTHERAPIA. PROTHERAPIA est, si universe animum probum benevolumque in lectores vel audi- tores praefamur: vel talia quibus modestia, pudor, lenitas laedi videatur dicturi, praevia miti- gatione aliqua nobis cavemus; sicque, ut facilior aditus ad animos lectorum vel auditorum detur , etHcimus. ex. gr. — Matth. 8, 9. Centurio dicturus : v/jlo \>iz ' Ifxauxov cjTpatttoxa; [quo dicto modestia laedi videbatur] adhibet Protherapiam: lyw àvOpto^o? etpu ut:o e^cjatav. — Act. 2, 29. Petrus, cum de E avide dicendum esset aliquid minus favor abile , praemittit Prothera- piam: 'Avops; àSsX^ot, e£ov [latto] et^stv [xeta -appeena; Rom. 3, 2. Paulus ex praeroga- tiva Judaeorum eos coarguere instituens, [quod institutum lenitatem laesurum videbatur] prae- mittit Protherapiam v. 1. ss. Vide etiam Gnom. ad 1 Cor. 14, 18. Item Ep. Jud. v. 1. nota: T£T7]prj(jLevot? : et loca in Indice III. Gnom. allegata. Confer Tit. PROTHERAPIA. RECAPITULATIO. Vide Titulum ANAKEPHALAEOSIS. REGRESSUS. REGRESSUS dicitur, cum plura vel supponuntur vel proponuntur et ad singula redi- tur explicanda aut perficienda, inverso ut plurimum, vel promiscuo, si placet, ordine. Sic Paulus 1 Cor. 15, 13. instituit Regressum, et enumerat, quae v. 3 — 11. allegavit. — Conf. Gnom. ad Act. 1, 3. cap. 3, 16. et 2Petr. 1, 9. SEJUGATIO. SEJUGATIO est, cum proponuntur duo membra, quae ambo deinde uberius tractan- tur, ut: — Rom. 11, 22. fòs ouv ^pr^Totr^a xat à^oTopav 0eou- ini [xsv tou; raaovTa? x. t. X. — 1174 INDEX TERMINORUM TECHNICORUM. Philipp. 1, 15. ss. xtve? [xsv xat Sia v Sixauov, i. e. (1) malos et (2) injustos ex medio (3) justorum et (4) honorum. Vides, Lector, duo membra poni, (1) et (3); sed duo alia innui, (2) et (4). — Item Marci 1, 4. Item: cap. 14, 8. o eaysv auxr], ìkqiy]